Ennéades (trad. Bouillet)/VI/Livres 1 à 3/Notes

Les Ennéades de Plotin,
Traduction de M. N. Bouillet

Ennéade VI, livre i :
Des Genres de l’Être i, ii, iii | Notes

◄   De l’Intelligence, des idées et de l’Être

Tome III

L’Être un et identique est partout présent tout entier   ►

SIXIÈME ENNÉADE.

LIVRES I, II, III.

DES GENRES DE L’ÊTRE.

Les livres i, ii et iii sont le quarante-unième, le quarante-deuxième et le quarante-troisième dans l’ordre chronologique.

Le paragraphe 13 du livre i a été traduit par M. Barthélemy Saint-Hilaire : De l’École d’Alexandrie, p. 277.

Les écrits que Plotin a eus sous les yeux en composant ces livres sont le Sophiste de Platon, dont il a tiré sa doctrine des genres de l’être intelligible (Voy. p. 216-221, notes), les Catégories et la Métaphysique d’Aristote, dont il s’est inspiré dans la théorie des genres de l’être sensible, tout en combattant ce philosophe sur beaucoup de points. Les nombreux rapprochements que nous avons joints au texte de notre traduction apprennent au lecteur tout ce qu’il a besoin de savoir à cet égard (Voy. Substance, p. 150-155, 253-266 ; Quantité, p. 155-160, 228-230, 267-277 ; Qualité, p. 167-176, 230,. 277-290 ; Relation, p. 160-167, 192, 232, 303 ; Quand, p. 176-177, 232 ; Où, p. 177-179, 233 ; Agir et Pâtir, p. 180-191, 233 ; Avoir, p. 191-193, 233; Être situé, p. 193, 233). Nous avons également éclairci, autant que nous l’avons pu (p. 195-204), les allusions que Plotin fait à la doctrine des Stoïciens (savoir : Substance, p. 194-201, Qualité, p. 201-203, Modes, p. 203, Relations, p. 204).

Simplicius, dans son Commentaire des Catégories d’Aristote, a souvent cité notre auteur (Voy. p. 152-153, 156, 158, 160, 167, 169, 171-173, 176-178, 180-186, 188-190, 192-194, 203, 268, 269, 280, 289-291, 301, 302) ; et, dans un morceau intéressant dont on trouvera la traduction ci-après (p. 630-632), il nous a fait connaître l’histoire des travaux qui ont précédé ou suivi celui de Plotin et qui s’y rattachent plus ou moins étroitement.

Notre auteur a été également cité par Jean Philopon (Voy. p. 283, note 1), et par David l’Arménien, dans son Commentaire des Catégories d’Aristote, dont le texte grec n’a pas encore été publié.

Appréciation de ces livres par Steinhart.

Chez les modernes, l’écrivain qui nous paraît avoir le mieux étudié ces trois livres de Plotin est Steinhart, que nous avons déjà eu l’occasion de citer sur d’autres points. Il a fort bien signalé ce qu’il y a d’original et de vraiment philosophique dans ces discussions un peu arides. Nous allons donner ici son jugement, qui nous paraît très propre à en faire apprécier le mérite.

« Gravissima et uberrima illa est Plotini disputatio, in qua Categorias et Peripateticorum ab Aristotele positas et Stoicorum per tres continuos libros sub censuram vocat, et sagacissime, quid in iis veri sit, quid falsi, examinat. Aristoteles quidem ipse Categoriis suis non omnem rerum universitatem quasi includere voluerat, sed id tantum ostendere, quomodo verba et dictiones cum notionibus convenirent, et grammaticæ aliquod fundamentum jacere, non summa rerum genera proponere ; neque id peccavit, quod sectatores ejus, qui omnis philosophiæ initia in iis inesse et infinitam rerum ac notionum varietatem his angustis finibus coerceri arbitrabantur. Quanquam, qui diligentius Aristotelem intelligere cupit, is inveniet jam Categoriis illis indicari quodammodo, quo tota ejus doctrina tendat, quod præcipue in essentiœ notione definienda factum esse cernimus. Plotinus igitur decem illas Categorias ab Aristotele propositas (οὐσία, τὸ ποσόν, τὸ ποιόν, τὸ πρὸς τι, πού, ποτέ, ϰεῖσθαι, ἔχειν, ποιεῖν, πάσχειν (ousia, to poson, to poion, to pros ti, pou, pote, keisthai, echein, poiein, paschein)), in quibus summam quasi universæ Peripateticorum doctrinæ opinabatur inesse, non ipsa rerum genera esse ostendit, sed, si earum notiones reete intelligantur, summa rerum genera in iis latere quodammodo et ex iis cognosci atque explicari posse. Quam ob causam, quum Aristoteles nec mutuum earum inter se nexum neque originem exposuisset, ipse plenam illarum notionum vim perscrutari atque aperire studuit, cujus disputationis hic prima tantum delineamenta possumus describere.

Et primum quidem Essentiœ (οὐσία (ousia)) categoriam et per se vagam atque ambiguam esse, nec satis certis finibus a reliquis generibus discerni ostendit, quia id quod non sit ne cogitari quidem possit ; omnia igitur quodammodo partem aliquam hujus notionis habeant^[1]. — Tum Quanti notionem non simplicem esse monet, sed diversis duabus compositam, numero et magnitudine, quum, quidquid magnitudinem aliquam habeat, id jam numeri notione comprehensum et definitum sit ; solos igitur numeros in rerum generibus fuisse ponendos, non quanti notionem admiscendam, quæ non in ipsos numeros, sed in res tantum numeratas cadat^[2]. — Simili vitio etiam Qualis notionem laborare censuit, in quam, quum quatuor continuat species, habitum ac conditionem (ἕξις ϰαὶ διάθεσις (hexis kai diathesis)), potentiam (δύναμις (dunamis)), affectum (πάθος (pathos)), formam (μορφή (morphê)), diversissima collata sint ; præterea non definivisse Aristotelem quomodo attributa, quæ ad qualitatem pertineant, ab attributis istis quæ ipsam rei alicujus naturam constituant discernenda sint^[3]. — Maxime vero sub Relationis categoriam congesta esse multa demonstravit, quæ ad diversa rerum genera pertineant : nam relata inter se nominari quæ aliquo modo inter se nexa sint, sed non esse expositum quis sit ille nexus, quæ ejus causæ ; insuper, quæ sint qualia, sæpe simul inter se relata esse, ita ut laxior sit et latior hujus categoriæ ambitus^[4]. — Porro, quas categorias particulis Ubi et Quando indicari voluerit Aristoteles, eas nullas esse, quia indicent certam aliquam rem in certo aliquo loco vel tempore esse ; puras potius temporis et spatii notiones fuisse indicandas^[5]. — Ultimes denique quatuor categorias, Habendi, Situs, Agendi, Patiendi, non minus esse ambiguas, quod qualia quoque et quanta attributa sua Habere dicantur, Situs et adformam et ad locura pertineat ; Agere denique et Pati aliquid diversis maxime rationibus dici ; fuisse igitur ascendendum ad universam motus notionem, et inde varias agendi patiendique species deducendas^[6].

Sic igitur Aristotelis in definiendis categoriis consilium non certe perspexit, sed id certe vidit, quomodo his cogitationis initiis jam rectior via ipsarum rerum cognoscendarura indicata esset. Ipse vero iis quasi scalis usus est, quibus ad alliora ascenderet. Primum enim res omnes, quas sensu percipimus, et quæcunque de iis prædicamus, ad quinque genera retulit, tum alia eorum quæ mente tantum concipiantur, alia rerum sensibilium genera posuit. Essentiœ notionem secundum Aristotelem ita definit, ut materia et forma quasi composite sit^[7] ; Quale et Quantum ad unum commune genus refert, et ita ab essentia discernit, ut iis non ipsam rei naturam constitui dicat, sed talia esse attributa, quæ ipsi rei notioni extrinsecus videantur accessisse et fortuiti magis quam necessarii speciem aliquam præ se ferant^[8] ; Relationem veram tum demum fieri rectissime sensit, si mutuus causarum nexus inter relatas ad se invicem res intercedat^[9] ; Motus et Mutationis notione omnia vidit contineri, quæ vel agere aliquid vel pati dicantur^[10] ; denique Tempus et Spatium vacuas esse formas docuit, quibus sensibilia omnia circumscripta sint^[11] ; quæ generum summorum definitio quantum ad accuratiorem rei grammaticaæ cognitionem conferre possit, infra videbimus.

Intellexit vero id quoque, in Mente divina, cujus etiam nostri animi non sint expertes, discrimina, quibus quinque ilia rerum genera distineantur, nulla esse : nam in Mente nihil esse fortuitum, nihil alienum vel extrinsecus adscitum, sed omnia libera aliqua necessitate ex ipsa Mentis actione prodire. Primariam igitur notionem, quam de se Mens concipiat, Essentiœ esse, sed purioris istius, quæ non materia et forma composita sit, sed ipsa in se causant, quod sit, habeat^[12] ; quale autem et quantum Mentis non esse attributa^[13], sed quum una æterna Mens infinitam aliquam notionum atque idearum varietatem contineat, neque vero unquam natnram suam vere mutare possit, tantum hoc de ea prædicari posse, eam esse eamdem simul et diversam ; sic in quanti et qualis locum prædicata Ejusdem (ταὐτότης (tautotês)) et Diversi (ἑτερότης (heterotês)), jam a Platone indicata, successerunt, quæ notiones cogitatione quidem distinguantur, vere eædem sint^[14]. Tum etiam viderat. Mentem neque in tempore neque in loco esse, neque ab alienis rebus impulsam agi ac pati, sed perpetuo sua vi, suo impetu moveri et simul sua natura immotam perstare. Remotis igitur agendi, patiendi, loci, temporis categorlis, Motus (ϰίνησις (kinêsis)) et Status (στάσις (stasis)) notiones in res intelligibiles transtulit, ita quidem, ut hæ quoque non per se sed cogitatione tantum diversæ sint^[15]. Denique, quum cognovisset Mentem ad se tantum posse referri, quum alia omnia ex ipsa exoriantur et prodeant, relationi, quam ibi nullam esse ostendit, mutuum istum causæ atque effectus nexum substituit, quo Mens æterna sui simul causa atque effectue sit ; sed novum aliquod genus, quo hic nexus indicaretur, non induxit, quia jam in notionibus motus et status eum inesse intellexerat. » (Meletemata plotiniana, p. 25-28.)

Steinhart a en outre, sous le titre de Plotinus grammaticus, présenté sur les termes techniques employés par Plotin plusieurs considérations intéressantes, dont nous donnons la partie la plus importante, parce qu’elle se rapporte principalement aux discussions traitées dans les trois livres des genres de l’être.

« Plotinus quamvis de rebus grammaticis non ex ordine loquatur, neque ex ejus disciplina ars grammatica illo tempore aliquid profecisse videatur, multa tamen in ejus libris dispersa invenias, quæ ad accuratiorem et subtiliorem hujus doctrinæ cognitionem utilissima sint ; quæ quum a nullo, quantum equidem scio, observata sint, hic composuisse a fine huic scriptioni proposito haud alienum erit. Omnino enim, uti corpus umbra, sic grammatica philosophiam sequitur, neque unquam verus exstitit philosophus, qui non aut ipse grammaticus fuerit aut doctrine sua novam iis, qui hanc artem tractant, viam ac rationem aperuerit : nam quo quis altius notionum summarum, quas cogitando mens invenit, naturam atque ubertatem cognovit, eo rectius de linguæ origine ac legibus judicabit, quum verbis notiones quasi speculo, in quo fidissimam rerum imaginem inspicimus, reddantur atque exprimantur. Quamobrem grammatici græci, quos multo subtilius recentioribus plerisque linguæ leges ac rationes explorasse nemo negabit, et ex Aristotelica philosophia et ex Stoicorum doctrina artis suæ et summa præcepta et initia ac principia haurire consueverant : nam aut ad decem Aristotelis aut ad quatuor Stoicorum categorias singulas orationis partes revocare studebant, et ex disciplina logica utriusque scholæ repetere supremas verborum construendorum et copulandorum leges. Multo minus vero grammatici antiqui Platonem ejusque scholam sectati sunt, quod sane admirabile alicui videatur : nam primus omnium Plato rectiori grammaticæ cognitioni fundamenta jecit in Cratylo^[16], qui liber etiam nunc minime negligendus est iis qui altius has res indagare volunt. Sed non sine causa aliqua factum esse videtur ut, qui de linguarum legibus disputarent, Platonicam philosophiam minus curarent : nam in Peripateticorum et Stoicorum disciplina notiones fixas, certas, stabilitas, et formulas quasdam constantes inveniebant, quas in suum usum adhibere possent, in Platonica vero doctrina omnia iis diffluere videbantur, quum in ea notiones non solum fixæ, sed etiam motæ et quasi fluentes proponerentur, et ostenderetur quomodo vel diversissimæ notiones inter se nexæ essent et commune aliquod vinculum haberent. Sic, quod multos grammaticos a Platonica philosophia absterruit, id potius eos excitare debebat ut diligentissime eam tractarent… Sed jam ad Plotinum nobis redeundum esse video, qui quamvis, ut solent philosophi, haud raro in verborum originibus et radicibus explicandis sit infelicissimus, multa tamen invenit quæ ad altiorem grammaticæ cognitionem pertinerent.

Nolumus igitur hic lusus istos persequi, quibus, Platonis exemplum secutus, in etymis indagandis jnterdum indulget : quod enim in nominibus divinis Κρόνος, Ἑστία, Ἅιδης (Kronos, Hestia, Haidês), notiones mentis ejusque satietatis (ϰὸρος νοῦ (koros nou)), æternæ essentiæ, naturæ reconditæ atque oculis mortalium occultæ invenit, hac in re ingeniosum illum Platonis in Cratylo lusum imitatur^[17] ; neque primus excogitavit istud, quod Apollinis nomen, ex ἀ (a) et πολύς (polus) compositum, puræ mentis simplicitatem indicare dicit^[18] ; tum quod ποιός (poios) ad ποιεῖν (poiein) refert^[19], et voces ϰαιρὸς (kairos) et ϰύριος (kurios)^[20], συνεῖναι (suneinai) et συνιέναι (sunienai)^[21] etc., inter se cognatas esse putat, vel certe paronomasias aliquas in iis componendis aucupatur, hæc omnia falsam illam, quam Plato deridet, Heracliteorum aliorumque sophistarum artem spirant. — Et omnino, quum multi m?ulta[illisible] de litterarum elementorumque linguæ interna vi et significatione somniaverint, minime hoc studium, si circumspecte et caute agatur, rejiciendum erit : nam homines dicentes saepe inscii naturali quodam recti verique sensu moti certam aliquam legem sequuntur. Quam ob rem sagacissime quidem nec sine aliqua veri specie de vocabulis ἓν (hen) et ὂν, εἶς (on, eis) et εἶναι (einai), quæ ab origine cognata esse censuit, ita dissent, ut in arcana mentis, quæ sonis sui aliquam imaginem exhibere voluerit, descendere videatur : nam, postquam mens vocabula εἶναι ὂν (einai on), formaverit, jam ultra dicit progredi noluisse, sed, quum se unam esse intellexisset, sono quasi cohibito et temperato enuntiasse istud ἓν (hen), quod tenui magis atque exiliori sono a voce ὂν (on) differt^[22].

Multo plura de partibus orationis earumque significatione et distributione exhibet. Nam ut ipsius vocabuli tres partes discernendas esse vidit, Elementa individua (ἄτομα (atoma)), Species (εἴδη (eidê)), quas in syllabis posuit, Genus (γένος (genos))^[23], vel totum vocabulum, et litteras et species in se continent, sic etiam rectissime intellexit triplicem singulorum verborom usum et quasi functionem esse ; unumquodque enim verbum primum esse vocem (φωνή (phônê)), si sonum tantum et elementa ejus spectes, tum nomen (ὄνομα (onoma)), quo rerum notiones significentur, denique verbum (λόγος (logos)), si enuntiati pars sit^[24]. Præivit igitur jam Plotinus rectiorem illam grammaticæ distributionem a Reisigio inventam, qui inter Etymologiam et Syntaxin semasiologiam, quam dicebat, interposuit. — Singulas orationis partes quum vidisset secundum Aristotelis categorias minus definite discerni, quod nec numeralia omnia sub notionem quanti redigi possent, neque agendi et patiendi notiones vere inter se essent diversæ, denique quod, si Verbum quatuor diversis categoriis, agendi, patiendi, habendi, situs attribueretur, præter necessitatem divellerentur quæ conjungenda essent^[25], ipse quinque illa rerum genera posuit, quibus verborum genera haud immerito putabat melius posse accomodari. Nam, quum primum essentiœ genus Nomini substantivo assignandum esse intellexisset (quidquid enim substantivis enuntiatur materia quodammodo et forma constat), notiones ilias quæ, quum non ad ipsam rei notionem pertinerent, sed fortuito atque extrinsecus viderentur accessisse, accidentia vel adjuncta nominari possent, duobus censuit verborum generibus exprimi, quorum unum numerorum, altorum aliorum attributorum definitiones comprehenderet ; recte igitur vidit Adjectiva et Numeralia, quamvis inter se diverse, sub unum commune genus revocanda esse. Tum, quæcumque ad motum pertinerent, Verbo indicari existimavit ; loci vero et temporis categoriæ Particulas temporis et loci attribuit ; scilicet discrimen istud, quod etiam nunc libri grammatici servant, Præpositionum et Adverbiorum loci ac temporis, neque ipse neque Aristoteles agnovit ; retationem denique non eodem semper verborum genere, sed substantivi Genitivo, adjectivi Comparatione indicari sensit, quibus etiam Pronomina correlativa, Conjunctiones, Nominum compositiones addere potuit^[26]. — Sed uti Plotinus judicavit, in puris, quas ex se mens gignit, notionibus, categoriis istis nulium locum esse, sed in iis ab essentia tantum motum ejus et statum, quo eadem simul et diversa esset, cogitatione discerni, sic non poterat non intelligere, verborum genera secundum hanc rationem aliter et rectius distribui posse. Nam, quum essentia de tota mente, summo et cogitandi et loquendi principio, prædicaretur, duplex ex illa ab initio orationis pars exstitit, una, qua stantes, altera, qua motæ atque efficaces notiones enuntiarentur ; status igitur notio Substantivo, motus Verbo attribuenda erat. Quare, quum etiam nunc grammatici in diversas partes discedere soleant, quærentes utrum a Nominibus Verba an Verba a Nominibus derivanda sint, Plotinum recte vidisse conjicias, jam in primis linguæ initiis et Verba fuisse et Nomina, quum eædem notiones tum moveri videantur, tum stare. Idem vero (ταὐτόν (tauton)}) et diversum (τὸ ἕτερον (to heteron)) exprimendum erat reliquis Nominum generibus : nam mera notio unius et alterius et cujusvis numeri Numeralibus, mera notio ejusdem et diversi Pronominibus, diversæ denique notionum ac rerum proprietates, quibus inter se distinguuntur, Adjectivis enuntiantur. Uberrima igitur et utilissima hæc notionum, quas mens ex se concipit, distributio ad grammaticam melius cognoscendam et disponendam fuit, in qua si quis Particulas loco suo motas ægre ferat, eum velimus recordari, et secundarias has esse orationis partes, quum aut Nominibus ac Verbis aut enuntiatis copulandis tantum inserviant, et Particulas omnes, id quod jam satis docuit rectior linguarum notitia, aut a Nominibus aut a Verbis aut a Pronominibus originem suam deducere^[27].

Neque vero solum in universa grammatica distribuenda, sed etiam in singulis verborum generibus definiendis multa egregie et indicavit et exposuit. Nomina enim quum vulgo dicantur esse aut abstracta aut concreta, quæ ipsa in collectiva, appellativa, propria discedant, Plotinus paulo aliter distribuenda censuit : nam quum vidisset diversos esse modos et gradus, quibus singuli rerum ordines Unius supremi, quo omnia continentur, partem haberent, tria Nominum genera distinxit : aliis enim nihil nisi multitudinem aliquam, non certa aliqua notione sed numero minus definito comprehensam (collectiva), aliis res quæ in loco extensæ continuam aliquam magnitudinem haberent (inanimata, materialia), aliis denique talia quæ interna quadam vi atque anima continerentur (animata), significari censuit, quod ultimum genus denuo et genera ac species (appellativa), et res singulas (propria) comprehendit^[28]. Quod si quis ex Plotino quæreret, quamobrem non etiam abstracta in hunc suum ordinem recepisset, responderet ille, se hic de rebus sensibilibus tantum dixisse, puras vero notiones, quæ abstractæ nominantur, aliud esse genus supra illas maxime elatum^[29]. Alio loco Nominum collectivorum vim ac naturam accuratissime descripsit : dixit enim, notiones istas multitudinis non definitæ proxime ad numerorum notiones accedere, quum per se nihil prorsus significarent, sed semper ad res numeratas referendæ essent^[30] ; vidit igitur collectiva medium quasi inter substantiva et numeralia locum tenere. — Uti vero in summo loco posuit illas notiones quæ ab Udo supremo proxime abessent, sic etiam intellexit, perfectius quodammodo atque amplius Nominum notiones numero Singulari exprimi, quam Plurali : nam, quum rebus multiplicandis notiones earum non vere intendantur et perficiantur, sed ipsæ tantum extrinsecus augeantur atque accrescant, Plurali numero distrahuntur et diducuntur, quæ conjuncta et sub unam notionem redacta in Singulari proponuntur ; quamobrem etiam Nomina abstracta aut Pluralem omnino non formant, aut, si formant, vis eorum magis debilitatur quam augetur. Itaque sagacissime Plotinus dixit, materiam infinitam, quia nullis unquam limitibus circumscriberetur et alia ubique esset, rectius alia (ἄλλα (alla)) quam aliud (ἄλλο (allo)) nominari, quia istud multo minus definite dictum esset quam hoc^[31]. Simul vero sensit notiones quæ non varietatem aliquam rerura continerent nulles esse : Plurali igitur numero necessario locum esse in omnibus rerum sensibilium generibus, quum non solum genera ac species maximam in se haberent individuorum varietatem ; sed etiam individua ipsa, adeo singula ejus membra similem exhiberent varietatem. Hinc, nisi fallor, explicavit, quod membrorum Nomina sæpe aut sunt Pluralia tantum aut in Plurali poni consueverunt, quamvis de uno tantum membro agatur^[32]. — Etiam quid interesset inter Substantivum verbale et Infinitivum bene perspexerat : temporis enim notionem, quæ semper adhæreret Infinitivis, quorum exemplum affert μεταϐεϐληϰέναι (metabeblêkenai), in Nominibus verbalibus, ut μεταϐολή (metabolê), non inesse dixit^[33] ; contradiceret igitur etiam illis, qui Infinitivum substantivum Verbi dicere solent, et Infinitivis puram actionem, Substantivis purum statum exprimi doceret. — Adjectiva multa, quia notio eorum mutabilis minusque certa esset, relativa, ut grammatici dicunt, vidit esse^[34]. Quod si magis persecutus esset, invenisset, quod nemo grammaticorum vidit, omnia Adjectiva in duas discedere classes, absoluta et relativa, quorum illis attributa necessaria, quæ ad ipsam rei notionem definiendam pertinent, bis mutabilia minusque definita indicantur. Quod discrimen etiam diversa Comparationis ratione confirmatur : nam, quum illa non forment comparationis gradus, hæcsola comparationem adsciscunt. Sed recte Plotinus, uti numerum Singularem Plurali ampliorem et perfectiorem quodammodo vim habere putabat, sic etiam Positivo perfectius aliquid et angustius enuntiari existimavit, quam Comparativo et Superlativo^[35], qui gradus non, uti Positivus, absolutam, sed comparatione debilitatam habent notionem ; quamobrem bene observavit, non modo Superlativum et Comparativum sæpe inter se permutari, sed etiam eorum Adjectivorum, quæ vim minus definitam et absolutam habeant, Positivum pro Comparativo poni posse^[36].— In Pronominis definitione etiam nunc multi laborant grammatici, quanquam hodie merito explosa est eorum opinio qui Pronomina servorum instar Substantivorum, ut dominorum, munere ac vice tantum fungi opinabantur ; facile autem inventas, si Pronominum vim cognoscere studeas, notiones iis indicari per se prorsus incertas, nudas, materia quasi et argumento vacuas, quum nihil iis definiatur, nisi esse aliquid aut idem vel aliud, aut hoc vel alio loco situm : nam ad has notiones revocanda sunt Pronomina omnia et personalia et demonstrativa et correlativa et interrogativa ; idem etiam rectior linguarum cognitio et comparatio docuit, quum ubique Pronominum formas et simplicissimæ inveniantur et antiquissimæ earum partes esse videantur, ita ut prima quasi linguæ fundamenta et tirocinia habenda sint. Quod non fugerat Plotini sagacitatem, qui vidit Pronominibus, quia notiones eorum maxime essent simplices neque ullam rerum varietatem exprimerent, ideri sæpe indicari ea quæ absoluta essent, æterna, supra singularum rerum inconstantiam et varietatem elata^[37]. — Usu recepta est Verborum in transitiva atque intransitiva distributio, sed vulgo non animadvertitur, et incertos sæpe fines esse, quibus transitiva ab intransitivis distinguantur, et intransitiva non eamdem omnia rationem sequi, sed plures eorum classes esse discernendas. Meliora docuit Plotinus : intellexerat enim, omnia Verba actionem aliquam et motum indicare, sed aliis motum et actionem durantem, aliis perfectam significari ; utrumque vero Verborum genus in duas species discedere ostendit : nam actionem durantem aut esse absolutam, qua nihil præter ipsum agentem afficeretur, ut eundi, cogitandi, aut relatam, quæ ad externam aliquam rem referretur eamque mutare vel omnino affectione aliqua afficere studeret^[38] ; jam vidit passiva vulgo ab his tantum formari, non ab illis, nihilominus vero illa his perfectiorem præbere sententiam, quia perfectior esset motus qui non haberet finem nisi se ipsum, quam qui externam aliquam rem seu efficere seu afficere aliquo modo vellet ; agendi autem et patiendi notiones vere non esse diversas dixit, sed oppositos tantum ejusdem motus fines : quamobrem neque passivis diversum aliquod Verborum genus assignandum esse, quum perpetuo Verbis activis relativis adhærerent, neque ipsam puram actionis notionem, quæ et Infinitivis et Nominibus verbalibus indicaretur, discrimen aliquod significationis activæ et passivæ ostendere^[39]. Alterum vero Verborum genus, quo actio perfecta indicaretur, et ipsum duplex esse sensit^[40] : nam viderat, alia hujus generis Verba energeticam magis (ut cum Græcorum grammaticis loquar) vim servare ; alia, plerumque ab Adjectivis derivata, qualitatis notionem proxime tangere et conditionem aliquam vel statum videri indicare^[41] ; bene vero perspexerat etiam bis Verbis (ut ἐρυθαίνεσθαι, θερμαίνεσθαι, νοσεῖν (eruthainesthai, thermainesthai, nosein)) semper aliquam motus significationem subesse, quam ob causam etiam Participia nonnunquam eamdem, quam Adjectiva, vim habere posse intellexit^[42]. — Adverbiorum denique numero eximenda vidit illa, quæ, quum ab Adjectivis derivata essent, qualitatis aliquam notionem assumpsissent, et Adjectivis potius accensenda esse^[43] ; quod vero Adverbia illa temporis et loci, quæ non certum sed incertum vel tempus vel locum enuntiant, gradus comparationis formant, hoc recte inde explicat, quod notio eorum, ut muliorum Adjectivorum, incerta et quasi perpetuo ad aliquid relata sit^[44].

Etiam syntacticas linguæ rationes diligentissime eum exploravisse, quamvis minus sæpe de iis disputet, haud pauci loci testantur. Sic, quum in rebus quas sensu percipimus Subjectum a Prædicato distinguendum esse cognovisset, ita ut illud ipsam Essentiam, hoc attributa Accidentia indicaret, simul intellexit, in puris mentis notionibus specie magis quam re a Subjecto Prædicata discerni, quia quidquid de mente diceretur, ad ejus naturam constituendam pertineret. In Deo autem hoc discrimen prorsus sublatum esse vidit, neque aliquid in eo nisi solum istud ἔστι (esti) cogitari posse, adeo, si omnem diversitatis notionem plane tollere velis, etiam hoc Prædicatum, quamvis vacuum fere argumenta, negandum esse ; vidit igitur Verbum εἶναι (einai) esse omnium reliquorum fundamentum, absolutum et vere, ut grammatici dicunt, substantivum^[45]. » (Meletemata plotiniana, p. 35-44.)

1. Voy. ci-dessus p. 150-155.
2. Voy. p. 156-160.
3. Voy. p. 167-176.
4. Voy. p. 160-167.
5. Voy. p. 176-179.
6. Voy. p. 180-193.
7. Voy. p. 255-260.
8. Voy. p. 252, 267-290.
9. Voy. p. 160-167, 252, 292, 303.
10. Voy. p. 179-191, 290-300.
11. Voy. p. 252.
12. Voy. p. 215.
13. Voy. p. 228-230.
14. Voy. p. 218-219.
15. Voy. p. 215-218.
16. Si quis, remotis lepidissimis istis verborum derivationibus, quas non serio sed per jocum et ut Heracliteos quosdam derideret Plato instituit, hujus dialogi consilium cognoscere studeat, is inveniet jam indicatam in eo mediam illam et regiam viam, qua grammaticis semper incedendura est. Nam lingua nec simplices purasque mentis notiones nec sensuum tantum perceptiones exprimi docet, sed cunctas in ea animi actiones operari ; vidit quoque plurima quidem in linguis e naturæ quadam imitatione exorta esse, sed etiam, usui et arbitrio loquentium haud pauca deberi ; denique intellexit, jam prima linguæ elementa debere aliquid significare. Ad quæ omnia si semper recte attendissent qui de rebus grammaticis scripserunt, minus sæpe in contraria vitia incidissent.
17. Voy. t. III, p. 17, 78, 339.
18. Voy. t. III, p. 81.
19. Voy. t. III, p. 174.
20. Voy. t. III, p. 530.
21. Voy. t. III, p. 560.
22. Voy. t. III, p. 78.
23. Voy. t. III, p. 246-247.
24. Voy. t. III, p. 286-285.
25. Voy. t. III, p. 191-193.
26. Voy. le livre III des Genres de l’être.
27. Voy. le livre II des Genres de l’être.
28. Voy. t. III, p. 536.
29. Voy. t. III, p. 536.
30. Voy. t. III, p. 386.
31. Voy. t. II, p. 217.
32. Voy. t. III, p. 439.
33. Voy. t. III, p. 181.
34. Voy. t. III, p. 268.
35. Voy. t. III, p. 269.
36. Voy. t. III, p. 270.
37. Voy. ce que Plotin dit sur le pronom τοῦτο (touto), cela, t. III, p. 389.
38. Voy. t. III, p. 182-183.
39. Voy. t. III, p. 185.
40. Ibidem.
41. Voy. t. III, p. 189-190.
42. Voy. t. III, p. 286-287.
43. Voy. t. III, p. 286.
44. Voy. t. III, p. 271.
45. Voy. t. III, p. 482.