Épître dédicatoire du P. de la Rue à Corneille, et vers sur la mort de Charles Corneille, son troisième fils

La bibliothèque libre.
Épître dédicatoire du P. de la Rue à Corneille, et vers sur la mort de Charles Corneille, son troisième fils
Appendice des Poésies diverses, Texte établi par Charles Marty-LaveauxHachettetome X (p. 378-385).


XV


(Voyez la notice de la pièce LXIX, p. 193.)
ÉPÎTRE DÉDICATOIRE DU P. DE LA RUE À CORNEILLE,
et vers sur la mort de charles corneille, son troisième fils.

1o Ad clarissimum virum P. Cornelium, tragicorum principem[1].

Ite, meæ, junctis modo cantibus, ite, Camœnæ :
Quærite quo vester sese ferat auspice vates
Per populos, longeque adeat ventura nepotum
Sæcula, et extremum non ultra inglorius orbem.
Ne tamen assiduo procerum terere atria gressu, 5
Neu molles captare aditus, precibusve superbas

Expugnare fores vobis labor : hæc mala Musis
Hospitia, hæ latiis infestæ moribus ædes ;
Has fugite, et pulchro fastus contemnite fastu.
Vos neque splendor opum, Tyrii neque muricis ardor, 10
Lubrica nec vanæ seducant fulgura pompæ :
Immortale decus petimus. Juvat astra volatu
Quærere inoffenso, et cœtus fugisse profanos.
Tu mihi, Castaliæ tu numen et arbiter aulæ,
Corneli, dux esto viæ ; tu densa reclude 15
Nubila, tu dignis præsens allabere curis.
Scilicet humanæ vicisse oblivia sortis
Jamdudum, et rutiiis elapsus ad æthera pennis
Sub pedibus nimbos, ac desidis otia terræ,
Indecoresque procul caneris liquisse tumultus. 20
At non Dædalei dedit hoc tibi muneris usus,
Nec fragiles tibi cera humeris attexuit alas :
Ipsa novo applaudens cessit tibi[2] munere Fama
Remigiumque tubamque, tuo quo plenius ore
Gallicus ad geminos honor increbresceret axes. 25
Hanc adeo, qua te toties regalia fata
Magnanimosque duces populi stupuere canentem,
Hanc nostris inflare, tua in præconia, Musis
Jam liceat ; neque enim cantu leviore decorum est
Dicere quantum altrix tibi Gallia, sæcula quantum, 30
Et mores hominum, atque omnis tibi debeat ætas.
Scilicet exesa divina Tragœdia palla,
Annorumque situ et ruga deformis anili,
Squalebat tristi noctis demersa baratbro ;
Aut fescennina cingens sibi tempora larva, 35
Vulgabat stolidi sese ad ludibria vulgi.
Tu senio effœtos juvenili lumine vultus
Induere, et doctis redivivum in membra vigorem
Fundere carminibus ; tu spargere floribus ora,
Tu castum potuisti oculis afflare pudorem. 40
Hinc simul effrænis compressa licentia scenæ,
Ingenui venere sales, et digna severis
Auribus innocuo condita lepore voluptas.
Hinc regum audaci penetrare in limina gressu
Cœpit, et augustas heroum pascere mentes. 45
Ipse sonis etiam gravibus magnaque profundos
Voce vocans manes imis excire sepulchris

Ausus, et ætherei revocare in luminis auras.
Vidimus Elysio faciles prodire recessu
Insignes animas, et sponte patentia Ditis 50
Ostia ; nec priscos iterum sibi sumere vultus,
Nec veteres iterum puduit renovare querelas.
Ipsa feras artes implacatumque rigorem
Medea ; ipse parens fratrum conjuxque parentis
Œdipus, incestos orbi confessus amores, 55
Expendit propriis fatorum crimina pœnis.
Rursus, tergeminæ fumantem sanguine cædis,
Germanum in pectus tulit asper Horatius ensem ;
Rursus et imbelli tabescere nescia fletu,
Dilectosque viri cineres[3] patriæque jacentis 60
Tristes relliquias digno complexa dolore,
Romanum explicuit fortis Cornelia robur.
Tuque, o tu victor generi socer, ultor et idem[4],
Juli, acies rumpens pharias et inhospita Magno
Mœnia, sacrilegæ poscentem præmia cædis 65
Semivirum immerita spoliasti luce tyrannum.
Tu quoque privatos, Auguste, domare furores
Visus, et ingratum parcendo frangere Cinnam.
At quis felicem gemina post funera prole[5]
Mauritium, et dubiæ miserum discrimine prolis 70
Inde Phocam, hinc stricto juvenes pendere sub ictu
Non stupuit ? Quis non, Italis memorabile probris
Sertori exilium miratus, et aspera Galbæ
Consilia, et spreti non longum crimen Othonis[6] ?

Quis non et miseros Sophonisbæ agnovit amores 75
Sidoniosque animos, latii cum præda triumphi
Barbara Romuleos calcaret fœmina fastus,
Et claram raperet sponsi de munere mortem ?
Cætera quid memorem quæ per te reddita vitæ
Agmina, se in lucem plausumque dedere theatri ? 80
Et nunc par reliquos vitæ lucisque cupido
Sollicitat manes. Video Cocytia circum
Flumina, turbam atris nequicquam effervere ripis
Ingentem, exsanguesque diu tibi tendere palmas.
Imprimus sævos in vincula ducere Persas, 85
Bactraque adhuc, summisque Asiæ de finibus Indos
Gestit Alexander. Libycæ tum gloria gentis,
Annibal, antiquos volvit sub mente labores,
Et Trebiam, et Cannas, et adacti opprobria leti,
Torvus adhuc, ut quondam, Italas cum verteret arces 90
Victor, et admenso clades expenderet auro.
Aspicis et geminos, Tyriæ duo funera prolis,
Scipiadas, Mariosque, invictaque nomina Brutos,
Secretisque piis dicentem jura Catonem,
Protinus effuso properare ad littora gressu. 95
Quam vellent Stygiæ pariter te vindice noctis
Exsolvi tenebris, superasque invisere sedes,
Qua licet[7], et grandi tecum prodire cothurno !
Nec tamen aut meritis devincta minoribus ætas
Nostra tibi, aut seros ætas visura nepotes, 100
Utraque cum pulchras per te formetur in artes,
Et gravibus discat majorum insistere factis.
Nec mihi quisquam alio mentes assurgere versu[8]
Altius, aut rigidæ citius fastigia jactet
Scandere virtutis. Duros hinc fingere mores, 105
Hinc licet officiis urbanæ assuescere vitæ ;
Hinc legum quid jura velint, quæ cura tuendæ
Sit patriæ, quid casta fides, quid sancta parentum
Relligio, sanguisque, et regum gratia poscat ;
Atque palatinæ patet anceps alea sortis. 110
Tum vanosque metus purgare, modumque dolori
Ponere ; tum tictis animum tentare periclis
Per ludum, inque omnes fati durare procellas
Discimus exemplis, et vitam impendere famæ.

Quid, quam multa tuis debet jam Gallia curis, 115
Expediam ? tanto quantum se jactat alumno,
Et reliquas inter caput effert unica gentes ?
Nam quid deinde tuis conferre laboribus ausit
Attica simplicitas ? quid hianti invecta cothurno
Et tumido incedens hispana tragœdia passu ? 120
Quid veneres italæ, fractique loquacior oris
Mollities ? quid, romulei[9] laus una theatri,
Annæus, veteri concretam frigore venam,
Et vacua ostentet clamosæ jurgia scenæ ?
His rerum fines melius, penitusque latentes 125
Vestigare vias ; his præpetis omine pennæ
Aut fibris ovium casus aperire futuros
Fas fuerit ; fas artifici spirantia cœlo
Mollius, aut vivis æquare coloribus ora.
Sæcla tibi magna dudum tellure sepulta 130
Carminibus reparare, novæque refundere luci,
Hæ tibi sunt artes, Corneli ; hinc nominis ibit
Fulgor in immensum, et cœlo se Gallia tollet.
Hac tu conspicua famæ sublimis ab arce
Splendidus in radiis, tenues ne despice Musas. 135
Forte equidem indoctæ moveant fastidia plebis,
Autteneras lacerent peregrinis cantibus aures ;
At non incomptæ venient tibi, quas tua nuper
Laurus inassuetæ velavit frondis honore,
Quas[10] patrio insignes voluisti incedere cultu[11]. 140
His adeo teneræ si laus et gratia formæ
Ulla, decor per te venit omnis ; et omnibus æquum est,
Qua poterunt, numeris meritas tibi solvere grates.
Id patere, has memori tibi sese addicere cultu[12]
Æternumque tuo sibi nomine condere nomen. 145
Qualis ubi lento media inter gramina lapsu
Tenuis adhuc hedera, et frondosis abdita silvis,
Serpit humi nitens : solido si robore quercus
Alta, ingens, superas ramis educta sub auras,
Aut vetus occurrat Parnassi gloria laurus, 150

Tum levibus fibris, et morsu tortilis unco
Subrepit sensim, ac lato se cortice fundit,
Summa petens. Non illam hiemes, nec acuta revellant
Prælia ventorum ; sociam neque respuit arbos.
At licet excelso nemus una cacumine vincat, 155
Excipit amplexus humiles, annosaque stringi
Brachia, et implexis gaudet florere corymbis ;
Abjectasque prius fert secum ad sidera frondes.
Rothomagi Kal. jun. M.DC.LXIX.




2o Ad clarissimum virum Petrum Cornelium, in obitu Caroli filii : Symbolum : Parelius in pluviam diffluens ; lemma : Par si durasset[13].

Nequicquam varios imitando fingere soles
Nitimur imprudens hominum genus, aurea quanquam
Pigmenta, et croceos operi miscemus honores.
Hic solem labor, hoc lucis decorisque parentem
Lucis opus petit ; humanæ nil indiget artis, 5
Et radios habet ipse, suos habet ipse colores.
Aspicis ut nitidam toto legit aere nubem,
Cui proprios credat transfuso lumine vultus ?
Illa sinu levi, quem densius agmen opacat
Nimborum, et cæca splendentem terminat umbra, 10
Excipit, illapsos atque in se colligit ignes.
Urget opus Titan, jamque æmula lumina vellet,
Et quos pingit adhuc, pictos jam cernere vultus.
Sic placet illa tamen, nec degener ardet imago,
Imperfecta licet : quippe hanc nova forma, decusque 15
Lucis inoffensæ, et radii jam mille coronant.
Dum Phœbus sibi plaudit, et hæc miracula terris
Ostentat, nimio flammarum ardore subactus

Non exspectatos solvit se nimbus in imbres,
Nec finem egregio sinit imposuisse labori. 20
Liquitur in pluviam color omnis, et aurea sensim
Forma simul volucres fugiens vanescit in auras[14].
Sic Phœbum tenuis necdum perfecta reliquit,
Quaæ Phœbo fuerat par, si durasset, imago.
Te quoque, magnorum vates ter maxime vatum, 25
Gallia quem dudum atque immensus suspicit orbis,
Te quoque turba ingens nequicquam æquare canendo
Aggreditur, capitique pares imponere lauros.
Namque nefas animis mortalibus avia longe
Pindi adyta, el sacros tecum penetrare recessus : 30
Tanta tibi atque tuæ debetur gloria genti.
Et si sæcla sibi similem ventura reservant,
Ille, erit ille tuus tandem ; aut si fata recusant,
Nullus erit, Corneli, atque hæc tecum inclita fama
Ibit in Elysium, et grandem comitabitur umbram. 35
Tu Carlum tanti gaudebas nominis olim
Venturum in partem : doctas tam promptus in artes,
Tam docilis, tanto Musarum ardebat amore.
Nec minus et puero mens vivida, et inditus ignis,
Et firma in levibus jam tum constantia cœptis. 40
Non ego te, Corneli, alium florentibus annis
Crediderim, aut de te plura exspectasse parentes.
Quid tu autem, cum te spirantem in prole videbas
Ipse auctor decorum ? Quid, cum sensusque viriles
Mirabare, et nil puerile sonantia verba ? 45
Hunc nempe assiduo cultu studioque fovebas
Sedulus, hunc Pindi juga nota viamque docebas,
Teque ipsum ardebas dulci transfundere nato.
Ille audax animi duros insistere calles
Tentabat, sensimque augusto adrepere monti : 50
Et dulces oculi[15], et formosæ gratia frontis,
Credo equidem, teneros Phœbi meruisset amores.
At tu venturos dum spe jam præcipis annos,
Magnarum admirans tam læta exordia laudum,
Non fuit ingenio par corpus, et ardua mentis 55

Haud incœpta tulit, majoraque viribus ausa.
Defecit sensim vigor[16], et se tabida pestis
Infudit venis, lentoque ardore peredit.
Ecce jacet lecto moriens, nec lactea morum
Simplicitas, primæ nec forma decora juventæ, 60
Sed neque opes animi et caræ suspiria matris,
Proh dolor ! immites possunt avertere Parcas.
Circum funereo gemitu domus omnis, et ipse
Spes intercisas ereptaque gaudia mœret
Infeiix pater. Ah ! flecti si numina possent, 65
Qui superant nato ipse volens impenderet annos.
Sed perit. Heu ! periit magni jam patris imago ;
Et patri fuerat par, si durasset, imago.



  1. Cette pièce, qui parut d’abord en tête des Idyllia du P. de la Rue, en 1669, fut réimprimée dans ses Carmina en 1688 (voyez ci-après, p. 383, note 1), à la fin (p. 146) du livre II, qui a pour titre : Panegyricus. Elle est intitulée dans ce second recueil : Petro Cornelio, tragicorum principi, dedicatio Idylliorum. anno M.DC.LXIX. — Nous publions ces vers avec les retouches de 1688, qui les ont améliorés en divers endroits, et nous indiquons en note les variantes de la première édition.
  2. Dans les Idyllia (1669) : « tibi cessit. »
  3. Dans les Idyllia : « Dilectos Magni cineres. »
  4. Dans les Idyllia :
    Tuque, o tu, Magnum, Juli, par unus in hostem,
    Maxime, bellatricem animam, geminæque capacem
    Fortunæ, pharii servasti funere regis.
  5. Dans les Idyllia :
    At quis, inexpleto properatæ laudis amore,
    Pompeium, Hispanas meditantem exscindere lauros,
    In veteres armis juvenilibus ire cohortes
    Non stupuit ? Quis non, etc.
  6. Dans les Idyllia :
    ............. et aspera flecti
    Pectora felicis rabiem contemnere Syllæ ?
    On voit que le P. de la Rue, en modifiant ce passage, a ajouté à la mention du Sertorius de Corneille, celle de l’Héraclius et de l’Othon.
  7. Dans les Idyllia : « Dum licet. »
  8. Les Idyllia ont cultu, au lieu de versu.
  9. Dans les Idyllia : « Quid jam latii laus una theatri. »
  10. Les Idyllia ont Et, au lieu de Quas.
  11. Il s’agit ici de la traduction faite par Corneille des vers latins du P. de la Rue sur les Victoires de 1667 : voyez ci-dessus, p. 192 et suivantes.
  12. Dans les Idyllia :
    Id patere, et memori tibi sese addicere mente.
  13. Charles Corneille, troisième fils de Pierre Corneille, mourut en 1667, à l’âge de quatorze ans. Dans les Idyllia de 1669, ces vers se trouvent à la page 51, parmi les Emblemata heroica ; en regard est une gravure représentant un parhélie et entourée d’un encadrement au haut duquel on lit cette devise répétée au vers 24 et au dernier vers : par si durasset. Dans l’édition de 1688, intitulée : Caroli Ruæi e societate Jesu Carminum libri quatuor, editio quinta, cette pièce est à la page 161 et fait partie du livre III, intitulé : Symbolicus ; elle a pour titre : Petro Cornelio, tragicorum principi, in obitu Caroli filii. Parelius diffluens. Nous suivons, comme pour la pièce précédente, le texte de 1688.
  14. Dans les Idyllia (1669) :
    Forma simul fugit, atque leves vanescit in auras.
    Au vers suivant, les Idyllia ont relinquit.
  15. Dans les Idyllia : « molles oculi. »
  16. Ce vers, dans les Idyllia, commence ainsi : « Nec mora defecit vigor. »