Aller au contenu

Page:Alfred Vacant - Dictionnaire de théologie catholique, 1908, Tome 10.2.djvu/32

La bibliothèque libre.
Cette page n’a pas encore été corrigée

1357 MESSE DANS LA LITURGIE, LES CONSTITUTIONS APOSTOLIQUES 1358

fidélité, dans la plupart des liturgies. Certains rites, comme ceux du vendredi saint et du samedi saint dans l'Église romaine, lectures, traits, collectes, évangile, oraisons litaniques, nous la donnent même sous sa plus ancienne forme.

Messe des fidèles. — Les pénitents renvoyés, il ne reste plus que les fidèles à qui le diacre s’adresse en ces termes :

Qui fidèles sumus, flectamus genu. Precemur Deum per Christum ejus.

Pro pace et tranquillitate mundi atque sanctarum Ecclesiarum oremus, ut Deus universitatis perpetuam et stabilem suam pacem nobis tribuat ; ut nos conservet persévérantes in plenitudine pise ac religiosæ virtutis.

Pro sancta catholica et apostolica Ecclesia, a finibus usque ad fines extensa, oremus…

Et pro sancta bac parcecia oremus…

Pro universo sub calis existente episcopatu…

Et pro episcopo nostro…

Etiam pro presbyteris nostris oremus…

Pro universo Christi diaconio…

Pro lectoribus, cantoribus, virginibus, viduis et pupillis oremus… pro iis qui in matrimonic.. pro eunuchis in sanctitate ambulantibus, pro iis qui continentem et religiosam agunt vitam, pro iis qui in sancta Ecclesia oblationes faciunt, ac eleemosynas pauperibus dant, pro iis qui Domino Deo nostro hostias et primitias offerunt,

et la litanie continue pour les malades, pour ceux qui naviguent ou qui voyagent, pour ceux qui sont condamnés aux mines, à l’exil, à la prison, aux fers, pour la foi, pour les esclaves, pour nos ennemis, pour nos persécuteurs, pour ceux du dehors, enfin pour nous-mêmes :

Salva et érige nos Deus, misericordia tua. Surgamus. Orantes intente, nos ipsos atque mutuo, viventi Deo, per Christum ejus commendemus.

L'évêque dit alors sur les fidèles une très belle prière, c. xi, 'E71 : £xXr)C7t.ç tcSv 7Ucttgjv, qui se termine comme à l’ordinaire, par une doxologie, col. 1089, et ensuite les fidèles se donnent le baiser de paix, puis a lieu l’oblation ou offertoire.

C’est alors que commence l’anaphore, où nous retrouvons toujours les mêmes éléments que dans la Traditio apostolica, mais sensiblement plus développés et plus compliqués.

Le prélude. — L'évêque se signe sur le front avec ces mots :

Gratia omnipotentis Dei, et charitas D. N. J. C. et communicatio Spiritus Sancti, sit cum omnibus vobis. — B7. Et cum spiritu tuo. — Sursum mentem. — R Habemus ad Dominum — Gratias agamus, etc.

Le Père est ainsi qualifié :

Te verum Deum ante creaturas existentem, ex quo omnis paternitas… solum ingenitum, principii expertem, rege ac domino carentem, nullo indigentem, omnis boni largitorem, omni causa et origine superiorem… a quo cuncta processerunt…

Le Fils intervient alors.

Qui omniae nihilo protulisti per unigenitum Filium tuum : ipsum vero ante omnia sa’cula genuisti voluntate, et potentia, et bonitate, absque intermedio, Filium unigenitum, Verbum Deum, sapientiam viventem, primogenitum omnis creaturæ angelum magni consilii tui, pontificem tuum, regem autem et dominum omnis naturæ quæ intelligi ac sentiri potest, quique ante omnia et per quem omnia. Tu namque, Deus alterne, cuncta per ipsum condidisti, et per ipsum cuncta dignaris convenienti providentia… Deus et Pater unigeniti Pilii tui, qui per eum ante omnia fecisti cherubinos et seraphinos, sæcula et exercitus, virtutes et potestates… per eum fabricasti hune qui apparet mundum, cunctaque quæ in eo sunt. Nam tu es qui cælum ut cameram statuisti…

Le pontife détaille ici l'œuvre de la création ; c’est Dieu qui a fait la lumière, établi la distinction du jour et de la nuit, créé l’eau pour étancher la soif, l’air pour respirer, le feu pour réchauffer, les animaux,

les poissons, les oiseaux, donné les fruits et les végétaux. Tous les bienfaits de la Providence sont ainsi passés en revue avec un détail et une prolixité qui finit par fatiguer. Puis vient l’histoire de l’homme que Dieu a placé dans le Paradis terrestre, mais il s’est laissé tromper par le serpent, et en a été chassé. Suit l’histoire du déluge, celle d’Abraham et des patriarches, la délivrance de la tyrannie des Égyptiens par Moïse, l'établissement dans la terre promise. L’anaphore aboutit, après bien des longueurs, au Sanctus dit par tout le peuple.

Le Sanclus nous ramène au Fils ; le Pontife reprend en effet :

Sanctus enim vere es, sanctus quoque unigenitus tuus Filius, Dominus noster et Deus, Jésus Christus… Legislator sub legibus ; pontife x, hostia ; pastor, ovis ; et te suum Deum ac Patrem plaça vit… factus ex virgine, factus in carne, Deus Verbum, dilectus Filius, primogenitus omnis creaturae… factus est in utero virginis… incarnatus est, qui carnis expers, qui sine tempore genitus, in tempore natus est… vohmtatem tuam implevit, opus quod ei dedisti, consummavit… traditus est Pilato præsidi, judieatus est, judex ; condemnatus est, salvator ; cruci af fixus est, qui pati non potest ; mortuus est natura immortalis ; sepultus est, vitae affector ; ut illos propter quos advenerat, a passione solveret, et a morte eriperet, ut diaboli vincula rumperet… resurrexite mortuis tertia die : quadraginta diebus commoratus cum discipulis, assumptus est in cælos ; et ad dexteram assidet tibi, Deo ac Patri suo.

Memores igitur eorum quæ propter nos pertulit, gratias agimus tibi, Deus omnipotens, non quantum debemus, at quantum possumus ; et constitutionem ejus implemus.

Le récit de l’institution est donné avec des détails et des termes qu’il faut retenir, car de lui se sont inspirées la plupart des liturgies orientales, et c’est une de leurs caractéristiques les plus importantes qui les distingue des liturgies latines. La liturgie mozarabe, par une singularité bien curieuse, fait seule exception In qua enim nocte tradebatur, pane sanctis ac immaculatis manibus suis accepto, et elevatis oculis ad te Deum suum ac Patrem, fregit, et dédit discipulis, dicens : Hoc est mysterium Novi Testamenti, accipite ex eo, manducate : hoc est corpus meum, quod pro multis frangitur, in remissionem peccatorum ; similiter calicem miscuit ex vino et aqua, sancti ficavit, ac dédit iisdem, dicens : Bibite ex eo omnes : hic est sanguis meus, qui pro multis effunditur in remissionem peccatorum. Hoc facite in meam commémora tionem. Quotiescumque enim manducabitis panem hune, et bibetis hune calicem, mortem meam annuntiabitis, donec veniam.

L’anamnèse, qui ne fait qu’un ici avec l'épiclèse, est aussi conçue en termes intéressants, que l’on rapprochera de ceux d’Hippolyte :

Itaque memores passionis ejus, et mortis, et a mortuis resurrectionis, atque in cælum reditus ; neenon secundi adventus, quem idem facturus est, in quo cum gloria et potestate veniet judicare vivos et mortuos, et reddere singulis juxta opéra eorum ; tibi régi ac Deo panem hune et calicem hune offerimus, secundum constitutionem ejus, gratias tibi per eum agentes, quia nos dignos habuisti, qui staremus coram te, ac sacerdotio fungeremur tibi ; et poscimus te, ut super hsec dona in conspectu tuo propôsita placata respicias, tu qui nullius indiges Deus, et beneplaceas in eis ad honorem Christi tui, atque supra hoc sacrificium mittas Sanctum tuum Spiritum, testem passionum Domini Jesu, ut exhibeat panem hune corpus Christi tui, et calicem hune sanguinem Christi tui, quo participes illius ad pietatem confirmentur, remissionem peccatorum consequantur, diabolo ej usque errore liberentur, Spiritu Sancto repleantur, digni Christo tuo fiant, vitam sempiternam impetrent, te illis reconciliato, Domine omnipotens.

Le thème d’Hippolyte a été ici commenté et développé. L’auteur dans l’anamnèse insiste en particulier sur le second avènement ; c’est à l'épiclèse qu’est attribuée la vertu de la consécration.

Un nouvel élément est ici introduit qui, au temps