Page:Froissart - Les Chroniques de Sire Jean Froissart, revues par Buchon, Tome II, 1835.djvu/543

La bibliothèque libre.
Le texte de cette page a été corrigé et est conforme au fac-similé.
[1387]
537
LIVRE III.

Si joutèrent les champions de première venue, mais rien ne se forfirent. Après les joutes ils se mirent à pied et en ordonnance pour parfaire leurs armes, et se combattirent moult vaillamment ; et fut de premier messire Jean de Carrouge navré en la cuisse, dont tous ceux qui l’aimoient en furent en grand effroi, et depuis se porta-t-il si vaillamment que il abattît son adversaire à terre, et lui bouta une épée au corps, et l’occit au champ, et puis demanda si il avoit bien fait son devoir. On lui répondit que oui. Si fut Jacques le Gris délivré au bourreau de Paris qui le traîna à Montfaucon, et là fût-il pendu[1].

Adonc messire Jean de Carrouge vint devant le roi et se mit à genoux. Le roi le fit lever et lui fit délivrer mille francs, et le retint de sa chambre, parmi deux cents livres de pension par an que il lui donna toute sa vie. Messire Jean de Carrouge remercia le roi et les seigneurs, et vint à sa femme et la baisa, et puis allèrent à l’église Notre-Dame faire leurs offrandes, et puis retournèrent à leur hôtel. Depuis ne séjourna guères messire Jean de Carrouge en France, mais se partit et se mit au chemin avecques messire Boucingault fils qui fut au bon Boucingault et avecques messire Jean des Bordes et messire Loys de Giac ; ces quatre emprirent de grand’-

  1. Ce duel judiciaire paraît avoir été le dernier qui ait été ordonné par arrêt du parlement. Jean le Cocq, jurisconsulte du xive siècle, qui était conseil de l’un des accusés et fut témoin du combat, rend compte de cette affaire de la manière suivante.
    Nota de Duello Jacobi le Gris.

    Item nota quod die sabbathi post natalem Domini 1386, qui dies fuit festum B. Thomæ post natalem, fuit factum duellum inter Jacobum le Gris et dominum Joannem Carrouge, retrò muros Sancti Martini de Campis, et devictus fuit dictus Jacobus et mortuus ; et habeo scrupulum quod fuerit Dei vindicta, et sic pluribus visum fuit qui duellum viderunt, eo quòd dictus Jacobus, contra consilium consiliariorum suorum voluit se juvare privilegio clerici, quamvis esset clericus non conjugatus et defensor : et hæc scio, quia de ejus consilio fui. Aliis autem visum fuit quòd fuit dei vindicta, eo quòd omnes ferebant communiter quod couscius erat criminis propter quòd fuit duellum adjudicatum : cujus contrarium tamen pluries affirmavit per juramentum dictus Jacobus, scilicet numquam factum fuisse, nec conscium fuisse, quod ejus conscientiæ relinquo. Item nota quòd per magnum consilium fuerunt litiæ factæ ad similitudinem illarum de Gisortio, quæ factæ fuerunt ante ducentos annos ; sed dicebatur quòd non debebat habere respectus ad ipsas, eò quòd factæ fuerunt propter duos, qui bellarunt pedes non eques : litiæ autem Sancti Martini fuerunt restrictæ ad modum dictarum litiarum de Gisortio, quia erant antè factæ propter bellum voluntarium, quod credebatur fieri inter dominum Guidonem de la Trimolle dominum de Salyaco, et quemdam Anglicanum nuncupatum dominum Petrum de Courtenay. Sequuntur præsumptiones contra dictum Jacobum le Gris, quas habebam, et plures alii. Primò, quia cum venit Parisios, interrogavit me, an ipso per duellum accusato, et per ipsum obtento posteà per viam ordinariam, vel per quæstiones contra ipsum procedi. Secundo, an alibi in tali materia recipi deberet. Tertio, de die quà dicebatur adversarium suum maintenir factum fuisse, an posset ipsum maturè adversarius suus, vel in ipsà varietate. Quartò, quia post vadium adjudicatus infirmants fuit. Quintò, quia modicum antè ingressum campi se militem fieri fecit. Sextò, quia quamvis esset defensor militum, crudeliter invasit adversarium suum et pedester, licet habuisset avantagium, si equester fecisset. Septimò, quia licèt Carrouge esset debilis propter febres quas longo tempore habuerat, et apparebat seu appareret dictus Jacobus robustus, tamen devictus fuit ipse Jacobus, quasi miraculosè, quia non poterat se dictus Carrouge juvare. Octavò, quia uxor Carrouge constans fuit semper dicendo factum evenisse, tam in puerperio quàm die duelli : ad quod duellum ducta fuit super curru, sed citò per regis præceptum remissa. Nonò, quia debiliter fuit locutus præsidentibus cum ipso de concordià loquentibus. Decimo, quia semel me interrogavit an de jure et facto suis dubitarem, quia me cogitare videbat Undecimò, quia mihi dixit quod cum audivit rumorem quod Carrouge volebat eum prosequi super hac causa, fuit cito confessus presbyter. Sequuntur præsumptiones pro ipso. Primò, quia semper affirmabat, et per juramentum, numquam fecisse, et Deum deprecabatur, ut ipsum juvaret in ipso negotio, secundum quod bonum jus habebat, et non alias, et hoc fieri vidi per ipsum vicesies, et die duelli fecit. Secundò, quia fecit deprecari in omnibus religionibus Parisios, ut deprecarentur pro ipso Deum, ut ipsum juvare vellet secundum bonum jus quod habebat, et secundum quòd erat innocens de illo facto, et quod nunquam fecerat, et non alias : et sic fecit die duelli. Tertiò, quia erat homo boni status et honesti. Quartò, quia nemo immemor suæ salutis, etc. Quintò, quia dominus de Alenconio scripserat regi, et dominis avunculis suis, dictum Jacobum non esse culpabilem. Sextò, plures milites affirmabant ipsum fuisse cum domino de Alenconio totà die continuà quà adversarius suus dicebat factum eum fecisse, et pluribus diebus continuis ante proximis. Septimò, quia Adam Loüel, qui dicebatur conscius ejusdem delicti, fuerat quæstionatus : et domicella illa, quæ dicebatur fuisse illa die in domo de Carrouge, et nil confessi fuerant, sed dicebant aliqui quod nolebat aliquid confiteri : tum quia confessus fuerat super illo facto, et ulterius confiteri non tenebatur : tum quia fuisset ejus filiis et amicis vituperio, et quodammodo fateretur contra actionem domini Alenconio, qui asseveraverat dictum Jacobum non esse culpabilem de ipso facto : attamen nunquam fuit scita veritas super illo facto.

    Juvénal des Ursins, l’Anonyme de Saint-Denis, et la Chronique de Saint-Denis rapportent que Jacques le Gris, démontré ici coupable par le jugement de Dieu, fut depuis reconnu innocent, et que la dame de Carrouge avait