Œuvres de Descartes/Édition Adam et Tannery/Tome 8/Texte entier

La bibliothèque libre.
Aller à la navigation Aller à la recherche

René Descartes : Œuvres de Descartes, éd. Adam et Tannery, Tome 8

ŒUVRES
DE
DESCARTES

PRINCIPIA PHILOSOPHIÆ


EPISTOLA AD G. VOETIUM
LETTRE APOLOGETIQUE
NOTÆ IN PROGRAMMA

VIII

M. Darboux, de l’Académie des Sciences, doyen honoraire de la Faculté des Sciences de l’Université de Paris, et M. Boutroux, de l’Académie des Sciences Morales et Politiques, professeur d’histoire de la philosophie moderne à la Sorbonne, directeur de l’Institut Thiers, ont suivi l’impression de cette publication en qualité de commissaires responsables.


ŒUVRES
DE
DESCARTES

PUBLIÉES
PAR
Charles ADAM & Paul TANNERY
SOUS LES AUSPICES
DU MINISTÈRE DE L’INSTRUCTION PUBLIQUE

—————

PRINCIPIA
PHILOSOPHIÆ
VIII
(PREMIÈRE PARTIE)


PARIS
LÉOPOLD CERF, IMPRIMEUR-ÉDITEUR
12, RUE SAINTE-ANNE, 12

1905

PAUL TANNERY

ET

L'ÉDITION DE DESCARTES

��Paul Tannery avait souhaité qu'au volume V de cette édition, le dernier de la Correspondance de Descartes, une étude d'en- semble permît au lecteur de comparer l'édition nouvelle avec les précédentes, montrant ce que la nôtre apportait comme textes inédits, textes corrigés, chronologie rectifiée, éclair- cissements et renseignements de toutes sortes. Je reculai, je l'avoue, devant pareille tâche, qui nous eût pris un temps pré- cieux. Mais aujourd'hui que Paul Tannery n'est plus, c'est un devoir envers lui et envers les siens, c'en est un peut-être aussi envers moi-même, de marquer, aussi nettement que possible, la part qui lui revient dans notre œuvre commune, laquelle d'ail- leurs, à tant d'égards, doit être considérée comme une et indivi- sible. Je puis dire que, ce qu'il a fait lui-même pour cette édition de Descartes, seul il était capable de le faire. Seul il pouvait vérifier, comme il l'a fait, tous les textes mathématiques, en y joignant un aussi riche commentaire*, et à cela, tant s'en faut, ne s'est pas bornée sa collaboration.

Paul Tannery était admirablement préparé à une édition de Descartes par son édition de Fermât, en cours de publication

Œuvres. III. A ,

�� � depuis 1891. En outre, il avait réuni en brochure (La Correspondance de Descartes dans les inédits du fonds Libri, étudiée pour l’histoire des mathématiques, Paris, Gauthier-Villars, 1893) une série d’études sur des lettres inédites, non des moins importantes, récemment réintégrées à la Bibliothèque nationale, après un exode de près de trois quarts de siècle en Angleterre. D’autre part, à Rome, il avait étudié sur place les lettres du philosophe dans la Collection Boncompagni, au point de vue des variantes qu’elles offrent, et de leur intérêt scientifique. Puis la découverte et la publication d’opuscules du géomètre Beaugrand, à propos de ses querelles avec Descartes, promettait un commentaire lumineux à bien des pages obscures pour tout autre que Paul Tannery. Enfin, la connaissance unique qu’il avait acquise de l’histoire des sciences au xviie siècle, donnait à son concours un prix inestimable.

Dans les premiers entretiens que nous eûmes ensemble (octobre 1894), mis en rapports l’un avec l’autre par le principal promoteur de cette édition, M. Louis Liard, nous nous entendîmes sur le plan à suivre. J’étais d’avis de commencer par le plus difficile, c’est-à-dire la Correspondance, réservant les Œuvres pour la seconde partie : la correspondance pouvait servir à expliquer les œuvres, bien plus que les œuvres ne serviraient à la correspondance. Paul Tannery en convint. Mais cette correspondance elle-même, comment la publier ? Dans l’ordre chronologique, sans aucun doute. Paul Tannery, qui finit par se rallier à cet avis, avait pensé d’abord à un autre plan, qui pouvait aussi se défendre. Il étudiait alors les correspondants de Mersenne, dont les nombreuses lettres manuscrites se trouvent pêle-mêle dans trois gros volumes in-folio de notre Bibliothèque nationale ; il eût volontiers aussi étudié séparément les correspondants de Descartes. Mais le principal d’entre ceux-ci, et de beaucoup, étant le P. Mersenne, la majeure partie de la correspondance eût été publiée à part, et dans quel ordre, sinon l’ordre chronologique, auquel on revenait forcément. De même pour les autres séries : princesse Elisabeth, Paul Tannery vu

Regius, Constantin Huygens, abbé Picot, etc., sans compter que, pour beaucoup de correspondants, la série se fût réduite à bien peu de lettres, parfois même deux ou trois, ou bien une seulement. Cette idée fut donc vite abandonnée. Paul Tannery avait aussi pensé, — et ceci pouvait encore se soutenir, — à publier séparément certaines polémiques entre Descartes et Fermât, Descartes et Beaugrand, Descartes et Roberval sur- tout, etc. Beaucoup de lettres du philosophe n'ont pas, en effet, un caractère proprement épistolaire ; mais elles constituent, par leur étendue et leur importance, de véritables petits traités, qui pouvaient fort bien être donnés à part. Nous avons mieux aimé, finalement, les laisser chacune à sa place, dans la cor- respondance même, celle-ci d'ailleurs traitant presque toujours de questions scientifiques et philosophiques, qui lui donnent d'un bout à l'autre, malgré quelques boutades çà et là, l'unité de ton, lequel est particulièrement grave et austère.

L'ordre chronologique une fois admis (et il s'imposait dans une publication d'un caractère purement historique), je dois dire que, non seulement Paul Tannery l'adopta sans réserve, mais il contribua fort ingénieusement à en assurer la mise au point, c'est-à-dire ici, proprement, la mise en pages. Il y eut, en effet, quelques tâtonnements, avant qu'on tombât d'accord sur la disposition la meilleure. Chacune des lettres, après un travail préparatoire, se trouvait accompagnée d'une multitude de notes, qui l'encombraient et la surchargeaient, et dont je ne voulais cependant sacrifier aucune, toutes me paraissant nécessaires à l'intelligence de la lettre elle-même : notes sur la date à rétablir, notes sur la provenance du texte et son au- thenticité, notes sur maints détails historiques et autres au cours de la lettre, notes sur les rapprochements à faire entre celle-ci et tel ou tel passage important de la correspondance ou de l'œuvre d'un contemporain, etc. Nous mîmes quelque temps, comme disait Paul Tannery, « à lécher notre ours», afin de le rendre présentable. Enfin il s'avisa, fort heureusement, d'une répartition des notes, qui, mettant chaque chose à sa place'

�� � vin Edition de Descartes

donnait un ensemble bien ordonné : en tête de chaque lettre, et avec des caractères spéciaux, un prolégomène pour fixer la date, et indiquer au besoin la nature du texte, autographe au- thentique ou simple copie; immédiatement au-dessous du texte, les variantes ; au bas des pages, les moindres notes ou notules, celles qui tenaient en quelques lignes seulement; enfin, après la lettre, et annoncés d'avance par des astérisques, les éclair- cissements qui demandaient parfois des pages entières. Ainsi le texte de Descartes se présentait, non pas enserré, mais enca- dré et comme enchâssé dans une continuelle bordure, celle-ci composée à dessein pour ramasser sur lui et concentrer tous les rayons propres à l'éclairer.

L'accord ainsi fait, celui des deux collaborateurs qui avait insisté pour l'ordre chronologique, assuma la tâche de l'établir lui-même, ne demandant à Paul Tannery que de vérifier au fur et à mesure ce travail : deux sûretés valent toujours mieux qu'une. On compte d'ailleurs les divergences entre eux sur cette question de dates : elles portent sur quatre lettres seu- lement, t. I, p. 18 et p. 352, t. II, p. 373 et p. 451. De même, pour l'établissement du texte, les variantes, les notes et les éclaircissements (sauf ce que nous allons voir), la copie fut fournie toujours par le même collaborateur, de sa seule ini- tiative, à charge, pour Paul Tannery, de reviser scrupuleuse- ment les épreuves en ce qui concernait la correction typogra- phique et le reste. Pas une page, en conséquence, on peut même dire à la lettre,' pas une ligne, qui n'ait été vue et revue, deux et trois fois, sinon plus, par chacun des deux à tour de rôle; c'est en ce sens que l'œuvre est véritablement une et indivisible.

Ceci bien établi, quelle est la part qui revient en propre à Paul Tannery dans chaque volume ?

Le volume I de la Correspondance (avril 1622 à février i638) contient, de lui, des notes extrêmement précieuses sur Des- cartes et Galilée, à propos de la loi de la chute des corps,

�� � Paul Tannery rx

p. 75; sur Vitellion, p. 241-242, et sur Snellius, p. 256-257, loi de la réfraction ; sur le problème de Pappus déjà, p. 235 ; sur Scheiner et Galilée, p. 282 ; sur Morin et les longitudes, p. 291. Ces notes sont les plus importantes; mais il en est d'autres, bien précieuses encore, sur des explications de figure ou de formule, p. 38 et p. 232 ; sur Viète, p. 248 et p. 491 a ; et sur divers points d'érudition, p. 71 a, p. 102 a, p. 117 c, p. 283-284 (la fin seulement), p. 289 (Récréations mathématiques), p. 289-290 (Galilée), p. 291 (chaire de Ramus), p. 299, p. 356 b, p. 396 b, p. 478 b et c. La lettre u présen- tait, par ses lacunes, une énigme mathématique que Paul Tannery voulut deviner; et sa divination, p. 279-280, fort ingénieuse assurément, lui faisait grand honneur, lorsque, avant l'achèvement du volume, une vieille publication flamande vint entre les mains de son collaborateur, laquelle donnait tout au long le problème, avec la figure complète et les équations dans leur intégrité ; on trouvera cette restitution p. 573-578. Le volume I se terminait par le commencement de la grande querelle entre Descartes et Fermât. Là, Paul Tannery se re- trouvait sur son terrain : on le voit bien aux notes des pages 493-495.

Le volume II (mars i638 à décembre 1639) est certainement celui où Paul Tannery a le plus apporté du sien, et qui, sans son concours, serait resté le plus imparfait, disons même, ne pouvait pas être mis en état. Il contient, en effet, beaucoup de lettres mathématiques, dont quelques-unes sont de petits traités ; et on y retrouve précisément les personnages depuis longtemps familiers à l'éditeur de Fermât, à savoir Fermât lui- même, Roberval, Mydorge, Hardy, Beaugrand, Sainte-Croix, Debeaune, et enfin Desargues. Aussi les annotations de Paul Tannery deviennent plus nombreuses, plus étendues, et quel- ques-unes constituent de véritables dissertations. Citons, en particulier, p. 14-15 (seconde partie : « La vérité est... »), p. 99-100, p. 122, p. 168-169, P- 252-253, p. 277-278, et p. 279-280 (ceci est capital), p. 286, p. 338-343 (capital égale-

�� � x . Edition de Descartes

ment), p. 403-405 (sur Galilée), p. 448-449, p. 449-4 5 ° (Cava- Heri), p. 460-461 (seconde partie : « D'après le récit de Wal- lis... »), p. 477-479, p. 5o8-5o9 (écoulement des liquides), p. 520-523, p. 539-541, p. 556-557 (Desargues), p. 579-581 (Debeaune et Schooten), p. 6n-6i5 (texte et figure fournis d'ailleurs), et, aux additions, p. 646-647, p. 649-650 (Desargues encore). Les notules, p. 1 35 a, p. 101 a, p. 164 a, p. 166 <z, p. 247 c, p. 333 d, p. 36oj, p. 425 a, p. 427 b, p. 429 a, sont aussi d'une inappréciable valeur. Ajoutons enfin que, pour compléter V Introduction générale, placée en tête du volume I, p. v-lxxvih et p. lxxjx-cv, Paul Tannery a fait précéder le volume II d'un travail fort étudié, sjus le titre d'Avertissement, p. v-xxm.

Le volume III (janvier 1640 à juin 1643) ne donnait pas lieu, autant que le volume II, à des éclaircissements scientifiques, comme Paul Tannery savait en apporter. Pourtant on en trou- vera encore, et des plus intéressants et importants, sur Pascal et Desargues, et sur Desargues seul, p. 54-56 (seconde partie : « La confession. . . »), p. 246, p. 298, et surtout p. 714-717 ; sur Fermât, Roberval et Pujos, p. 88-89 et p. 216-217; sur les notations algébriques de Descartes, p. 196-197 et p. 347 b; sur les lunettes, p. 333; sur une question mathématique de Dozem, p. 556 ; enfin, et ceci est capital, sur Descartes et Tor- ricelli, p. 63o-63i. Signalons aussi des inadvertances relevées et corrigées, p. 701, p. 703 et p. 659; et n'oublions pas de petites curiosités biographiques, p. 702, ou philologiques, p. 56g et p. 662. Enfin Paul Tannery voulut, par scrupule de conscience, imprimer au moins en addition un texte latin, p. 703-706, pensant, non sans quelque raison, qu'il pouvait être de Descartes ; l'original, retrouvé ensuite par son collabora- teur, figure au volume IV, p. 172-175, d'où une comparaison instructive entre les deux textes : la première publication n'était donc pas superflue.

Le volume IV (juillet 1643 à avril 1647) donne une traduction française de divers documents rapportés de Hollande, et que

�� � Paul Tannery xi

nous avon s imprimés aussi en langue flamande : la traduction est de Paul Tannery, p. 645-650 et p. 657-658 (comme déjà au tome III, p. 28-3o et p. 3i-33). Ce fut lui seul aussi qui publia et annota la lettre cccxxxiv, de Mersenne à Descartes, p. 68-70, et la lettre cdxvi, p. 342-344, sur Pell et Longomontanus. On lui doit également les pages sur Roberval et le problème de Pappus encore, p. 364-366; sur le « centre d'agitation » et les expériences de Cavendish, p. 370-371, p. 388-389, p. 41g, p. 428, et surtout p. 597-600; sur Torricelli, p. 556-558, et plus loin, aux additions, p. 675-678. A côté de ces pièces capi- tales, dont plusieurs sont encore des dissertations véritables, mentionnons, pour mémoire, de petites notes d'érudition, p. 206 a et b, p. 36 1 et p. 692, et de petites corrections et rectifications, ou même de simples réserves, p. 367 a, p. 368 a, p. 392 a, p. 472 (dernier alinéa), p. 5o8 a, p. 5?7 b, p. 553 d, p. 601 a, p. 645, p. 652, p. 655, p. 657, p. 696 a, b,c, et p. 697 a. Enfin, pour terminer, un petit chef-d'œuvre, tel que seul Paul Tannery pouvait l'écrire, p. 68o-683, sur la Musique.

Le tome V(mars 1647 à février i65o) contient, entre autres choses, un échange de lettres entre Descartes et Carcavi. renouveau de l'ancienne querelle avec Fermât et Roberval. L'érudition de Paul Tannery trouvait donc là encore ma- tière à s'exercer, pour le plus grand profit de notre édition : voir notamment, p. 367-369, p. 421 c, p. 422-425, p. 465, et enfin p. 554-555. Ajoutons-y deux lettres, dont l'une inédite, entre Roberval et Torricelli, sur la quadrature de la cycloïde, p. 425-428, quelques notules curieuses, p. 169 c, p. 372 c p. 529-53o, p. 542, p. 55g, et deux renseignements relatifs, à Huygens (Christian), p. 552, et à Galilée, p. 553. Mais ce dont Paul Tannery était le plus fier, et à bon droit, et ce dont j'étais fier avec lui pour notre volume V, c'est le riche butin qu'il rapporta de la Bibliothèque Impériale et Royale, au retour d'un voyage d'exploration à Vienne. Ce sont d'abord quatre lettres inédites de Le Tenneur à Mersenne, p. 77-79, p. 102, p. io3-io5, et p. 120-121, dont plusieurs passages fournissent

�� � xn Edition de Descartes

des documents nouveaux sur la fameuse expérience du Puy-de- Dôme; plus, une longue lettre, également inédite, presque un petit traité, de Beaugrand à Mersenne, p. 5o3-5i3; enfin et surtout, sept lettres (en tout, huit pièces), de Florimond Debeaune, dont une à Roberval et six à Mersenne, p. 5i3-524, p. 524-529, p. 53o-542; on comprendra la joie de Paul Tan- nery, lorsqu'on 3aura qu'aucune ligne en français n'avait été publiée jusqu'ici de ce mathématicien.

On pourrait mettre encore au compte de Paul Tannery maint extrait de lettres, ou des lettres entières, de divers cor- respondants de Mersenne, publiées au cours de res cinq volumes : lettres de Beeckmann, Villiers, Lacombe, Thiébaut, Durel, etc. Mais les trois gros in-folios qui contiennent ces lettres ont été également dépouillés par chacun des deux colla- borateurs. Le travail de dépouillement a même été fait plus à fond, parce qu'il se faisait plus à loisir, à Dijon, où ces manus- crits avaient été envoyés. De plus, c'est à Dijon que s'est fait le laborieux triage de textes à publier, en les répartissant comme il convenait, et les ajustant aux passages correspondants des lettres de Descartes. En fait, cette vaste correspondance avec Mersenne (laquelle ne contient pas les lettres de celui-ci) est devenue notre commun domaine à tous deux, bien que Paul Tannery ait été le premier à l'explorer, et qu'il ait même songé à en extraire une partie, formant elle-même un tout, en vue d'une publication locale qu'il eût intitulée : Mersenne et ses Correspondants bordelais. De nombreuses traces et même des esquisses de ce travail ont été retrouvées dans ses papiers.

Les cinq volumes de la Correspondance de Descartes termi- nés, la publication des Œuvres n'était plus qu'un jeu en com- paraison (sauf pour certaines parties, comme on le verra plus loin). Cependant les Essais qui accompagnent le Discours de la Méthode, à savoir la Dioptrique, les Météores, et surtout la Géométrie, avaient bien besoin encore, au moins pour la correC" tion des épreuves, de l'érudition scientifique de Paul Tannery.

�� � Paul Tannery xiii

Il s'occupa donc minutieusement de ce volume VI, y ajoutant même une étude personnelle sur le problème de Pappus, p. 721-725, et faisant précéder le tout d'un Avertissement signé de lui, p. v-xii.

Les deux derniers volumes auxquels il collabora, volumes VII et IX, ne lui doivent que sa part, toujours laborieuse et consciencieuse à l'excès, dans la double et triple revision et correction des épreuves, plus quelques notes au volume IX, seconde partie, p. 86 c, p. 119 b et c, p. 154 a, p. 223 c, p. 235 b. Paul Tannery avait annoncé, en outre, deux études finales sur les sept règles du choc des corps selon Des- cartes, et sur le système de Ptolémée : la première reste ina- chevée, p. 327~33o ; la seconde ne fut même pas en partie rédigée, p. 33o. Paul Tannery avait été, malheureusement, interrompu, en plein travail, par la mort.

Sa collaboration nous manquera désormais. Déjà ce vo- lume VIII se sera fait sans la sécurité que donnait à son collaborateur, demeuré seul à la tâche, et sans les garanties qu'assurait au public un savant tel que lui. Mais combien nous souffrirons davantage pour les deux volumes qui restent encore 1 Pour l'un surtout, où nous donnerons les plus anciens écrits de Descartes, ou plutôt ce qu'on en a conservé ou retrouvé, et qui date de 1618-1619 ou de 1628, Paul Tannery nous était nécessaire, et nul ne pourra tenir pleinement sa place. Justement une découverte des plus importantes vient d'être faite en Hollande, à Middelbourg : celle du Journal d'Isaac Beeckmann, cet ancien ami, à qui Descartes tout jeune avait confié ses premières pensées. Quelle joie c'eût été pour Paul Tannery, et quelle vive lumière son érudition sagace eût aussitôt jetée sur tant d'obscurs problèmes ! Qui nous aidera maintenant à les débrouiller et à les résoudre? De même pour les Opufcula pojihuma du philosophe : ils présentent bien des difficultés, que Paul Tannery avait déjà commencé à dissiper. Il en a même publié quelque chose, et nous en avons retrouvé dans ses papiers de nombreuses traces, qui figureront au Œuvres. III. b

�� � dernier volume. Mais on peut dire qu’il s’en est allé, au moment où la publication des Œuvres de Descartes nécessitait encore son concours, et, pour certaines parties toutes mathématiques, sa direction.

En 1903, l’attribution d’une des plus hautes récompenses dont dispose l’Institut de France, le prix Jean Reynaud, revenait, en vertu d’un roulement, à l’Académie des Sciences morales. La section de philosophie d’abord, puis l’Académie tout entière, sur le rapport de M. Emile Boutroux, fut unanime à attribuer ce prix à l’édition des Œuvres de Descartes. Les deux collaborateurs en furent grandement honorés ; ils y virent la consécration, par les meilleurs juges, de l’œuvre à laquelle ils travaillaient depuis tant d’années avec enthousiasme, et qu’ils espéraient bien mener ensemble à bonne fin. Cet achèvement définitif eût été la meilleure récompense de Paul Tannery. Il n’en cherchait point d’autre, que dans la satisfaction du devoir bien rempli, et dans la conscience qu’il avait, en son cœur de savant et de Français, de faire une œuvre utile à la science, utile à son pays.


Ch. Adam.


Nancy, 31 juillet 1905. AVERTISSEMENT

��Les Principia philofophiœ de Descartes furent publiés jus- qu'à six fois par les Elzevier en Hollande. Voici l'indication de ces six éditions successives :

i° Renati Des-Cartes Principia Philofophiœ. (Amftelo- dami, apud Ludovicum Elzevinum. Anno 1644. Cum privi- lèges. Marque : la Minerve. In -4, 12 feuillets liminaires, 3io pages, 1 feuillet blanc.)

Ce petit in-4 est quelquefois seul. Le plus souvent, il est réuni, dans le même volume, avec la traduction latine du Dis- cours de la Méthode et des Essais, laquelle forme alors une seconde partie sous ce titre :

Renati Des-Cartes Specimina Philofophiœ : feu Differtatio de Methodo redè regendœ rationis, & veritatis in fcientiis invejîigandœ : Dioptrice & Meteora. Ex gallico tranjlata, & ab auâore perleâa, variifque in locis emendata. (Amftelo- dami, apud Ludovicum Elzevirium, 1644. Cum privilegiis. Marque : la Minerve. In-4, 8 feuillets liminaires, 33 1 pages.)

Nous avons d'ailleurs reproduit cette seconde partie à sa place, c'est-à-dire dans le même volume que le Discours de la Méthode et les Essais de cette Méthode en français, au tome VI de la présente édition, page 517-720.

2 Renati Des-Cartes Principia Philofophiœ. (Amftelodami, apud Ludovicum Elzevirium. Anno i65o. Cum Privilegiis. Marque : la Minerve. In-4, 20 ff« limin., 3o2 pp.)

�� � xvi Avertissement.

C'est la réimpression de l'édition de 1644, augmentée de la traduction latine de la Lettre de l'Autheur à celuy qui a traduit le livre, laquelle avait paru en 1647. (Voir au tome IX de notre édition, seconde partie, p. 1-20.) Cette traduction latine est intitulée : Epijlola Authoris ad Principiorum Philofophiœ interprètent gallicum, quœ hic Prœfationis loco effe potejl. Elle occupe 9 des feuillets liminaires.

Dans le même volume que les Principia, on trouve, comme en 1644, les Specimina Philofophiœ, avec la date de i65o, et une pagination un peu différente : In-4, S ff. limin., 3i6 pp.

On y trouve aussi la traduction latine du traité des Passions de l'âme :

Pajfiones animœ per Renatum Des-Cartes : Gallicè ab ipfo confcriptœ, nunc autem in exterorum gratiam latina civitate donatœ ab H. D. M. 1. v. l. (Amftelodami, apud Ludovicum Elzevirium. Anno i65o. Marque : la Minerve. In-4, I2 ff* limin., 98 pp., 3 ff. d'index.)

Ces trois pièces, réunies dans le même volume, portent alors un titre général : Renati Des-Cartes Opéra Philofophica. Editio fecunda ab audore recognita.

3° Renati Des-Cartes Principia Philofophiœ. Nunc demum hac editione diligenter recognita & mendis expurgata. (Amfte- lodami, apud Ludovicum & Danielem Elzevirios. Anno i656. Cum Privilegiis. Marque : la Mitlerve. In-4, *8 ff limin., 222 pp.)

Viennent ensuite, comme en i65o et en 1644, les Specimina Philofophiœ, avec une pagination différente encore : « 8 ff. limin., 248 pp. », et les Pajfiones animœ, paginées aussi autre- ment : « 12 ff. limin., 92 pp., 2 ff. pour l'index. » Les trois pièces, réunies en un volume, sont précédées de deux feuillets. Le premier porte un titre général : Renati Des-Cartes Opéra philofophica. Editio tertia, nunc demum hac editione diligen- ter recognita, & mendis expurgata. Le second feuillet contient au recto un avis au lecteur, au verso le portrait de Descartes

�� � Avertissement. xvii

par Fr. à Schooten. On joint à ce volume l'édition latine des Meditationes, de 1654.

4 Renati Des-Cartes Principia Philofophiœ. Ultima editio cum optimis collata, diligenter recognita & tnendis expurgata. (Amftelodami, apud Danielem Elzevirium. Anno 1664. Cum privilegiis. Marque : la Minerve. In-4, 18 ff. limin., 222 pp.)

C'est, on le voit, la reproduction de l'édition précédente de i656 : même pagination exactement. De même aussi pour les Specimina Philofophiœ, et pour les Paffiones animes. Les trois pièces, réunies en un volume, sont précédées de deux feuillets (faux titre et portrait de Descartes). Voici le faux titre : Renati Des-Cartes Opéra philofophica. Editio quarta, nunc detnum hac editione diligenter recognita, & mendis expurgata. On y joint, comme second volume, l'édition des Meditationes de i663.

5° Renati Des-Cartes Principia Philofophiœ. Ultima editio cum optimis collata, diligenter recognita, & mendis expurgata. (Amftelodami, apud Danielem Elzevirium. Anno 1672. Cum privilegiis. Marque : la Minerve. In-4, J 8 ff. limin., 222 pp.)

Reproduction identique des éditions de 1664 et de i656. De même pour les Specimina et pour les Paffiones. L'ensemble est intitulé : Renati... Editio quinta, nunc demum etc. Comme second volume, les Meditationes de 1670.

6° Renati Des-Cartes Principia Philofophiœ. Ultima editio cum optimis collata, diligenter recognita, & mendis expur- gata. (Amftelodami, apud Danielem Elzevirium, 1677, cum privilegio S. Caefareœ Majeftatis. Marque : la Minerve. In-4, 18 ff. limin., 222 pp.)

Aucune observation nouvelle, pas plus que pour les Speci- mina et les Paffiones. En somme, les éditions de i656, 1664, 1672 et 1677, sont identiques. Cette sixième et dernière édi- tion elzevirienne des Œuvres de Descartes ( à laquelle on joint

�� � xviii Avertissement.

les Meditationes de 1678) porte le faux titre : Renati Des- Cartes Opéra philofophica. Editio ultima etc. (comme précé- demment).

Les éditions qui vinrent ensuite, sortirent des presses de Pierre et Jean Blaeu, à Amsterdam, « Amftelodami, Ex Typo- graphia Blaviana ». Celle que j'ai sous les yeux, datée de 1692, reproduit identiquement les dernières éditions des Elzevier : Principia Philofophiœ, 18 feuillets liminaires, 222 pages. — Specitnina Philofophiœ, 8 ff. limin., 248 pp. — PaJJîones animœ, 12 ff. limin., 92 pp., 2 ff. d'index.

Les renseignements bibliographiques qui précèdent, font assez voir que les Principia Philofophiœ ne présentent au- cune difficulté pour la constitution du texte latin. Il suffit de se procurer un exemplaire de l'édition princeps, laquelle d'ail- leurs n'est point rare, ni dans les bibliothèques, ni même dans le commerce, et de la suivre fidèlement : toutes les autres n'en sont que la réimpression. Nous reproduisons donc cette édition de 1644, la seule qui ait paru du vivant de Descartes; nous en respectons la division en articles, la disposition des titres « en manchette», et toutes les figures. Quant à l'historique de la publication, et au commentaire que nécessiterait le texte, ce sont choses que nous réservons, comme nous nous en sommes fait une règle, pour un chapitre spécial de la vie du philosophe. — Le texte ne soulevait de problèmes que pour la traduction française des Principes de la Philofophie. On les trouvera, examinés tout au long, au tome IX de la présente édition, seconde partie, p. vn-xx de l'Avertissement.

C. A.

Nancy, 3i mars 1905.

�� � RENATI D E S-CAR TES

PRINC IPI A

PHILOSOPHIE.

���A M STE LO DA Ml, Apud Ludovicum Elzevirium,

Anno cl3 I 3 c XLIV.

CumTrmlegm

�� � SERENISSIMÆ PRINCIPI

ELISABETHÆ,

FREDERICI BOHEMIÆ REGIS,

COMITIS PALATINI ET ELECTORIS SACRI ROMANI IMPERII

5 FILIÆ NATU MAXIMÆ.

Serenissima Princepsa,

Maximum fructum percepi scriptorum, quae antehac in lucem edidi, quòd ea perlegere dignata sis, quòdque, eorum occasione in notitiam tuam admissus, tales do-

10 tes tuas esse cognoverim, ut è re gentis humanæ esse putem, eas seculis in exemplum proponi. Non deceret me vel adulari, vel aliquid non satis perspectum affir- mare, præsertim hoc in loco, in quo veritatis funda- menta jacere conaturus sum ; & scio non affectatum ac

15 simplex Philosophi judicium generosae modestiae tuæ gratius fore, quàm magis exornatas blandiorum ho- minum laudationes. Quapropter ea tantùm scribam,

a. Cette Epistola dedicatoria est imprimée, sur six pages non numé- rotées, en tête de la première édition des Principia Philosophiæ, immé- diatement après la feuille du frontispice, au verso de laquelle se trouve reproduit in extenso le Privilège du 4 mai 1637 (voir t. VI, p. 518, de cette édition), avec cette mention en bas :

« Achevé d'Imprimer le 10 de Iuillet 1644. »

L' Epistola est suivie de 14 pages non numérotées, contenant l' Index Principiorum Philosophiæ (que nous reproduirons, non pas avant, mais seulement après les Principia, afin de pouvoir donner la pagination). Viennent ensuite les 310 pages numérotées des Principia. Sur la dernière est ajouté un Errata de quelques lignes, dont les corrections ont été incorporées dans notre texte.

Œuvres. III. 1 2 EPISTOLA DEbiCATORIA. (i-3).

quae vera effe ratione vel experientiâ cognofco, & hîc in exordio eodem modo ac in toto reliquo libro philofophabor.

Magnum eft dif|crimen inter veras & apparentes virtutes ; nec non etiam ex veris, inter illas quae ab 5 accuratâ rerum cognitione deveniunt, & illas quae cum aliquâ ignoratione conjunftae funt. Per appa- rentes, intelligo vitia quaedam non valdè frequentia, vitiis aliis notioribus oppofita; quae quoniam ab iis magis diftant quàm intermediae virtutes, idcirco magis 10 folent celebrari. Sic quia plures inveniuntur qui peri- cula timide refugiunt, quàm qui fe inconfideratè in ipfa conjiciant, vitio timiditatis temeritas tanquam virtus opponitur, & magis quàm vera fortitudo vulgo aeftimatur; fie faepe prodigi pluris fiunt quàm libéra- i5 les ; ficque nulli faciliùs ad magnam pietatis famam perveniunt, quàm fuperftitiofi vel hypocritae.

Inter veras autem virtutes, multae non à folâ re&i cognitione, fed etiam ab errore aliquo nafeuntur : fie faepe à fimplicitate bonitas, à metu pietas, à defpera- 20 tione fortitudo exfurgit. Atque hae ab invicem diverfae funt, ut etiam diverfis nominibus defignantur; fed illae purae & fincerae, quae ex folâ | re&i cognitione pro- fluunt, unam & eandem omnes habent naturam, & fub uno fapientiae nomine continentur. Quifquis enim fir- 2 5 mam & efficacem habet voluntatem rectè femper utendi fuâ ratione, quantum in fe eft, idque omne quod opti- mum effe cognofeit exfequendi, rêvera fapiens eft,

3 philofophabor, non à la li- extolli (p. 3, l. S), reperitur (ib., gne (/" édit.). Même remarque l. 21) et rapi {p. 4, l. 14). après hypocritae (ci-après, 1. 17),

�� � f3-5). Epistola dedicatoria. j

quantum ex naturâ fuâ efle poteft; & per hoc unum, juftitiam, fortitudinem , temperantiam , reliquafque omnes virtutes habet, fed ita inter fe conjundas, ut nullae fupra caeteras emineant ; & idcirco, quamvis

5 multô fint prseftantiores iis quae aliquâ vitiorum mifturâ diftindae funt, quia tamen multitudini minus funt notae, non tantis laudibus folent extolli.

Praeterea, cùm duo ad fapientiam ita defcriptam requirantur, perceptio fcilicet intelledûs & propenfio

io voluntatis : ejus quidem quod à voluntate dependet nemo non eft capax, fed quidam aliis multô perfpi- caciorem habent intelledum. Et quamvis fufficere debeat iis qui funt naturâ tardiufculi, quôd, etfi multa ignorent, modo tamen fir|mam & conftantem

i5 retineant voluntatem nihil omittendi, quo ad redi cognitionem perveniant, atque id omne quod redum judicabunt exfequendi, pro modulo fuo fapientes & hoc nomine Deo gratiffimi elle poffint : multô tamen praeftantiores illi funt, in quibus, cum firmiffimâ redè

20 agendi voluntate, perfpicaciffimum ingenium & fum- ma veritatis cognofcendae cura reperitur.

Summam autem effe in Celûtudine tuâ iftam curam, ex eo perfpicuum eft, quôd nec aulse avocamenta, nec confueta educatio quae puellas ad ignorantiam dam-

25 nare folet, impedire potuerint, quominus omnes bonas artes & fcientias inveftigaris. Deinde fumma etiam & incomparabilis ingenii tui perfpicacitas ex eo apparet, quôd omnia iftarum fcientiarum arcana penitiffimè infpexeris ac breviffimo tempore accuratè cognoveris.

3o Majufque adhuc ejufdem rei habeo argumentum mihi peculiare, quôd te unam hadenus invenerim, quae

�� � 4 EPISTOLA DEDICATORIA. (5-6).

tra&atus antehac à me vulgatos perfedè omnes intel- ligas. Obfcu|riffimi enim plerifque aliis, etiam maxime ingeniofis & doctis, efle videntur; & ferè omnibus ufu venit ut, fi verfati fint in Metaphyficis, à Geometricis abhorreant ; fi verô Geometriam excoluerint, quae de 5 prima Philofophiâ fcripfi non capiant : folum agnofco ingenium tuum, cui omnia aequè perfpicua funt, & quod meritô idcirco incomparabile appello. Cùmque confidero tam variam & perfe&am rerum omnium co- gnitionem non effe in aliquo Gymnofophiltâ jam fene, io qui multos annos ad contemplandum habuerit, fed in Principe puellâ, quae forma & aetate non caefiam Miner- vam, aut aliquam ex Mufis, fed potiùs Charitem re- fert, non poflum in fummam admirationem non rapi.

Denique non tantùm ex parte cognitionis, fed etiam 1 5 ex parte voluntatis, nihil ad abfolutam & fublimem fapientiam requiri, quod non in moribus tuis eluceat, animadverto. Apparet enim in illis eximia quaedam cum majeftate benignitas & manfuetudo, perpetuis fortunae injuriis | lacefiita, fed nunquam efferata nec 20 fraéta. Haecque ita me fibi devinxit, ut non modo Phi- lofophiam hanc meam Sapientiae, quam in Te fufpi- cio, dicandam & confecrandam putem (quia nempe ipfa nihil aliud efl quàm ftudium fapientiae), fed etiam non magis Philofophus audire velim, quàm 2 5

Serenifiimae Celfitudinis tuae

Devotifiimus cultor

Des-Cartes.

�� � PRINCIPIORUM

PHILOSOPHIE

��PARS PRIMA.

��De principiis cognitionis humance.

��i5

��20

��Quoniam infantes nati fumus, & varia de rébus fenfibilibus judicia priùs tulimus, quàm integrum noftrœ rationis ufum haberemus, roultis prœjudiciis à veri cognitione avertimur; quibus non aliter videmur poffe liberari, quàm fi femel in vitâ de iis omnibus ftudeamus dubitare, in quibus vel minimam incertitu- dinis fufpicionem reperiemus.

Quin & illa etiam, de quibus dubitabimus, utile erit habere pro falûs, ut tantô clariùs, quidnam certiffi- mum & cognitu facillimum ût, inveniamus.

Sed hœc intérim dubitatio ad folam contemplatio- nem veritatis efl reftringenda. Nam quantum ad ufum vitae, quia perfœpe rerum agendarum occaûo praete- riret, antequam nos dubiis noftris exfolvere poffemus, non rarô quod tantùm efl verifimile cogimur ampledi ; vel etiam interdum, etfi è duobus unum altero verifi- milius non appareat, alterutrum tamen eligere.

Nunc itaque, cùm tantùm veritati quœrendae incum- bamus, dubitabimus inprimis, an ulla? res fenfibiles

��i.

Veritatem inquirenti, femel in vitâ de om- nibus, quantum fieri poteft, ejfe dubitan- dum.

��II.

Dubia etiam pro falfis habenda.

��III.

Hanc intérim dubita- tionem ad ufum vita non effe referendam.

��IV.

Cur pojimus dubitare

de rébus fenfibilibus.

�� � V. Cur etiam de Mathematicis demonſtrationibus.

VI. Nos habere liberum arbitrium, ai cohibendum affenfum in dubiis, fecque ad errorem vitandum.

VII. Von poſſe à nobis du-

aut imaginabiles exiftant : primo, quia deprehendimus interdum fenfus errare, ac prudentiae eft, nunquam nimis fidere iis qui nos vel femel deceperunt; deinde, quia quotidie in fomnis innumera videmur fentire aut imaginari, quae nufquam funt; nulla|que fie dubi- tanti figna apparent, quibus fomnum à vigiliâ certô dignofeat.

Dubitabimus etiam de reliquis, quae antea pro ma- xime certis habuimus ; etiam de Mathematicis demon- ftrationibus, etiam de iis principiis, quae hadenus putavimus efle per fe nota : tum quia vidimus ali- quando nonnullos erraffe in talibus, & qusedam pro certiflimis ac per fe notis admififle, quae nobis falfa videbantur; tum maxime, quia audivimus efle Deum, qui poteft omnia, & à quo fumus creati. Ignoramus enim, an forte nos taies creare voluerit, ut femper fal- lamur, etiam in iis quae nobis quàm notiflima appa- rent; quia non minus hoc videtur fieri potuifle, quàm ut interdum fallamur, quod contingere antè adverti- mus. Atque fi, non à Deo potentiffimo, fed vel à nobis ipfis , vel à quovis alio , nos efle fingamus : quo mi- nus potentem originis noftrae authorem affignabimus, tantô magis erit credibile, nos tam imperfe&os efle, ut femper fallamur.

Sed intérim, à quoeunque tandem fimus, & quan- tumvis ille fit potens, quantumvis fallax, hanc nihilo- minus in nobis libertatem efle experimur, ut femper ab iis credendis, quae non plané certa funt & explo- rata, poflimus abftinere; atque ita cavere, ne unquam erremus.

Sic autem rejicientes illa omnia, de quibus aliquo 2-3.

��Pars Prima.

��10

��i5

��20

��25

��3o

��modo poffumus dubitare, ac etiam falfa effe fingentes, facile quidem fupponimus nullum effe Deum, nullum cœlum, nullacorpora; nofque etiam ipfos non habere manus, nec pedes, nec denique ullum corpus; non autem ideô nos, qui talia cogitamus, nihil effe : répu- gnât enim, ut putemus id quod cogitât, eo ipfo tem- pore quo cogitât, non exiftere. Ac proinde haec co- gnitio, ego cogito, ergo fum, eft omnium | prima & certiffima, quse cuilibet ordine philofophanti occurrat.

Haecque optima via eft ad mentis naturam, ejufque à corpore diftindionem, agnofcendam. Examinantes enim quinam fimus nos, qui omnia quse à nobis di- verfa funt fupponimus falfa effe, perfpicuè videmus, nullam extenûonem, nec figuram, nec motum loca- lem, nec quid fimile, quod corpori fit tribuendum, ad naturam noftram pertinere, fed cogitationem folam, quse proinde priùs & certiùs quàm ulla res corporea cognofcitur; hanc enim jam percepimus, de aliis au- tem adhuc dubitamus.

Cogitationis nomine, intelligo illa omnia, quse nobis confciis in nobis fiunt, quatenùs eorum in nobis con- fcientia eft. Atque ita non modo intelligere, velle, ima- ginari, fed etiam fentire, idem eft hîc quod cogitare. Nam li dicam, ego video, vel ego ambulo, ergo fum; & hoc intelligam de vifione, aut ambulatione, quse corpore peragitur, conclufio non eft abfolutè certa; quia, ut fsepe fit in fomnis, poffum putare me videre, vel ambulare, quamvis oculos non aperiam, & loco non movear, atque etiam forte, quamvis nullum ha- beam corpus. Sed fi intelligam de ipfo fenfu five con- fcientiâ videndi aut ambulandi, quia tune refertur ad

��bitari, quin exifta- tnus dum dubitamus; atque hoc effe pri- mum, quod ordine philofophandocogno- Jcimus.

��VIII.

Diflinâionem inter ani- mant & corpus, five inter rem cogitantem & corpoream, hinc agnofei.

��IX.

Quid fit cogitatio.

�� � 8

��Principiorum Philosophie

��3-4.

��Quce fimplicijjima funt & per Je nota, defini- lionibus Logicis ob- fcuriora reddi ; 6 talia inter cognitio- nes ftudio acquifitas non effe numeranda.

��XI. Quomodo mens noflra notior fil quant cor- pus.

��mentem, quae fola fentit five cogitât fe videre aut am- bulare, eft plané certa.

Non hîc explico alia multa nomina, quibus jam ufus fum, vel utar in fequentibus, quia per fe fatis nota mihi videntur. Et faepe adverti Philofophos in hoc er- rare, quôd ea, quae fimpliciffima erant ac per fe nota, Logicis definitionibus explicare conarentur; ita enim ipfa obfcuriora reddebant. Atque ubi dixi hanc pro- pofitionem, ego cogito, ergo[fum, effe omnium primam & certiffimam, quae cuilibet ordine philofophanti oc- currat, non ideô negavi quin ante ipfam fcire opor- teat, quîd fit cogitatio, quid exifientia, quid certitudo ; item, quodfieri non pojjit, ut id quod cogitet non exiftat, & talia; fed quia hae funt fimpliciffimœ notiones, & quae folae nullius rei exiflentis notitiam praebent, id- circo non cenfui effe numerandas.

Jam verô ut fciatur, mentem noftram non modo priùs & certiùs, fed etiam evidentiùs quàm corpus co- gnofci, notandum eft, lumine naturali effe notiffimum, nihili nullas effe affediones five qualitates ; atque ideô ubicunque aliquas deprehendimus, ibi rem five fub- ftantiam, cujus illae fint, neceffario inveniri ; & quo plures in eâdem re five fubftantiâ deprehendimus, tantô clariùs nos illam cognofcere. Plura verô in mente noftrâ, quàm in ullâ aliâ re à nobis deprehendi, ex hoc manifeftum eft, quôd nihil plané efficiat, ut ali- quid aliud cognofcamus, quin idem etiam multô cer- tiùs in mentis noftrae cognitionem nos adducat. Ut fi terram judico exiftere, ex eo quôd illam tangam vel videam, certè ex hoc ipfo adhuc magis mihi judican- dum eft mentem meam exiftere : fieri enim forfan

��10

��iS

��20

��25

��3o

�� � 4-5. Pars Prima. 9

poteft, ut judicem me terram tangere, quamvis terra nulla exiftat; non autem, ut id judicem, & mea mens quse id judicat nihil fit; atque ita de caeteris.

Nec aliam ob caufam aliter vifum eft iis, qui non XI1 -

, j- 1 m r 1 • r - • , Cur non omnibus (equè

5 ordinephiloiophati iunt, quam quiamentem a corpore innoièfcat.

nunquam fatis accuratè diftinxerunt. Et quamvis fibi certius effe putârint, fe ipfos exiftere, quàm quidquam aliud, non tamen adverterunt, per fe ipfos, mentes folas hoc in loco fuiffe intelligendas ; fed contra po-

10 tiùs intellexerunt fola | fua corpora, quae oculis vide- bant, & manibus palpabant, quibufque vim fentiendi perperam tribuebant; hocque ipfos à mentis naturâ percipiendâ avocavit.

Cùm autem mens, quae fe ipfam novit, & de aliis xm -

i5 omnibus rébus adhuc dubitat, undique circumfpi- "erlmcogni'twà^i cit, ut cognitionem fuam ulteriùs extendat : primo ^gninonedependeat. quidem invenit apud fe multarum rerum ideas, quas quamdiu tantùm contemplatur, nihilque ipfis fimile extra fe effe affirmât nec negat, falli non poteft. In-

20 venit etiam communes quafdam notiones, & ex his varias demonftrationes componit, ad quas quamdiu attendit, omnino fibi perfuadet effe veras. Sic, exempli caufâ, numerorum & figurarum ideas in fe habet, ha- betque etiam inter communes notiones, quoi fi œqua-

2 5 libus œqualia addas, quœ inde exfurgent erunt cequalia, & fimiles; ex quibus facile demonftratur, très angulos trianguli aequales effe duobus redis, &c. ; ac proinde haec & talia fibi perfuadet vera effe, quamdiu ad prae- miffas, ex quibus ea deduxit, attendit. Sed quia non

3o poteft femper ad illas attendere, cùm poftea recorda- tur fe nondum fcire, an forte talis naturae creata fit,

Œuvres. III. 2

�� �

��XIV. Ex eo quôd exijleniia neceffaria in noftro de Deo conceptu contineatur, reâè con- ciliai Deum exijlere.

��XV. Non eodem modo in aliarum rerum conceptibus exiftentiam neceffariam, fed contingentent duntaxat contineri.

��XVI. Prtrjudicia impedire, quominùs ijla necef- fttas exiftentia? Dei ab omnibus clarè co- gnofcatur.

��ut fallatur etiam in iis quae ipfi evidentiffima appa- rent, videt fe meritô de talibus dubitare, nec ullam habere poffe certam fcientiam, priufquam fuae autho- rem originis agnoverit.

Confiderans deinde inter diverfas ideas, quas apud fe habet, unam effe entis fummè intelligentis, fummè potentis & fummè perfedi, quae omnium longé prae- cipua eft, agnofcit in ipfâ exiftentiam, non poffibilem & contingentera tantùm, quemadmodum in ideis alia- rum omnium rerum, quas diftindè percipit, fed om- nino neceffariam & aeternam. Atque ut ex eo quôd, exempli caufâ, percipiat | in ideâ trianguli neceffariô contineri, très ejus angulos aequales effe duobus re- dis, plané fibi perfuadet triangulum très angulos ha- bere aequales duobus redis : ita ex eo folo quôd per- cipiat exiftentiam neceffariam & aeternam in entis fummè perfedi ideâ contineri, plané concludere débet ens fummè perfedum exiftere.

Magifque hoc credet, fi attendat nullius alterius rei ideam apud fe inveniri, in quâ eodem modo neceffa- riam exiftentiam contineri animadvertat. Ex hoc enim intelliget, iftam ideam entis fummè perfedi non effe à fe effidam, nec exhibere chimericam quandam, fed veram & immutabilem naturam, quaeque non poteft non exiftere, cùm neceffaria exiftentia in eâ conti- neatur.

Hoc, inquam, facile credet mens noftra, fi fe priùs omnino praejudiciis liberârit. Sed quia fumus affueti reliquis omnibus in rébus effentiam ab exiftentia diftin- guere, atque etiam varias ideas rerum, quae nufquam funt aut fuerunt, ad arbitrium eflingere, facile con6- 7 .

��Pars Prima.

��ii

��tingit, cùm in entis fummè perfedi contemplatione non fumus plané defixi, ut dubitemus an forte ejus idea una fit ex iis, quas ad arbitrium efïinximus, aut faltem ad quarum effentiam exiftentia non pertinet. 5 Ulteriùs verô confiderantes ideas quas in nobis habemus, videmus quidem illas, quatenus funt qui- dam modi cogitandi, non multùm à fe mutuô differre, fed quatenus una unam rem, alia aliam repraefentat, effe valde diverfas ; & quô plus perfedionis objedivae

10 in fe continent, eô perfediorem ipfarum caufam effe debere. Nam quemadmodum, fi quis in fe habet ideam alicujus machinae valde artificiofae, meritô quaeri potefl qusenam fit caufa à quâ illam | habet : an nempe viderit alicubi talem machinam ab alio

i5 fadam; an mechanicas fcientias tam accuratè didi- cerit, anve tanta fit in eo ingenii vis, ut ipfam nullibi unquam vifam per fe excogitare potuerit ? Totum enim artificium quod in ideâ illâ objedivè tantùm five tanquam in imagine continetur, débet in ejus caufâ,

20 qualifcunque tandem fit, non tantùm objedivè five repraefentativè, faltem in prima & prsecipuâ, fed reipfâ formaliter aut eminenter contineri.

Sic, quia Dei five entis fummi ideam habemus in nobis, jure pofîumus examinare à quânam caufâ

a5 illam habeamus ; tantamque in eâ immenfitatem inve- niemus, ut plané ex eo fimus certi, non poffe illam nobis fuiffe inditam, nifi à re in quâ fit rêvera om- nium perfedionum complementum, hoc efl, nifi à Deo realiter exiflente. Efl enim lumine naturali notif-

3o fimum, non modo à nihilo nihil fieri ; nec id quod efl perfedius ab eo quod efl minus perfedum, ut à caufâ

��XVII.

Qud cujufquc ex nojlris ideis objeâiva per/e- âio major ejt, eà ejus caufam effe debere majorent.

��XVIII.

Hinc rurfus concludi

Deum exiftere.

�� � 12 Principiorum Philosophie 7-8.

efficiente & totali, produci; fed neque etiam in nobis ideam five imaginem ullius rei eue poffe, cujus non alicubi, five in nobis ipfis, five extra nos, Archetypus aliquis, omnes ejus perfediones reipfâ continens, exi- ftat. Et quia fummas illas perfediones, quarum ideam 5 habemus, nullo modo in nobis reperimus, ex hoc ipfo redè concludimus eas in aliquo à nobis diverfo, nempe in Deo, effe, vel certè aliquando fuiffe; ex quo evidentiffimè fequitur, ipfas adhuc effe. xix. Hocque fatis certum eft & manifeftum, iis qui Dei 10

E ?om^Ti*X"" ideam contemplari fummafque ejus perfediones ad-

tjus tamen per/eâio- vertere f un t affueti. Quamvis enim illas non Compre- nez omnt alia recla- ^~ *

riùsànobiscogno/ci. hendamus , quia fcilicet eft de naturâ infiniti ut à nobis, qui fu|mus finiti, non comprehendatur, nihilo- minus tamen ipfas clariùs & diftinétiùs quàm ullas i5 res corporeas intelligere poffumus, quia cogitationem noftram magis implent, funtque fimpliciores, nec limi- tationibus ullis obfcurantur. xx- Quia verô non omnes hoc advertunt, atque etiam

Nos non à nobis ipfis, • J J 1_ 1_ • J *.'£ ■ r

fed à Deo fados, quia non, quemadmodum habentes ideam artincioiae 20 eumqueproindeexi. alicu j us mac hinse fcire folent undenam illam acce-

perint, ita etiam recordamur ideam Dei nobis ali- quando à Deo adveniffe, utpote quam femper habui- mus : quserendum adhuc eft, à quonam fimus nos ipû, qui fummarum Dei perfedionum ideam in nobis 2 5 habemus. Nam certè eft lumine naturali notiffimum, eam rem, quse novit aliquid fe perfedius, à fe non effe: dediffet enim ipfa fibi omnes perfediones, quarum ideam in fe habet ; nec proinde etiam poffe ab ullo effe, qui non habeat in fe omnes illas perfediones, 3o hoc eft, qui non fit Deus.

�� � 8- 9 .

��Pars Prima.

��)

��IO

��Nihilque hujus demonftrationis evidentiam poteft obfcurare, modo attendamus ad temporis five rerum durationis naturam ; quse talis eft, ut ejus partes à fe mutuô non pendeant, nec unquam fimul exiflant; at- 5 que ideô ex hoc quôd jam ûmus, non fequitur nos in tempore proximè fequenti etiam futuros, nifi aliqua caufa, nempe eadem illa quse nos primùm produxit, continué veluti reproducat, hoc eft, confervet. Facile enim intelligimus nullam vim effe in nobis, per quam nos ipfos confervemus ; illumque in quo tanta eft vis, ut nos à fe diverfos confervet, tantô magis etiam fe ipfum confervare, vel potiùs nullâ ullius conferva- tione indigere, ac denique Deum effe.

Magna autem in hoc exiftentiam Dei probandi »5 modo, per ejus fcilicet idcam, eft praerogativa : quôd fimul quif|nam fit, quantum naturse noftrae fert infir- mitas, agnofcamus. Nempe ad ejus ideam nobis inge- nitam refpicientes, videmus illum effe seternum, om- nifcium, omnipotentem, omnis bonitatis veritatifque fontem, rerum omnium creatorem, ac denique illa omnia in fe habentem, in quibus aliquam perfedio- nem infinitam, five nullâ imperfedione terminatam, clarè poffumus advertere.

Nam fané multa funt, in quibus etfi nonnihil per- fedionis agnofcamus, aliquid tamen etiam imperfe- dionis five limitationis deprehendimus ; ac proinde competere Deo non poffunt. Ita in naturâ corporeâ, quia fimul cum locali extenfione divifibilitas inclu- ditur, eftque imperfedio effe divifibilem, certum eft, Deum non effe corpus. Et quamvis in nobis perfedio quaedam fit, quôd fentiamus, quia tamen in omni fenfu

��20

��25

��3o

��xxi.

Exiftentice nofirce du- rationem fufficere, ad exijlentiam Dei demonftrandam.

��XXII. Ex nojlro modo exi- jlentiam Dei cogno- fcendi, omnia ejus attributa naturali in- genii vi" cognofcibilia fimul cognofci.

��XXIII. Deum non effe corpo- reum, nec fentire ut nos, nec velle mali- tiam peccati.

�� � 14

��Principiorum Philosophle

��9- 10.

��XXIV. A Dei cognitione ad creaturarum cogni- tionem perveniri, recordando eum ejjfe infinitum, & nos fi- nit os.

��XXV. Credenda effe omnia qute à Deo revelata funt, quamvis cap- tum nofirum excé- dant.

��XXVI. Nunquamdifputandum effe de infinito, fed tantùm ea in quibus nullos fines adver- timus, qualia funt extenfio mundi, di- vifibilitas partium

��pafîio eft, & pati eft ab aliquo pendere, nullo modo Deum fentire putandum eft, fed tantummodo intelli- gere & velle : neque hoc ipfum ut nos, per opératio- ns quodammodo diftindas, fed ita ut, per unicam 3 , femperque eandem & fimpliciffimam a&ionem, omnia fimul intelligat, velit & operetur. Omnia, inquam, hoc eft, res omnes : neque enim vult malitiam peccati, quia non eft res.

Jam verô, quia Deus folus omnium quse funt aut effe poffunt vera eft caufa, perfpicuum eft optimam philofophandi viam nos fequuturos, fi ex ipfius Dei cognitione rerum ab eo creatarum explicationem de- ducere conemur, ut ita fcientiam perfediffimam, quse eft effeétuum per caufas, acquiramus. Quod ut fatis tutô & fine errandi periculo aggrediamur, eâ nobis cautelâ eft utendum, ut femper quàm maxime recor- demur, & Deum authorem rerum effe infinitum, & nos omnino finitos.

| Ita fi forte nobis Deus de fe ipfo vel aliis aliquid revelet, quod naturales ingenii noftri vires excédât, qualia jam funt myfteria Incarnationis & Trinitatis, non recufabimus illa credere, quamvis non clarè in- telligamus. Nec ullo modo mirabimur multa effe, tum in immenfâ ejus naturâ, tum etiam in rébus ab eo creatis, quae captum noftrum excédant.

Ita nullis unquam fatigabimur difputationibus de infinito. Nam fané, cùm fimus finiti, abfurdum effet nos aliquid de ipfo determinare, atque fie illud quafi finire ac comprehendere conari. Non igitur refpon- dere curabimus iis, qui quaerunt an, fi daretur linea

a. Voir t. V, p. i65-i66.

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 10-11.

��Pars Prima.

��M

��10

��i5

��20

��25

��3o

��infinita, ejus média pars effet etiam infinita; vel an numerus infinitus fit par anve impar, & talia : quia de iis nulli videntur debere cogitare, nifi qui mentem fuam infinitam effe arbitrantur. Nos autem illa omnia, in quibus fub aliquâ confideratione nullum finem po- terimus invenire, non quidem afiirmabimus effe in- finita, fed ut indefinita 3 fpe&abimus. Ita, quia non poffumus imaginari extenfionem tam magnam, quin intelligamus adhuc majorem effe poffe, dicemus ma- gnitudinem rerum poflibilium effe indefinitam. Et quia non poteft dividi aliquod corpus in tôt partes, quin fingulae adhuc ex his partibus divifibiles intelligantur, putabimus quantitatem effe indefinitè divifibilem. Et quia non poteft fingi tan tus ftellarum numerus, quin plures adhuc à Deo creari potuiffe credamus, illarum etiam numerum indefinitum fupponemus; atque ita de reliquis.

Hsecque indefinita dicemus potiùs quàm infinita : tum ut nomen infiniti foli Deo refervemus, quia in eo folo omni ex parte, non modo nullos limites agnofci- mus, fed | etiam pofitivè nullos effe intelligimus; tum etiam, quia non eodem modo pofitivè intelligimus alias res aliquâ ex parte limitibus carere, fed néga- tive tantùm earum limites, fi quos habeant, inveniri à nobis non poffe confitemur.

Ita denique nullas unquam rationes, circa res natu- rales, à fine quem Deus aut natura in iis faciendis fibi propofuit, defumemus : quia non tantum nobis debe- mus arrogare, ut ejus confiliorum participes effe pu- temus. Sed ipfum ut caufam efiicientem rerum om-

a. Voir t. V, p. 167.

��materiœ, numerus Jlellàrum, Se, pro indefinitis habenda.

��XXVII.

Quœ différentiel fit in- ter indefinitum S in- finitum.

��XXVIII. Non caufas finales re- rum creatarum, fed efficientes effe exa- mina nda s.

�� � i6

��Principiorum Philosophie

��11-13.

��XXIX.

Deum non effe errorum

caufam.

��XXX.

Hinc Jequi omnia quce clarè percipimus, ve- ra effe, ac tolli dubi- taiiones antè recen- fitas.

��nium confiderantes , videbimus quidnam ex iis ejus attributis, quorum nos nonnullam notitiam voluit habere, circa illos ejus effe&us qui fenfibus noftris apparent, lumen naturale, quod nobis indidit, con- cludendum effe oftendat ; memores tamen, ut jam di&um eft a , huic lumini naturali tamdiu tantùm effe credendum, quandiu nihil contrarium à Deo ipfo revelatur.

Primum Dei attributum quod hîc venit in confide- rationem, eft, quod fit fummè verax, & dator omnis luminis : adeô ut plané repugnet ut nos fallat, five ut propriè ac poûtivè fit caufa errorum, quibus nos ob- noxios effe experimur. Nam quamvis forte poffe fal- lere nonnullum ingenii argumentum apud nos homi- nes effe videatur, nunquam certè fallendi voluntas nifi ex malitiâ vel metu & imbecillitate procedit, nec proinde in Deum cadere poteft.

Atque hinc fequitur, lumen naturse, five cognof- cendi facultatem à Deo nobis datam, nullum unquam objedum poffe attingere, quod non fit verum, quatenus ab ipfâ attingitur, hoc eft, quatenus clarè & diftindè percipitur. Meritô enim deceptor effet dicendus, fi perverfam illam ac falfum pro vero fumentem nobis dediffet. Ita tollitur fummal iUa dubitatio, quse ex eo petebatur, quôd nefciremus an forte talis effemus naturae, ut falleremur etiam in iis quae nobis eviden- tiflima effe videntur b . Quin & aliae omnes dubitandi caufae, priùs recenfitae c , facile ex hoc principio tollen-

��IO

��i5

��20

��25

��a. Art. xxv, p. 14 ci-avant.

b. Ci-avant, p. 9, 1. 3l, à p. 10, 1. 2.

c. Art. iv et v, p. 5-6 ci-avant.

�� � 12-13.

��Pars Prima.

��l 7

��10

��i5

��20

��25

��3o

��tur. Non enim ampliùs Mathematicae veritates nobis fufpedœ efle debent, quia funt maxime perfpicuse. Atque fi adverramus quid in fenfibus, quid in vigiliâ, quidve in fomno clarum fit ac diftin&um, illudque ab eo quod confufum eft & obfcurum diftinguamus, facile quid in quâlibet re pro vero habendum fit agnofce- mus. Nec opus eft ifta pluribus verbis hoc in loco per- fequi, quoniam in Meditationibus Metaphyficis jam utcunque tractata funt 8 , & accuratior eorum explica- tio ex fequentium cognitione dependet.

Quia verô, etfi Deus non fit deceptor, nihilominus tamen faepe contingit nos falli, ut errorum noftrorum originem & caufam inveftigemus, ipfofque prsecavere difcamus, advertendum eft, non tam illos ab intelledu quàm à voluntate pendere; nec efle res, ad quarum produdionem realis Dei concurfus requiratur : fed cùm ad ipfum referuntur, elfe tantùm negationes, & cùm ad nos, privationes.

Quippe omnes modi cogitandi, quos in nobis expe- rimur, ad duos générales referri poflunt : quorum unus eft perceptio, five operatio intelledûs; alius verô volitio, five operatio voluntatis. Nam fentire, imagi- nari, & pure intelligere, funt tantùm diverfi modi per- cipiendi ; ut & cupere, averfari, affirmare, negare, dubitare, funt diverfi modi volendi.

Cùm autem aliquid percipimus, modo tantùm ni- hil | plané de ipfo affirmemus vel negemus, manifeftum eft nos non falli; ut neque etiam cùm id tantùm affir- mamus aut negamus, quod clarè & diftindè perci- pimus efle fie afïirmandum aut negandum : fed tan-

��a. Médit. IV. Voir t. VII, p. 53. Œuvres. III.

��XXXI.

Errores nojlros, fi ai Deum referantur, ejfe tantùm negatio- nes ;fi ad nos, priva- tiones.

��XXXII. Duos tantùm in nobis ejfe modos cogitandi, perceptionem/cilicet intelleâûs & opera- tionem voluntatis.

��XXXIII. Nos non errare, nifi cùm de re non fatis percepta judicamus .

�� � i8

��Principiorum Philosophie

��13-14.

��XXXIV. Nonfolùm intelleûum, Jed etiam voluntctem requiri ad judican- dum.

��XXXV.

Hanc Mo latiùs paie- re, errorumque cau- fam inde effe.

��XXXVI.

Errores noflros Deo imputari non poffe.

��XXXVII.

Summam effe hominis per/eâionem , quàd agat libéré, five per voluntatem ; & per hoc laude vel vitupe- rio dignum reddi.

��tummodo cùm (ut fit), etfi aliquid non redè percipia- mus, de eo nihilominus judicamus.

Atque ad judicandum requiriturquidem intelledus, quia de re, quam nullo modo percipimus, nihil poiïu- mus judicare ; fed requiritur etiam voluntas, ut rei aliquo modo perceptse affenfio prsebeatur. Non autem requiritur (faltem ad quomodocunque judicandum) intégra & omnimoda rei perceptio; multis enim pof- fumus aflentiri, quse nonnifi perobfcurè & confufè cognofcimus.

Et quidem intelleclûs perceptio, non nifi ad ea pauca quae illi offeruntur, fe extendit, eftque femper valde finita. Voluntas vero infinita quodammodo dici poteft, quia nihil unquam advertimus, quod alicujus alterius voluntatis, vel immenfae illius quae in Deo eft, objedum effe poffit, ad quod etiam noftra non fe extendat : adeô ut facile illam, ultra ea quae clarè percipimus, exten- damus; hocque cùm facimus, haud mirum eft quôd contingat nos falli.

Neque tamen ullo modo Deus errorum noftrorum author fingi poteft, propterea quôd nobis intelle&um non dédit omnifcium. Eft enim de ratione intelledûs creati, ut fitfinitus; ac de ratione intelleftûs finiti, ut non ad omnia fe extendat.

Quôd verô latiffimè pateat voluntas, hoc etiam ipfius naturae convenit; ac fummaquaedam in homine perfedio eft, quôd agat per voluntatem, hoc eft libéré, atque ita peculiari quodam modo fit author fuarum adionum, & ob ipfas laudem mereatur. Non enim lau- dantur automata, quôd motus | omnes ad quos infti- tuta funt, accuratè exhibeant, quia neceffariô illos fie

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � I 4 .

��Pars Prima.

��10

��IO

��i5

��20

��25

��3o

��exhibent; laudatur autem eorum artifex, quod tam accurata fabricant, quia non neceffariô, fed libéré ipfa fabricavit. Eâdemque ratione, magis profe&ô no- bis tribuendum eft, quod verum ampledamur, cùm ample&imur, quia voluntariè id agimus, quàm û non poffemus non amplefti.

Quod autem in errores incidamus, defeéhis quidem eft in noftrâ adione five in ufu libertatis, fed non in noftrâ naturâ, utpote quse eadem eft, cùm non reftè, quàm cùm reftè judicamus. Et quamvis tantam Deus perfpicacitatem intelledui noftro dare potuifTet, ut nunquam falleremur, nullo tamen jure hoc ab ipfo poffumus exigere. Nec, quemadmodum inter nos ho- mines, fi quis habeat poteftatem aliquod malum impe- diendi, nec tamen impediat, ipfum dicimus effe ejus caufam : ita etiam, quia Deus potuiffet efficere ut nun- quam falleremur, ideô errorum noftrorum caufa eft putandus. Poteftas enim, quam homines habent uni in alios, ad hoc eft inftituta, ut ipfâ utantur ad illos à malis revocandos ; ea autem, quam Deus habet in om- nes, eft quàm maxime abfoluta & libéra : ideôque fum- mas quidem ipfi debemusgratias, pro bonis quœ nobis largitus eft; fed nullo jure queri poffumus, quod non omnia largitus fit, quae agnofcimus largiri potuiffe.

Quôd autem fit in noftrâ voluntate libertas, & mul- tis ad arbitrium vel affentiri vel non affentiri pofTimus, adeo manifeftum eft, ut inter primas & maxime com- munes notiones, quae nobis funt innatae, fit recenfen- dum. Patuitque hoc maxime paulô antè a , cùm de om- nibus dubitare ftudentes, eô ufque fumus progreffi,

a. Art. v et art. vi, p. 6 ci-avant.

��XXXVIII. Effe defeâum in nojlrâ aâione, non in nojlrâ naturâ, quàd erre- mus ; £■ fa?pe fubdi- torum culpas aliis dominis , nunquam autem Deo tribui pop.

��XXXIX.

Libertatem arbitrii effe

per Je notam.

�� � 20

��Principiorum Philosophie

��14-15.

��XL.

Certuut etiam omnia effe à Deo prœordi- nata.

��XLI. QuotnoJo arbitrii no- Jlri libertas & Dei prarordinatio fimul concilientur.

��XLI1.

Quomodo, quamvis no- limus falli, fallamur

��ut fingeremus aliquem po|tentiffimum noftrae originis authorem modis omnibus nos fallere conari; nihilo- minus enim hanc in nobis libertatem effe experieba- mur, ut poffemus ab iis credendis abftinere, quse non plané certa erant & explora ta. Nec ulla magis per fe nota & perfpeéta effe poffunt, quàm quse tune temporis non dubia videbantur.

Sed quia jam Deum agnofeentes, tam immenfam in eo poteftatem effe percipimus, ut nefas effe putemus exiftimare, aliquid unquam à nobis fieri poffe, quod non antè ab ipfo fuerit prseordinatum : facile poffumus nos ipfos magnis difficultatibus intricare, fi hanc Dei prseordinationem cum arbitrii noftri libertate conci- liare, atque utramque fimul comprehendere conemur.

Illis verô nos expediemus, fi recordemur mentem noftram effe finitam; Dei autem potentiam, per quam non tantùm omnia, quae funt aut effe poffunt. ab œterno praefcivit, fed etiam voluit ac prœordinavit, effe infinitam : ideèque hanc quidem à nobis fatis at- tingi, ut clarè & diftin&è percipiamus ipfam in Deo effe; non autem fatis comprehendi, ut videamus quo pado libéras hominum aétiones indeterminatas relin- quat; libertatis autem & indifferentiaî, quae in nobis eft, nos ita confeios effe, ut nihil fit quod evidentiùs & perfediùs comprehendamus. Abfurdum enim effet, propterea quod non comprehendimus unam rem, quam feimus ex naturâ fuâ nobis effe debere incom- prehenfibilem, de aliâ dubitare, quam intimé compre- hendimus, atque apud nofmet ipfos experimur.

Jam verô, cùm feiamus errores omnes noftros à vo- luntate pendere, mirum videri poteft, quôd unquam

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � i5-i6.

��Pars Prima.

��21

��IO

��.5

��10

��25

��3o

��fallamur, quia nemo eft qui velit falli. Sed longé aliud eftvelle fal|li, quàm velle aflentiri iis, inquibus con- tingit errorem reperiri. Et quamvis rêvera nullus fit, qui expreffè velit falli, vix tamen ullus eft, qui non faepe velit iis aflentiri, in quibus error ipfo infcio con- tinetur. Quin & ipfa veritatis aflequendae cupiditas perfsepe efficit, ut ii qui non re&è fciunt quâ ratione fit aflequenda, de iis quse non percipiunt judicium ferant, atque idcirco ut errent.

Certum autera eft, nihil nos unquam falfum pro vero admifluros, fi tantùm iis aflenfum prsebeamus quse clarè & diftindè percipiemus. Certum, inquam, quia, cùm Deus non fit fallax, facultas percipiendi quam no- bis dédit, non poteft tendere in falfum ; ut neque etiam facultas aflentiendi, cùm tantùm ad ea quae clarè per- cipiuntur fe extendit. Et quamvis hoc nullâ ratione probaretur, ita omnium animis à naturâ impreflum eft, ut quoties aliquid clarè percipimus, ei fponte aflentia- mur, & nullo modo poflimus dubitare quin fit verum. Certum etiam eft, cùm aflentimur alicui rationi quam non percipimus, vel nos falli, vel cafu tantùm incidere in veritatem, atque ita nefcire nos non falli. Sed fané rarô contingit, ut affentiantur iis, quae adver- timus à nobis non elfe percepta : quia lumen naturae nobis didat, nunquam nifi de re cognitâ efle judican- dum. In hocautem frequèntiflimè erramus, quôd multa putemus à nobis olim fuifîe percepta, iifque, mémorise mandatis, tanquam omnino perceptis aflentiamur, quae tamen rêvera nunquam percepimus.

Quin & permulti homines nihil plané in totâ vitâ percipiunt fatis re&è, ad certum de eo judicium feren-

��tamen per nq/iram voluntatem.

��XLIII. Nos nunquam falli, cùm Jolis clarè & ii- jlinâè perceptis af- Jentimur.

��XLIV.

Nosjemper malèjudi- care, cùm ajfentimur non clarè perceptis, etfi cafu incidamus in veritatem ; idque ex eo contingere, quôd fupponamus ea fuiffe antea fatis à nobis perfpeâa.

��XLV.

Quidfit perceptio

clara, quid difiinâa.

�� � 22

��Principiorum Philosophie

��16-17

��XLVI.

Exemplo doloris often- ditur, claram effe poffe perceptionem , etfi non fit difiinâa ; non autem dijlin- âam, nifi fit clara.

��XLVII. Ad primée œtatis prœ- judicia emendanda , fimplices notiones effe confiderandas, & quid in quâque fit clarum.

��XLVIII. Omnia quœ fub per- ceptionem nofiram cadunt, fpeâari ut res rcrumve affeâio- nes, vel ut œternas veritates ; & rerum - imeratio.

��dum. | Etenim ad perceptionem, cui certum & indubi- tatum judicium poffit inniti, non modo requiritur ut fit clara, fed etiam ut lit diftinda. Claram voco illam, quae menti attendenti praefens & aperta eft : ficut ea clarè à nobis videri dicimus, quae, oculo intuenti praefentia, fatis fortiter & apertè illum movent. Diftin- dam autem illam, quae, cùm clara fit, ab omnibus aliis ita fejunda eft & prsecifa, ut nihil plané aliud, quàm quod clarum eft, in fe contineat.

Ita, dum quis magnum aliquem fentit dolorem, cla- riffima quidem in eo eft ifta perceptio doloris, fed non femper eft diftin&a; vulgô enim homines illam con- fundunt cum obfcuro fuo judicio de naturâ ejus, quod putant effe in parte dolente fimile fenfui doloris, quem folum clarè percipiunt. Atque ita poteft effe clara per- ceptio, quae non fit diftinda; non autem ulla diftinda, nifi fit clara.

Et quidem in prima œtate mens ita corpori fuit im- merfa, ut quamvis multa clarè, nihil tamen unquam diftindè perceperit ; cùmque tune nihilominus de multis judicârit, hinc multa haufimus prsejudicia, quae à plerifque nunquam poftea deponuntur. Ut autem nos iis pofîimus liberare, fummatim hîc enumerabo fim- plices omnes notiones, ex quibus cogitationes noftrae componuntur; & quid in unâquâque fit clarum, quid- que obfcurum, five in quo pofïïmus falli, diftinguam.

Quaecunque fub perceptionem noftram cadunt, vel tanquam res, rerumve affediones quafdam, confidera- mus; vel tanquam aeternas veritates, nullam exiften- tiam extra cogitationem noftram habentes. Ex iis quae tanquam res confideramus, maxime generalia funt

��10

��i5

��20

��2>

��3o

�� � i7->«. Pars Prima. 23

fubjiantia, duratio, ordo, numerus, & fi quae alia funt ejufmodi, quae ad omnia | gênera rerum fe extendunt. Non autem plura quàm duo fumma gênera rerum agnofco : unum eft rerum intelleétualium, five cogita- 5 tivarum, hoc eft, ad mentem five ad fubftantiam cogi- tantem pertinentium ; aliud rerum materialium, five quae pertinent ad fubftantiam extenfam, hoc eft, ad corpus. Perceptio, volitio, omnefque modi tam perci- piendi quàm volendi, ad fubftantiam cogitantem refe-

10 runtur; ad extenfam autem, magnitudo, five ipfamet extenfio in longum, latum & profundum, figura, mo- tus, fitus, partium ipfarum divifibilitas, & talia. Sed & alia quaedam in nobis experimur, quae nec ad folam mentem, nec etiam ad folum corpus referri debent,

i5 quaeque, ut infrà fuo loco oftendetur", ab arda & in- tima mentis noftrae cum corpore unione proficifcun- tur : nempe appetitus famis, fitis, &c; itemque, com- motiones, five animi pathemata, quae non in folâ cogitatione confiftunt, ut commotio ad iram, ad hila-

20 ritatem, ad triftitiam, ad amorem, &c; ac denique fenfus omnes, ut doloris, titillationis, lucis & colo- rum, fonorum, odorum, faporum, caloris, duritiei, aliarumque ta&ilium qualitatum.

Atque haec omnia tanquam res, vel rerum qualitates

25 feu modos, confideramus. Cùm autem agnofcimus po ffe Ua mmerari, fieri non pofle, ut ex nihilo aliquid fiât, tune propofi- fed " ec e " e op '" tio haec : Ex nihilo nihil fit, non tanquam res aliqua exiftens, neque etiam ut rei modus confideratur, fed ut veritas quaedam aeterna, quae in mente noftrâ fedem

3o habet, vocaturque communis notio, five axioma.

a. Pars IV, art. clxxxix, cycx et exexi.

��XLIX. sEternas veritates non

�� � L.

Eas clarè percipi,fed non omnes ab omni. bus, propter prœju- dicia.

��LI. Quid fit fubftantia, & quod ijludnomen Deo & crealuris non con- venait univocè.

��LU. Qubd menti & corpori

��2 4

��Principiorum Philosophie

��18-19.

��Cujus generis funt : Impoffibile ejî idem Jimul ejfe & non ejje : Quod fafium ejî, infeéîum ejje nequit : Is qui cogitât, non potejî non exijîere dum cogitât : & alia innumera, quse quidem omnia recenferi facile non | poflunt, fed nec etiam ignorari, cùm occurrit occafio ut de iis cogitemus, & nullis prscjudiciis excsecamur. Et quidem, quantum ad has communes notiones, non dubium efl quin clarè ac diflindè percipi poflînt, alioqui enim communes notiones non effent dicendse : ut etiam rêvera quaedam ex ipûs non zequè apud om- nes ifto nomine dignae funt, quia non sequè ab omni- bus percipiuntur. Non tamen, ut puto, quod unius hominis cognofcendi facultas latiùs pateat quàm alte- fed quia forte communes iflae notiones adver-

��nus

��fanturprœjudicatis opinionibus quorundamhominum, qui eas idcirco non facile capere pofTunt : etiamfi non- nulli alii, qui prœjudiciis iftis funt liberi, evidentiffimè ipfas percipiant.

Quantum autem ad ea, quae tanquam res vel rerum modos fpedamus, operae pretium eft ut fingula feor- fim confideremus. Per fubjiantiam nihil aliud intelli- gere poffumus, quàm rem quae ita exiftit, ut nullâ aliâ re indigeat ad exiflendum. Et quidem fubftantia quae nullâ plané re indigeat, unica tantùm potefl intelligi, nempe Deus. Alias verô omnes, non nifi ope concur- fûs Dei exiftere poffe percipimus. Atque ideô nomen fubftantiœ non convenit Deo & illis univocè, ut dici folet in Scholis, hoc eft, nulla ejus nominis fignificatio poteft diftindè intelligi, quae Deo & creaturis fit com- munis.

PofTunt autem fubftantia corporea & mens, five

��10

��i5

��20

��25

��îo

�� � ig-ao.

��Pars Prima.

��2 5

��10

��i5

��ao

��35

��3o

��fubftantia cogitans creata, fub hoc communi con- ceptu intelligi, quôd fint res, quac folo Dei concurfu egent ad exiftendum. Verumtamen non poteft fubftan- tia primùm animadverti ex hoc folo, quôd fit res exi- ftens, quia hoc folum per fe nos non afficit ; fed facile ipfam agnofcimus ex | quolibet ejus attributo, per communem illam notionem, quôd nihili nulla fint attributa, nullaeve proprietates aut qualitates. Ex hoc enim quôd aliquod attributum adefle percipiamus, concludimus aliquam rem exiftentem, five fubftan- tiam, cui illud tribui poffit, neceflariô etiam adefle.

Et quidem ex quolibet attributo fubftantia cognof- citur ; fed una tamen eft cujufque fubftantiae praecipua proprietas, quae ipfius naturam eflentiamque confti- tuit, & ad quam aliae omnes referuntur. Nempe ex- tenfio in longum, latum & profundum, fubftantiae corporeae naturam conftituit ; & cogitatio conftituit naturam fubftantiae cogitantis. Nam omne aliud quod corpori tribui poteft, extenfionem praefupponit, eftque tantùm modus quidam rei extenfae ; ut & omnia, quae in mente reperimus, funt tantùm diverfi modi cogi- tandi. Sic, exempli caufâ, figura nonnifi in re extenfâ poteft intelligi, nec motus nifi in fpatio extenfo; nec imaginatio, vel fenfus, vel voluntas, nifi in re cogi- tante. Sed è contra poteft intelligi extenfio fine figura vel motu, & cogitatio fine imaginatione vel fenfu, & ita de reliquis : ut cuilibet attendenti fit manifeftum.

Atque ita facile poflumus duas claras & diftin&as habere notiones, five ideas, unam fubftantiae cogi- tantis creatae, aliam fubftantiae corporeae, fi nempe attributa omnia cogitationis ab attributis extenfionis

Œuvres. III. 4

��univocè conveniat, & quomodo ipfa cognof- catur.

��lui.

Cujufque jubfiantiœ unum ejfe prœcipuum attributum, ut mentis cogitatio, corporis extenfio.

��LIV. Quomodo claras & di- Jlinâas notiones ha- bere pojjimus, fub- ftantia? cogitantis, & corporex, item Dei.

�� � 26

��Principiorum Philosophie

��lv.

Quomodo duratio, or- do, numerus etiam dijlinâè intelligan- tur.

��LVI.

Quid fini modi, quali-

lates, attributa.

��LVI1. Qucedam attributa effe

��accuratè diftinguamus. Ut etiam habere poffumus ideam claram & diftin&am fubftantiœ cogitantis in- creatse & independentis, id eft Dei : modo ne illam adsequatè omnia quae in Deo funt exhibere fuppona- mus, nec quidquam etiam in eâ effe fingamus, fed ea tantùm advertamus, quœ rêvera in ipfâ continentur, quseque evidenter percipimus ad naturam [ entis fummè perfe&i pertinere. Nec certè quifquam talem ideam Dei nobis ineffe negare poteft, nifi qui nullam plané Dei notitiam in humanis mentibus effe arbitretur.

Duratio, ordo, & numerus, à nobis etiam diftinétif- fimè intelligentur, fi nullum iis fubftantise conceptum amngamus, fed putemus durationem rei cujufque effe tantùm modum, fub quo concipimus rem iftam, qua- tenus effe perfeverat. Et fimiliter, nec ordinem nec numerum effe quiçquam diverfum à rébus ordinatis & numeratis, fed effe tantùm modos, fub quibus illas confideramus.

Et quidem hîc per modos plané idem intelligimus, quod alibi per attributa, vel qualitates. Sed cùm confi- deramus fubftantiam ab illis afïici, vel variari, voca- mus modos ; cùm ab iftâ variatione talem poffe deno- minari, vocamus qualitates; ac denique, cùm gene- raliùs fpedamus tantùm ea fubftantise ineffe, vocamus attributa. Ideôque in Deo non propriè modos aut qua- litates, fed attributa tantùm effe dicimus, quia nulla in co variatio eft intelligenda. Et etiam in rébus crea- tis, ca quœ nunquam in iis diverlo modo fe habent, ut exiftentia & duratio, in re exiftente & durante, non qualitates aut modi, fed attributa dici debent.

Alia autcm funt in rébus ipfis, quarum attributa vel

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � Pars Prima.

��2 7

��IO

��i5

��ÎO

��a5

��3o

��modi effe dicuntur ; alia verô in noftrâ tantùm cogita- tione. Ita, cùm tempus à duratione generaliterfumptâ diftinguimus, dicimufque effe numerum motûs, eft tantùm modus cogitandi ; neque enim profeétô intel- ligimus in motu aliam durationem quàm in rébus non motis : ut patet ex eo quôd, fi duo corpora, unum tardé, aliud celeri|ter per horam moveatur, non plus temporis in uno quàm in alio numeremus, etû multô plus fit motûs. Sed ut rerum omnium durationem me- tiamur, comparamus illam cum duratione motuum illorum maximorum, & maxime aequabilium, àquibus fiunt anni & dies ; hancque durationem tempus voca- mus. Quod proinde nihil, prseter modum cogitandi, durationi generaliter fumptae fuperaddit.

Ita etiam, cùm numerus non in ullis rébus creatis, fed tantùm in abftra&o, five in génère confideratur, eft modus cogitandi duntaxat ; ut & alia omnia quae unîverfalia vocamus.

Fiunt haec univerfalia ex eo tantùm, quôd unâ & eâdem ideâ utamur ad omnia individua, quae inter fe fimilia funt, cogitanda : ut etiam unum & idem nomen omnibus rébus per ideam iftam repraefentatis impo- nimus ; quod nomen eft univerfale. Ita, cùm videmus duos lapides, nec ad ipforum naturam, fed ad hoc tan- tùm quôd duo fint attendimus, formamus ideam ejus numeri quem vocamus binarium ; cùmque poftea duas aves, aut duas arbores videmus, nec etiam earum naturam, fed tantùm quôd duae fint confideramus, repetimus eandem ideam quam priùs, quae ideô eft univerfalis ; ut & hune numerum eodem univerfali nomine binarium appellamus. Eodemque modo, cùm

��in rébus, alia in co- gitatione. Et quid duratio & tempus.

��LVI1I.

Numerum & univerfa- lia omnia effe tantùm modos cogitandi.

��LIX. Quomodo univerfalia fiant ; & quœ fint quinque vulgata : ge- nusjpecies, differen- tia, proprium, acci- dens.

�� � 28 Principiorum Philosophle «»3.

fpedamus figuram tribus lineis coraprehenfam, quan- dam ejus ideam formamus, quam vocamus ideam trianguli; & eâdem poftea ut univerfali utimur ad omnes alias figuras tribus lineis comprehenfas animo noftro exhibendas. Cùmque advertimus, ex triangulis 5 alios effe habentes unum angulum redum, alios non habentes, formamus ideam univerfalem trianguli re- danguli, quae relata ad praecedentem, ut magis gene- ralem , fpecies vocatur. Et illa anguli reditudo | eft differentia univerfalis, quâ omnia triangula redan- 10 gula ab aliis diflinguuntur. Et quôd in iis bafis poten- tia aequalis fit potentiis laterum, eft proprietas iis omnibus & folis conveniens. Ac denique, fi fuppo- namus aliquos ejufmodi triangulos moveri, alios non moveri, hoc erit in iis accidens univerfale. Atque hoc i5 pado quinque univerfalia vulgô numerantur : genus, fpecies, differentia, proprium, & accidens. LX - Numerus autem, in ipfis rébus, oritur ab earum

%rimà dereaîï. " diftindione : quae dijiinéîio triplex eft, realis, modalis,

& rationis. Realis propriè tantùm efl inter duas vel 20 plures fubftantias : & has percipimus à fe mutuô rea- liter effe diftindas, ex hoc folo quôd unam abfque altéra clarè & diftindè intelligere pofîimus. Deum enim agnofeentes, certi fumus ipfum poffe efiieere quidquid diftindè intelligimus : adeô ut, exempli i5 caufâ, ex hoc folo quôd jam habeamus ideam fub- ftantiae extenfae five corporeae, quam vis nondum certô feiamus ullamtalem rêvera exiftere, certi tamen fumus illam poffe exiftere ; atque fi exiftat, unamquamque ejus partem, à nobis cogitatione definitam, realiter ab 3o aliis ejufdem fubftantiae partibus effe diftindam. Item-

�� � a3-2 4 . Pars Prima. 29

que, ex hoc folo quôd unufquifque intelligat fe efle rem cogitantem, & poffit cogitatione excludere à fe ipfo omnem aliam fubftantiam, tam cogitantem quàm extenfam, certum eft unumquemque, fie fpe&atum, ab 5 omni aliâ fubftantiâ cogitante atque ab omni fubftan- tiâ corporeâ realiter diftingui. Ac etiamfi fupponamus, Deum alicui tali fubflantise cogitanti fubftantiam ali- quam corpoream tam ar&è conjunxiffe, ut aréliùs jungi non poflint, & ita ex illis duabus unum quid con-

10 flavifle, manent nihilominus realiter diftinélae : quia, quantumvis arftè ipfas univerit, potentiâ, quam antè habebat ad eas feparandas, five ad unam abfque aliâ confervandam, feipfum | exuere non potuit, & quae vel à Deo pofîunt feparari, vel fejundim confervari, rea-

i5 liter funt diftinda.

Dijlinéîio modalis eft duplex : alia feilicet inter mo- LXI -

dum propriè diftum, & fubftantiam cujus eft modus; alia inter duos modos ejufdem fubflantise. Prior ex eo cognofeitur, quod poflimus quidem fubftantiam clarè

20 percipere abfque modo quem ab illâ differre dicimus, fed non poffimus, viceverfâ, modum illum intelligere fine ipfâ. Ut figura & motus diftinguuntur modaliter à fubftantiâ corporeâ, cui infunt ; ut etiam affirmatio & recordatio à mente. Pofterior verô cognofeitur ex

25 eo, quod unum quidem modum abfque alio poflimus agnofeere, ac viceverfâ ; fed neutrum tamen fine eâ- dem fubftantiâ cui infunt. Ut fi lapis moveatur & fit quadratus, poflum quidem intelligere ejus figuram quadratam fine motu; & viceverfâ, ejus motum fine

3o figura quadratâ ; fed nec illum motum, nec illam figu- ram poflum intelligere fine lapidis fubftantiâ. Diftin-

��De diftinâione modali.

�� �

��PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

��34-25.

��LX1I.

De dijlinâione

rationis.

��LXIII.

Quomodo cogitatio £■ extenfio diftinûè co- gnofci poffint, ut cou- Jlituentes naturam mentis & corporis.

��ctio autem, quâ modus unius fubftantiae differt ab aliâ fubftantiâ vel à modo alterius fubftantiae, ut motus unius corporis ab alio corpore vel à mente, atque ut motus à duratione, realis potiùs dicenda efle videtur, quàm modalis : quia modi illi non clarè intelliguntur fine fubftantiis realiter diftin&is, quarum funt modi.

Denique dijlinélio rationis eft inter fubftantiam & aliquod ejus attributum, fine quo ipfa intelligi non potefl, vel inter duo talia attributa ejufdem alicujus fubftantiae. Atque agnofcitur ex eo, quôd non poffimus claram & diftindam iflius fubftantiae ideam formare, fi ab eà illud attributum excludamus ; vel non poffimus unius ex ejufmodi attributis ideam clarè percipere. fi illud ab alio fe|paremus. Ut, quia fubftantiâ quaevis, fi ceflet durare, ceffat etiam efle, ratione tantùm à dura- tione fuà diftinguitur; &omnesmodi cogitandi, quos tanquam in objedis confideramus, ratione tantùm differunt, tum ab objedis de quibus cogitantur, tum à fe mutuô in uno & eodem objedo. Memini quidem me alibi hoc genus diftindionis cum modali con- junxiffe, nempe in fine refponfionis ad primas obje- étiones in Meditationes de prima Philofophiâ" : fed ibi non erat occafio de ipfis accuratè diflerendi, & fuffi- ciebat ad meum inftitutum, quôd utramque à reali diftinguerem.

Cogitatio & extenfio fpedari poflunt ut conftituen- tes naturas fubftantiae intelligentis & corporeae ; tunc- que non aliter concipi debent, quàm ipfa fubftantiâ

4 duratione (errata, 1" édit.)} dubitatione (texte).

��10

��i5

��ao

��25

��a. Voir t. VII, p. 120, 1. i5.

�� � Quomodo etiam ut modi Jubflantix .

��ï5-j6. Pars Prima. }i

cogitans & fubftantia extenfa, hoc eft, quàm mens & corpus ; quo pa&o clariffimè ac diftindifïimè intel- liguntur. Quin & faciliùs intelligimus fubftantiam extenfam, vel fubftantiam cogitantem, quàm fubftan- 5 tiam folam, omiflb eo quod cogitet vel fit extenfa. Nonnulla enim eft difficultas, in abftrahendâ notione fubftantiae à notionibus cogitationis vel extenfionis, quae fcilicet ab ipfâ ratione tantùm diverfae funt; & non diftin&ior fit conceptus ex eo quod pauciora in io eo comprehendamus, fed tantùm ex eo quôd illa quae in ipfo comprehendimus, ab omnibus aliis accuratè diftinguamus.

Cogitatio & extenfio fumi etiam poflunt pro modis lxiv

fubftantiae, quatenus fcilicet una & eadem mens plures i5 diverfas cogitationes habere poteft; atque unum & idem corpus, retinendo fuam eandem quantitatem, pluribus diverfis modis poteft extendi : nunc fcilicet magis fecundùm longitudinem, minùfque fecundùm latitudi|nem vel profunditatem, ac paulô poft è contra 20 magis fecundùm latitudinem, & minus fecundùm lon- gitudinem. Tuncque modaliter à fubftantiâ diftinguun- tur, & non minus clarè ac diftinétè quàm ipfa poffunt intelligi : modo non ut fubftantiae, five res quaedam ab aliis feparatae, fed tantummodo ut modi rerum fpe- 25 dentur. Per hoc enim, quod ipfas in fubftantiis qua- rum funt modi confideramus, eas ab his fubftantiis diftinguimus, & quales rêvera funt agnofcimus. At è contra, fi eafdem abfque fubftantiis, quibus infunt, vellemus confiderare, hoc ipfo illas ut res fubfiftentes 3o fpedaremus, atque ita ideas modi & fubftantiae con- funderemus.

�� � LXV.

Quomodo ipfarum mo- di fent etiam cogno- fcendi.

��LXVI.

Quomodo fenfus, afje- âus & appetitus, clarè cognofcantur , quamvis fcepe de Us maie judicemus.

��LXVII.

In ipfo de dolore judi-

cio fœpe nos falli.

��)

��Principiorum Philosophle

��16-27.

��Eâdem ratione, diverfos cogitationum modos, ut intelledionem, imaginationem, recordationem, voli- tionem, &c; itemque diverfos modos extenûonis five ad extenfionem pertinentes, ut figuras omnes, & fitus partium, & ipfarum motus, optimè percipiemus, fi tantùm ut modos rerum' quibus infunt fpedemus ; & quantum ad motum, fi de nullo nifi locali cogitemus, ac de vi à quâ excitatur (quam tamen fuo loco expli- care conabor 8 ) non inquiramus.

Superfunt fenfus, affe&us, & appetitus, qui quidem etiam clarè percipi poflunt, fi accuratè caveamus, ne quid ampliùs de iis judicemus, quàm id praecifè, quod in perceptione noftrâ continetur, & cujus intimé con- fcii fumus. Sed perdifficile eft id obfervare, faltem circa fenfus : quia nemo noftrûm eft, qui non ab ineunte setate judicârit, ea omnia quse fentiebat, efle res quafdam extra mentem fuam exiftentes, & fen- fibus fuis, hoc eft, perceptionibus quas de illis ha- bebat, plané fimiles. Adeo ut videntes, ex|empli gra- tiâ, colorem, putaverimus nos videre rem quandam extra nos pofitam, & plané fimilem ideae illi coloris, quam in nobis tune experiebamur ; idque ob con- fuetudinem ita judicandi, tam clarè & diftindè vi- dere nobis videbamur, ut pro certo & indubitato haberemus.

Idemque plané eft de aliis omnibus quae fentiuntur, etiam de titillatione ac dolore. Quamvis enim hsec extra nos efle non putentur, non tamen ut in folâ mente five in perceptione noftrâ folent fpedari , fed ut in manu, aut in pede, aut quâvis aliâ parte noftri

a. Pars II, art. xxiv-liy, et surtout art. xliii et xliv.

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 37-28.

��Pars Prima.

��3î

��10

��i5

��20

��25

��3o

��corporis. Nec fané magis certum eft, cùm, exempli caufâ, dolorem fentimus tanquam in pede, illum effe quid extra noftram mentem, in pede exiftens, quàm cùm videmus lumen tanquam in Sole, illud lumen extra nos in Sole exiftere ; fed utraque ifta praeju- dicia funt prima? noflrae setatis, ut infrà clarè appa- rebit.

Ut autem hîc quod clarum eft ab eo quod obfcu- rum diftinguamus , diligentiffimè eft advertendum, dolorem quidem & colorem, & reliqua ejufmodi, clarè ac diftinétè percipi, cùm tantummodo ut fenfus, five cogitationes, fpe&antur. Cùm autem res quaedam effe judicantur, extra mentem noftram exiftentes, nullo plané modo poffe intelligi quaenam res fint ; fed idem plané effe, cùm quis dicit fe videre in aliquo corpore colorem, velfentire in aliquo membro dolorem, ac fi diceret fe id ibi videre vel fentire, quod quidnam fit plané ignorât, hoc eft, fe nefcire quid videat aut fen- tiat. Etfi enim, minus attendendo, fibi facile perfuadeat fe nonnullam ejus habere notitiam, ex eo quod fup- ponat effe quid fimile fenfui illi coloris aut doloris, quem apud fe experitur : fi tamen examinet quidnam fit, | quod ifte fenfus coloris vel doloris, tanquam in corpore colorato vel in parte dolente exiftens, reprae- fentet, omnino advertet fe id ignorare.

Prsefertim fi confidéret, fe longé alio modo cogno- fcere, quidnam fit in vifo corpore magnitudo, vel fi- gura, vel motus (faltem localis : Philofophi enim, alios quofdam motus à locali diverfos effingendo, naturam ejus fibi minus intelligibilem reddiderunt), vel fitus, vel duratio, vel numerus, & fimilia, qua? in corporibus

Œuvres. III. 5

��LXVIII. Quomodo in ijlis id, quod clarè cognofci- mus, ab eo in quo falli poffumus,/it di- Jiinguendum.

��LXIX.

Longé aliter cognofci magnitudinem figu- rant, Se., quàm co- lores, dolores, Se.

�� � M

��Principiorum Philosophie

��a8-îg.

��LXX. Nos pojfe duobus modis de jenfibilibus judi- cium ferre, quorum uno errorem prceca- vemus, alto in erro- rem incidimus.

��clarè percipi jam di&um efl a : quàm quid in eodem corpore fit color, vel dolor, vel odor, vel fapor, vel quid aliud ex iis, quse ad fenfus dixi effe referenda. Quamvis enim videntes aliquod corpus, non magis certi fimus illud exiftere, quatenus apparet figuratum , quàm quatenus apparet coloratum : longé tamen evi- dentiùs agnofcimus, quid fit in eo effe figuratum, quàm quid fit effe coloratum.

Patet itaque in re idem effe, cùm dicimus nos per- cipere colores in objedis, ac fi diceremus nos perci- pere aliquid in obje&is, quod quidem quid fit igno- ramus, fed à quo efficitur in nobis ipfis fenfus quidam valde manifeftus & perfpicuus, qui vocatur fenfus co- lorum. In modo autem judicandi permagna eft diver- fitas : nam quamdiu tantùm judicamus aliquid effe in objedis (hoc eft, in rébus, qualefcunque demum illse fint, à quibus fenfus nobis advenit), quod quidnam fit ignoramus, tantùm abeft ut fallamur, quin potiùs in eo errorem prsecavemus, quod advertentes nos ali- quid ignorare, minus proclives fimus ad temerè de ipfo judicandum. Cùm verô putamus nos percipere colores in objedis, etfi rêvera nefciamus quidnam fit, quod tune nomine coloris appellamus, nec ullam fimi- lijtudinem intelligere poflimus, inter colorem quem fupponimus effe in objedis, & illum quem experimur effe in fenfu : quia tamen hoc ipfum non advertimus, & multa alia funt, ut magnitudo, figura, numerus, &c, quae clarè percipimus non aliter à nobis fentiri vel intelligi, quàm ut funt aut faltem effe poffunt in ob- jedis : facile in eum errorem delabimur, ut judicemus

a. Art. xlviii, p. 22-a3 ci-avant

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 2 9- î0 - Pars Prima. 35

id, quod in objedis vocamus colorem, effe quid om- nino fimile colori quem fentimus, atque ita ut id, quod nullo modo percipimus, à nobis clarè percipi arbitremur. 5 Hîcque primam & praecipuam errorum omnium LXXL

j- ,. r XT . Prceeipuam errorum

caulam licet agnolcere. Nempe in prima setate, mens caufamàpnejudkiis noftra tam arftè corpori erat alligata, ut non aliis «/««•«?«>«*«. cogitationibus vacaret, quàm iis folis, per quas ea fentiebat quae corpus afficiebant : necdum ipfas ad

10 quidquam extra fe pofitum referebat, fed tantùm ubi quid corpori incommodum occurrebat, fentiebat do- lorem; ubi quid commodum, fentiebat voluptatem ; & ubi fine magno commodo vel incommodo corpus afficiebatur, pro diverfitate partium in quibus &

1 5 modorum quibus afficiebatur, habebat diverfos quof- dam fenfus, illos fcilicet quos vocamus fenfus fapo- rum, odorum, fonorum, caloris, frigoris, luminis, colorum, & fimilium, quaî nihil extra cogitationem pofitum repraef entant. Simulque etiam percipiebat

20 magnitudines, figuras, motus, & talia; quae illi non ut fenfus, fed ut res qusedam, vel rerum modi, extra cogitationem exiftentes, aut faltem exiflendi capaces, exhibebantur, etfi hanc inter ifla differentiam non- dum notaret. Ac deinde, cùm corporis machinamen-

j5 tum, quod fie à naturâ fabricatum eft ut propriâ fuâ vi variis modis moveri pofîit, hinc inde temerè fe| con- torquens, cafu commodum quid aiTequebatur aut fugiebat incommodum, mens illi adhaerens incipiebat advertere id, quod ita aiTequebatur aut fugiebat,

3o extra fe efife ; nec tantùm illi tribuebat magnitudines, figuras, motus, & talia, quae ut res aut rerum modos

�� � 3o-3i.

��LXXII. Alteram errorum cau- Jam effe, qudd prce- judiciorum oblivifci nequeamus.

��j6 Principiorum Philosophle

percipiebat, fed etiam faporés, odores, & reliqua, quorum in fe fenfum ab ipfo effici advertebat. Atque omnia tantùm referens ad utilitatem corporis, cui erat immerfa, eô plus aut minus rei effe putabat in uno- quoque obje&o à quo afficiebatur, prout plus aut mi- nus ab ipfo afficiebatur. Unde faétum eft, ut multô plus fubftantiae, feu corporeitatis, effe putaret in faxis aut metallis, quàm in aquâ vel aëre, quia plus duri- tiei & ponderofitatis in iis fentiebat. Quin & aèrem, quandiu nullum in eo ventum aut frigus aut calorem experiebatur, pro nihilo prorfus ducebat. Et quia non plus luminis à ftellis quàm ab exiguis flammis lucernarum ipfi affulgebat, idcirco nullas ftellas flam- mis iftis majores fibi reprsefentabat. Et quia nec ter- ram in gyrum verti, nec ejus fuperficiem in globum curvatam effe notabat, ideô proclivior erat ad putan- dum, & eam immobilem, & ejus fuperficiem planam effe. Milleque aliis ejufmodi prœjudiciis, à prima in- fantiâ, mens noftra imbuta eft ; quse deinde in pueritiâ non recordabatur fuiffe à fe fine fufficienti examine recepta, fed tanquam ienfu cognita, vel à naturâ fibi indita, pro veriffimis evidentiffimifque admifit.

Et quamvis jam maturis annis, cùm mens non am- pliùs tota corpori fervit, nec omnia ad illud refert, fed etiam de rerum, in fe ipfis fpedatarum, veritate inquirit, permulta ex iis, quae fie antea judicavit, falfa effe deprehendat : non | tamen ideô facile ipfa ex rae- moriâ fuâ expungit, & quamdiu in eâ haerent, vario- rum errorum caufse effe poffunt. Ita, exempli caufà, quoniam a prima œtate ftellas imaginati fumus perexi- 2 effici (errata, i" édit.)] caufari (texte).

��10

��i5

��20

��3o

�� � 3i-32.

��Pars Prima.

��)7

��guas, etfi jam rationes Aftronomicae perfpicuè nobis oïtendant ipfas efle quàm maximas, tantùm tamen prsejudicata opinio adhuc valet, ut nobis perdifficile fit, ipfas aliter quàm priùs imaginari.

5 Prseterea mens noftra non fine aliquâ difficultate ac defatigatione poteft ad ullas res attendere ; omnium- que difficillimè ad illa attendit, quae nec fenfibus, nec quidem imaginationi praefentia funt : five quia talem, ex eo quôd corpori conjunfta fit, habet naturam ; five

io quia in primis annis, cùm tantùm circa fenfus & ima- ginationes occuparetur, majorem de ipfis quàm de caeteris rébus cogitandi ufum & facilitatem acquifivit. Hinc autem fit, ut jam multi nullam fubftantiam intel- ligant, nifi imaginabilem, & corpoream, & etiam fen-

i5 fibilem. Neque enim nôrunt ea fola efle imaginabilia, quae in extenfione, motu & figura confiftunt, etfi alia multa intelligibilia fint ; nec putant quidquam pofle fubfiftere, quod non fit corpus ; nec denique ullum corpus non fenfibile. Et quia rêvera nullam rem, qua-

20 lis ipfa eft, fenfu folo percipimus, ut infrà clarè often- detur, hinc accidit, ut plerique in totâ vitâ nihil nifi confufè percipiant.

Et denique, propter loquelae ufum, conceptus om- nes noftros verbis, quibus eos exprimimus, alligamus,

2 5 nec eos nifi fimul cum iftis verbis memoriae manda- Cùmque faciliùs poftea verborum quàm rerum

��3o

��mus.

��recordemur, vix unquam ullius rei conceptum habe- mus tam diftinétum, ut illum ab omni verborum con- ceptu feparemus, cogita|tionefque hominum ferè om- nium circa verba magis quàm circa res verfantur : adeô ut perfaepe vocibus non intelledis prœbeant

��LXXIII. Tertiam cau/am effe, quod defatigemur, ad ea, qucefenjibus prœ- Jentia nonjunt, atten- dendo ; S ideô affue- tijîmus de Mis, non ex prœfenti percep- tion, fed exprœcon- ceptâ opinione judi-

��care.

��LXX1V. Quartam cau/am effe, qudd conceptus no- ftros verbis, quœ ré- bus accuratè non ref- pondent, alligemus.

�� � Principiorum Philosophie

��3î-33.

��LXXV.

Summa eorum quœ ob- fervanda funt, ad re- 5è philofophandum.

��10

��?8

affenfum, quia putant fe illas olim intellexiffe, vel ab aliis qui eas reétè intelligebant accepiffe. Quse omnia, quamvis accuratè hîc tradi non poflSnt, quia natura humani corporis nondum fuit expofita, necdum pro- batum eft ullum corpus exiftere, videntur tamen fatis poffe intelligi, ut juvent ad claros & diftindos con- ceptus ab obfcuris & confufis dignofcendos.

Itaque ad feriô philofophandum, veritatemque om- nium rerum cognofcibilium indagandam : primo, om- nia pnejudicia funt deponenda, five accuratè eft ca- vendum, ne ullis ex opinionibus olim à nobis receptis fidem habeamus, nifi priùs, iis ad novum examen re- vocatis, veras effe comperiamus. Deinde, ordine eft attendendum ad notiones, quas ipfimet in nobis ha- bemus, eaeque omnes & folse, quas fie attendendo clarè ac diftindè cognofeemus, judicandae funt verse. Quod agentes, inprimis advertemus nos exiftere, quatenus fumus naturae cogitantis ; & fimul etiam, & effe Deum, & nos ab illo pendere, & ex ejus attributorum conû- deratione cseterarum rerum veritatem pofTe indagari, quoniam ille eft ipfarum caufa; & denique, praeter notiones Dei & mentis noftrae, effe etiam in nobis no- titiam multarum propoûtionum aeternse veritatis, ut quod ex nihilo nihil fiât, &c; itemque, naturae cujuf- dam corporeae, five extenfae, divifibilis, mobilis, &c; 25 itemque, fenfuum quorundam qui nos afficiunt, ut do- loris, colorum, faporum, &c, quamvis nondum feia- mus quae fit caufa, cur ita nos afficiant. Et haec confe- rentes cum iis quse confufiùs antea cogitabamus, ufum claros & diftindos | omnium rerum cognofcibilium 3o conceptus formandi acquiremus. Atque in his paucis

��i5

��20

�� � 33.

��Pars Prima.

��10

��)9

��praecipuacognitionis humanae principiacontineri mihi videntur.

Praeter caetera autem, memoriae noftrae pro fummâ régula eft infigendum, ea quae nobis à Deo revelata funt, ut omnium certiffima effe credenda. Et quamvis forte lumen rationis, quàm maxime clarum & evidens, aliud quid nobis fuggerere videretur, foli tamen au- thoritati divinae potiùs quàm proprio noftro judicio fidem effe adhibendam. Sed in iis, de quibus fides divina nihil nos docet, minime decere hominem phi- lofophum aliquid pro vero affumere, quod verum effe nunquam perfpexit; & magis fidere fenfibus, hoc eft, inconfideratis infantise fuse judiciis, quàm maturae rationi.

��LXXVI. Autoritatem divinam perceptioni noftrce effe prcefereniam : Jed eâjeclufâ non de- cere philofophum aliis quàm perceptis ajfentiri.

�� � PRINCIPIORUM

PHILOSOPHIE

��PARS SECUNDA.

��De PrincipUs rerum materialium.

��i.

Quitus rationibus re- rum materialium exiftentia certà co- gno/catur.

��Etfi nemo non fibi fatis perfuadeat res materiales exiftere, quia tamen hoc à nobis paulô antè in dubium revocatum eft a , & inter primse noftrae aetatis prsejudicia numeratum, nunc opus eft ut rationes mveftigemus, per quas id certô cognofcatur. Nempe quicquid fenti- mus, procul dubio nobis advenit à re aliquâ, quae à mente noftrâ diverfa eft. Neque enim eft in noftrâ po- teftate efficere, ut unum potiùs quam aliud fentiamus; fed hoc a re illâ quse fenfus noftros afficit, plané | pen- det. Quaeri quidem poteft an res illa fit Deus, an quid à Deo diverfum. Sed quia fentimus, five potiùs à fenfu impulfi clarè ac diftindè percipimus, materiam quan- dam extenfam in longum, latum & profundum, cujus variae partes variis figuris prseditse funt, ac variis mo- tibus cientur, ac etiam efficiunt ut varios fenfus ha- beamus colorum, odorum, doloris, &c: fi Deus immé- diate per fe ipfum iftius materise extenfse ideam menti noftrae exhiberet, vel tantùm û efficeret ut exhibere-

a. Pars I, art. iv, p. 5-6.

��10

��i5

��ao

�� � 34-35.

��Pars Secunda.

��4i

��10

��iS

��20

��î5

��tur à re aliquâ, in quâ nihil effet extenfionis, nec fi- gurée, nec motûs : nulla ratio poteft excogitari, cur non deceptor effet putandus. Ipfam enim clarè intelli- gimus tanquam rem à Deo & à nobis, five à mente noftrâ, plané diverfam ; ac etiam clarè videre nobis videmur 3 , ejus ideam à rébus extra nos pofitis, quibus omnino fimilis eft, advenire; Dei autem naturae plané repugnare ut fit deceptor, jam antè eft animadverfum b . Atque ideô hîc omnino concludendum eft, rem quan- dam extenfam in longum, latum & profundum, om- nefque illas proprietates quas rei extenfae convenire clarè percipimus habentem, exiftere. Eftque haec res extenfa, quam corpus five materiam appellamus.

Eâdem ratione, menti noftrae corpus quoddam raa- gis ardè, quàm reliqua alia corpora, conjun&um effe, concludi poteft, ex eo quôd perfpicuè advertamus dolores aliofque fenfus nobis ex improvifo advenire; quos mens eft confcia non à fe folâ proficifci, nec ad fe poffe pertinere ex eo folo quôd fit res cogitans, fed tantùm ex eo quod alteri cuidam rei extenfae ac mobili adjunéta fit, quae res humanum corpus appel- latur. Sed accuratior ejus rei explicatio non eft hujus loci c .

| Satis erit, fi advertamus fenfuum perceptiones non referri, nifi ad iftam corporis humani cum mente con- jumfHonem, & nobis quidem ordinariè exhibere, quid ad illam externa corpora prodeffe pofîint aut nocere; non autem, nifi interdum & ex accidenti, nos docere,

��11.

Quibus etiam cogno- fcatur corpus huma- num menti effe arâè conjunâum.

��III.

Senfuum perceptiones, non quid rêvera fit in rébus, fed quid hu- mano compofito pro- fit vel obfit, docere.

��a. Voir t. V, p. 167.

b. Pars I, art. xxix et xxxvi, p. 16 et 18.

c. Voir t. IX de cette édition, p. 64, note c, de la traduction française.

Œuvres. III. 6

�� � 4 2

��Principiorum Philosophie

��35-36.

��IV. Naturam corporis non in pondère, duritie, colore, aut Jimilibus ; fed in folâ extenjione confijïere.

��V. Prtejudicia de rarefa- âione & de vacuo, hanc corporis natu- ram obfcuriorem fa- cere.

��qualia in feipfis exiftant. Ita enim fenfuum praejudicia facile deponemus, & folo intelledu, ad ideas fibi à naturâ inditas diligenter attendente, hîc utemur.

Quod agentes, percipiemus naturam materiae, five corporis in univerfum fpeétati, non confiftere in eo quôd fit res dura, vel ponderofa, vel colorata, vel alio aliquo modo fenfus afficiens : fed tantùm in eo quôd fit res extenfa in longum, latum & profundum 3 . Nam, quantum ad duritiem, nihil aliud de illâ fenfus nobis indicat, quàm partes durorum corporum refiftere mo- tui manuum noftrarum, cùm in illas incurrunt. Si enim, quotiefcunque manus noftrse verfus aliquampar- tem moventur, corpora omnia ibi exiflentia recédèrent eâdem celeritate quâ illse accedunt, nullam unquam duritiem fentiremus. Nec ullo modo poteft intelligi, corpora quae fie recédèrent, ideirco naturam corporis effe amiflura ; nec proinde ipfa in duritie confiftit. Eâdemque ratione oftendi potefl, & pondus, & colo- rem, & alias omnes ejufmodi qualitates, quse in ma- teriâ corporeâ fentiuntur, ex eâ tolli pofle, ipfâ intégra rémanente : unde fequitur, à nullâ ex illis ejus natu- ram dependere.

Duae verô adhuc caufae fuperfunt, ob quas poteft dubitari, an vera natura corporis in folâ extenfione confiftat. Una eft, quôd multi exiftiment, pleraque corpora fie poffe rarefieri ac condenfari, ut rarefada plus habeant exten|fionis quàm condenfata; fintque etiam nonnulli adeô fubtiles, ut fubftantiam corporis ab ejufdem quantitate, atque ipfam quantitatem ab ex- tenfione diftinguant. Altéra eft, quôd ubi nihil aliud

a. Voir t. V, p. 69.

��10

��i5

��20

��iS

��3o

�� � 36-3 7 .

��Pars Secunda.

��4}

��IO

��i5

��20

��25

��3o

��effe intelligimus, quàm extenfionem in longum, latum & profundum, non foleamus dicereibi effe corpus, fed tantummodo fpatium, &quidem fpatium inane, quod ferè omnes fibi perfuadent effe purum nihil.

Sed quantum ad rarefactionem & condenfationem, quicunque ad cogitationes fuas attendet, ac nihil volet admittere nifi quod clarè percipiat, non putabit in ipfis aliud quidquam contingere, quàm figurae mutationem : ita fcilicet, ut rara corpora illa fint, inter quorum par- tes multa intervalla exiftunt, corporibus aliis repleta; & per hoc tantùm denfiora reddantur, quod ipforum partes, ad invicem accedentes, intervalla ifta immi- nuant vel plané tollant : quod ultimum fi aliquando contingat, tune corpus tam denfum evadit, ut repu- gnet ipfum denfius reddi poffe. Atqui non ideô minus tune extenfum eft, quàm cùm partes habens à fe mu- tuô diffitas, majus fpatium ampleétitur : quia quicquid extenfionis in poris five intervallis à partibus ejus relidis continetur, nullo modo ipfi tribui débet, fed aliis quibufvis corporibus, a quibus intervalla ifta replentur. Ut cùm videmus fpongiam, aquâ vel alio liquore turgentem,non putamus ipfam fecundùm fin- gulas fuas partes magis extenfam, quàm cùm com- preffa eft & ficca ; fed tantummodo poros habere magis patentes, ac ideô per majus fpatium effe dif- fufam.

Et fané non video, quid moverit nonnullos, ut mal- lent dicere rarefa&ionem fieri per augmentationem quantitatis, quàm ipfam hoc fpongiae exemplo expli- care. Nam etû, | cùm aër aut aqua rarefiunt, non vi- deamus ullos ipforum poros qui ampliores reddantur,

��VI.

Quomodo Jiat rare- faâio.

��VII. Eam non poffe ullo alio modo intelligibili explicari.

�� � 44

��Principiorum Philosophas

��37-38.

��VIIF. Quantitalcni £■ nume- rum differrc tanlùm ratione à rc quanta 8 numeratâ.

��nec ulluni novum corpus, quod ad illos replendos accédât : non efl tamen rationi tam confentaneum, aliquid non intelligibile effingere, ad eorum rarefa- dionem verbotenus explicandam, quàm ex hoc quôd raréfiant, concludere in ipfis efle poros, five intervalla quae ampliora redduntur, & novum aliquod corpus ac- cedere quod ipfa implet, etfi hoc novum corpus nullo fenfu percipiamus. Nullaenim ratio nos cogit ad cre- dendum, corpora omnia quae exiftunt debere fenfus noftros afhxere. Ac rarefaétionem perfacilè hoc modo, non autem ullo alio, fieri poffe percipimus. Ac deni- que plané répugnât aliquid nova quantitate vel nova extenfione augeri, quin fimul etiam nova fubftantia extenfa, hoc efl, novum corpus ei accédât. Neque enim ullum additamentum extenfionis vel quantita- tis, fine additamento fubftantiae quae fit quanta & extenfa, poteft intelligi, ut ex fequentibus clariùs patebit.

Quippe quantitas à fubftantia extenfa in re non differt, fed tantùm ex parte noftri conceptûs, ut & nu- merus à re numeratâ. Ita fcilicet ut totam naturam fubftantiae corporeae, quae eft in fpatio decem pedum, poffimus confiderare, quamvis ad iftam menfuram de- cem pedum non attendamus : quia plané eadem intel- ligitur in quâlibet iftius fpatii parte ac in toto. Et vice verfâ, poteft intelligi numerus denarius, ut etiam quantitas continua decem pedum, etfi ad iftam deter- minatam fubftantiam non attendamus : quia plané idem eft conceptûs numeri denarii, five ad hanc men- furam decem pedum, five ad quidlibet aliud referatur; & quantitas continua decem pedum, etfi | non poffit

��10

��iS

��20

��25

��3o

�� � 38.

��Pars Secunda.

��45

��10

��i5

��20

��25

��3o

��intelligi fine aliquâ fubftantiâ extenfâ, cujus fit quan- titas, poteft tamen fine hac determinatâ. In re autem fieri non poteft, ut vel minimum quid ex iftâ quantitate aut extenfione tollatur, quin tantundem etiam de fub- ftantiâ detrahatur; nec vice verfâ, ut tantillum de fub- ftantiâ detrahatur, quin tantundem de quantitate ac extenfione tollatur.

Et quamvis forte nonnulli aliud dicant, non puto tamen ipfos aliud eâ de re percipere; fed cùm fubftan- tiam ab extenfione aut quantitate diftinguunt, vel nihil per nomen fubftantiae intelligunt, vel confufam tan- tùm fubftantiae incorporer ideam habent, quam falfô tribuunt corporeae, hujufque fubftantiae corporeae ve- ram ideam extenfioni relinquunt, quam tamen acci- dens vocant, atque ita plané aliud efferunt verbis, quàm mente comprehendunt.

Non etiam in re differunt fpatium, five locus inter- nus, & fubftantiâ corporea in eo contenta, fed tantùm in modo, quo à nobis concipi folent. Rêvera enim ex- tenfio in longum, latum & profundum, quas fpatium conftituit, eadem plané eft cum illâ quae conftituit corpus. Sed in hoc differentia eft, quôd ipfam in cor- pore ut fingularem confideremus, & putemus femper mutari quoties mutatur corpus : in fpatio verô unita- tem tantùm genericam ipfi tribuamus, adeô ut, mutato corpore quod fpatium implet, non tamen extenfio fpatii mutari cenfeatur, fed remanere una & eadem, quamdiu manet ejufdem magnitudinis ac figurae, fer- vatque eundem fitum inter externa quaedam corpora, per quae illud fpatium determinamus. 16 comprehendunt] comprehendant (texte, j" édit.).

��IX.

Subftantiam corpo- ream, cùm à quanti- tate fuâ dijlinguitur, con/ufè concipi tan- quam incorpoream.

��Quid fit fpatiu m, five locus intcrnus.

�� � 46

��Principiorum Philosophle

��38-3g.

��XI.

Quomodo in re non dif- férât à fubjlantiâ corporeâ.

��XII. Quomodo ab eidem différât in modo, quo concipitur.

��Et quidem facile agnofcemus, eandem efle extenfio- nem, | quae naturam corporis & naturam fpatii confti- tuit, nec magis hsec duo à fe mutuô differre, quàm natura generis aut fpeciei differt à naturâ individui : fi attendentes ad ideam quamhabemus alicujus corporis, exempli caufâ, lapidis, rejiciamus ab illâ id omne quod ad corporis naturam non requiri cognofcimus : nempe rejiciamus primo duritiem, quia fi lapis liqué- fiât aut in pulvifculos quàm minutiflimos dividatur, illam amittet, neque tamen ideô definet efle corpus; rejiciamus etiam colorem, quia vidimus fsepe lapides adeô pellucidos, ut nullus in iis effet color; rejicia- mus gravitatem, quia quamvis ignis fit leviflimus, non ideô minus putatur efle corpus; ac denique rejiciamus frigus & calorem, aliafque omnes qualitates, quia vel non confiderantur in lapide, vel iis mutatis, non ideô lapis corporis naturam amififle exiftimatur. Ita enim advertemus, nihil plané in ejus ideâ remanere, prae- terquàm quôd fit quid extenfum in longum, latum & profundum : quod idem continetur in ideâ fpatii, non modo corporibus pleni, fed ejus etiam quod vacuum appellatur.

Eft autem differentia in modo concipiendi; nam, fublato lapide ex fpatio vel loco in quo eft, putamus etiam ejus extenfionem efle fublatam, utpote quam ut fingularem & ab ipfo infeparabilem fpedamus. Sed intérim extenfionem loci, in quo erat lapis, remanere arbitramur, eandemque efle, quamvis jam ille locus lapidis à ligno, vel aquâ, vel aëre, vel alio quovis cor- pore occupetur, vel etiam vacuus efle credatur : quia ibi confideratur extenfio in génère, cenfeturque eadem

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 3g-4o.

��Pars Secunda.

��47

��effe lapidis, ligni, aquae, aëris, aliorumque corporum, vel etiam ipfius vacui, fi quod detur, modo tantùm fit ejufdem magnitudinis ac | figurae, fervetque eundem fitum inter corpora externa, quae fpatium illud deter- 5 minant.

Quippe nomina loci aut fpatii non fignificant quic- quam diverfum à corpore quod dicitur effe in loco , fed tantùm ejus magnitudinem, figuram, & fitum inter alia corpora defignant. Et quidem, ut ille fitus deter-

10 minetur, refpicere debemus ad alia aliqua corpora, quae ut immobilia fpedemus ; ac prout ad diverfa refpi- cimus, dicere poffumus eandem rem, eodem tempore, locum mutare ac non mutare. Ut, cùm navis in mari provehitur, qui fedet in puppi manet femper uno in

i5 loco, fi ratio habeatur partium navis inter quas eun- dem fitum fervat ; & ille idem afiiduè locum mutât, fi ratio littorum habeatur, quoniam afiiduè ab unis re- cedit & ad alia accedit. Ac praeterea, fi putemus ter- rain moveri, tantumque praecifè procedere ab Occi-

ao dente verfus Orientem, quantum navis intérim ex Oriente in Occidentem promovetur, dicemus rurfus illum qui fedet in puppi, locum fuum non mutare : quia nempe loci determinationem ab immotis qui- bufdam cœli pun&is defumemus. Sed fi tandem co-

i5 gitemus, nulla ejufmodi pun&a verè immota in uni- verfo reperiri,ut probabile effe infrà oftendetur 3 , inde concludemus nullum effe permanentem ullius rei lo- cum, nifi quatenus à cogitatione noftrâ determinatur. Differunt autem nomina loci & fpatii, quia locus

3o magis expreffè defignat fitum quàm magnitudinem

a. Voir t. IX de cette édition, p. 70, note a, de la traduction française.

��XIII.

Quidfit locus

externus.

��XIV.

In quo différant locus

& fpatium.

�� � 48

��Principiorum Philosophle

��40-41.

��XV. Quomodo locus exler- nus pro fuperficie corporis ambientis reâè fumatur.

��aut figuram, & è contra magis ad has attendimus, cùm loquimur de fpatio. Dicimus enim fréquenter unam rem in locum alterius fuccedere, quamvis non fit accuratè ejufdem magnitudinis, nec figurai; fed tune negamus illam idem | fpatium occupare ; ac fem- per, cùm ille fitus mutatur, dicimus locum mutari, quamvis eadem magnitudo ac figura permaneat. Cùm- que dicimus rem efle in hoc loco, nihil aliud intelli- gimus, quàm illam obtinere hune fitum inter alias res; & cùm addimus ipfam implere hoc fpatium vel hune locum, intelligimus praeterea ipfam efle hujus deter- minatae magnitudinis ac figurae.

Atque ita fpatium quidem femper fumimus pro ex- tenfione in longum, latum &profundum. Locum au- tem aliquando confideramus ut rei, quae in loco eft, internum, & aliquando ut ipfi externum. Et quidem internus idem plané eft quod fpatium ; externus autem fumi poteft pro fuperficie quae proximè ambit locatum. Notandumque eft, per fuperficiem non hîc intelligi ullam corporis ambientis partem, fed folum termi- num, qui médius eft inter ipfum corpus ambiens & id quod ambitur, quique nihil aliud eft quàm modus : vel certè intelligi fuperficiem in communi, quae non fit pars unius corporis magis quàm alterius, fed eadem femper efle cenfeatur, cùm retinet eandem magnitu- dinem & figuram. Etfi enim omne corpus ambiens cum fuâ fuperficie mutetur, non ideô res quam ambit lo- cum mutare exiftimatur, fi eundem intérim fitum fer- vet inter illa externa, quae tanquam immobilia fpedan- tur. Ut fi navim in unam partem à fluminis lapfu, & in contrariam à vento tam aequaliter impelli fuppona-

��10

��i5

��10

��25

��3o

�� � 41-4*-

��Pars Secunda.

��49

��10

��20

��25

��3o

��mus, ut fitum fuum inter ripas non mutet, facile ali- quis credet ipfam manere in eodem loco, quamvis omnis fuperficies ambiens mutetur.

Vacuum autem philofophico more fumptum, hoc eft, in quo nulla plané fit fubftantia, dari non poffe manifejftum eft, ex eo quôd extenfio fpatii, vel loci interni, non différât ab extenfione corporis. Nam cùm ex hoc folo quôd corpus fit extenfum in longum , latum & profundum , redè concludamus illud effe fubftantiam, quia omnino répugnât ut nihili fit aliqua extenfio , idem etiam de fpatio , quod va- cuum fupponitur, eft concludendum : quôd nempe, cùm in eo fit extenfio, neceffariô etiam in ipfo fit fubftantia.

Et quidem exvulgi ufu, per nomen vacui non fole- mus fignificare locum vel fpatium in quo nulla plané fit res, fed tantummodo locum in quo nulla fit ex iis rébus, quas in eo elfe debere cogitamus. Sic, quia urna fada eft ad aquas continendas, vacua dicitur, cùm aëre tantùm eft plena. Sic nihil eft in pifcinâ, licèt aquis abundet, fi in eâ defint pifces. Sic inane eft navi- gium, quod comparatum erat ad vehendas merces, fi folis arenis, quibus frangat impetus vend, fit onuftum. Sic denique inane eft fpatium, in quo nihil eft fenfi- bile, quamvis materiâ creatâ & per fe fubfiftente plé- num fit : quia non folemus confiderare, nifi eas res quae à fenfibus attinguntur. Atqui fi poftea, non attenden- tes quid per nomina vacui & nihili fit intelligendum, in fpatio quod vacuum effe diximus, non modo nihil fenfibile, fed omnino nullam rem contineri exiftime- mus : in eundem errorem incid^mus, ac fi ex eo quôd

Œuvres. III. 7

��XVI. Repugnare ut detur vacuum, fivc in quo nulla plané fit res.

��XVII.

Vacuum e v vulgi ufu non cxcludere omne corpus.

�� � $0

��Principiorum Philosophie

��41-43.

��XVIII. Quomodo emendandum fit prcejudicium de vacuo abfolutè fump- to.

��XIX. Ex his ea confirmari,

��ufitatum fit dicere urnam, in quâ nihil eft nifi aër, vacuam effe, ideô judicaremus aërem in eâ contentum non effe rem fubfiftentem.

Lapfique fumus ferè omnes à prima aetate in hune errorem, propterea quod, non advertentes ullam effe inter vas & corpus in eo contentum necelTariam con- junétionem, non putavimus quicquam obftare, quo- minus faltem | Deus efficiat, ut corpus, quod vas ali- quod replet, inde auferatur, & nullum aliud in ejus locum fuccedat. Jam autem, ut errorem illum emen- demus, confiderare oportet nullam quidem effe con- nexionem inter vas & hoc vel illud corpus particulare quod in eo continetur, fed effe maximam, ac omnino neceffariam, inter vafis figuram concavam & extenfio- nem in génère fumptam, quae in eâ cavitate débet contineri. Adeô ut non magis repugnet nos concipere montem fine valle, quàm intelligere iftam cavitatem abfque extenfione in eâ contenta, vel hanc extenfio- nem abfque fubftantiâ quae fit extenfa : quia, ut faepe didum eft, nihili nulla poteft effe extenfio. Ac proinde, fi quaeratur quid fiet, fi Deus auferat omne corpus quod in aliquo vafe continetur, & nullum aliud in ablati locum venire permittat : refpondendum eft, vafis latera fibi invicem hoc ipfo fore contigua. Cùm enim inter duo corpora nihil interjacet, neceffe eft ut fe mutuô tangant ; ac manifeftè répugnât ut diftent, five ut inter ipfa fit diftantia, & tamen ut ifta diftantia fit nihil : quia omnis diftantia eft modus extenfionis, & ideô fine fubftantiâ extenfâ effe non poteft 3 .

Poftquam fie advertimus fubftantiae corporese na-

a. Voir t. IV, p. 329, 1. 6.

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 43-44-

��Pars Secunda.

��5 1

��IO

��i5

��20

��25

��turam in eo tantùm confiftere, quod fit res extenfa; ejufque extenfionem non effe diverfam ab eâ, quae fpa- tio quantumvis inani tribui folet : facile cognofcimus fieri non poffe, ut aliqua ejus pars plus fpatii occupet unâ vice quàm aliâ, ficque aliter raréfiât, quàm modo paullô antè explicato 3 ; vel ut plus fit materiae, five fubftantiae corporeae, in vafe, cùm plumbo, vel auro, vel alio quantumvis gravi ac duro corpore plénum eft, quàm cùm aërem tantùm continet, vacuumque exifti- matur : quia partium materiae | quantitas non pendet ab earum gravitate aut duritie, fed à folâ extenfione, quae femper in eodem vafe eft aequalis.

Cognofcimus etiam fieri non pofTe ut aliquse atomi, five materiae partes ex naturâ fuâ indivifibiles, exiftant. Cùm enim, fi quae fint, neceffariô debeant effe extenfae, quantumvis parvse fingantur, poffumus adhuc unam- quamque ex ipfis in duas aut plures minores cogita- tione dividere, ac proinde agnofcere effe divifibiles. Nihil enim poffumus cogitatione dividere, quin hoc ipfo cognofcamus effe divifibile ; atque ideô, fi judi- caremus id ipfum effe indivifibile, judicium noftrum à cognitione diffentiret. Quin etiam fi fingamus, Deum efficere voluiffe, ut aliqua materiae particula in alias minores dividi non poffit, non tamen illa propriè indi- vifibilis erit dicenda. Ut etenim effecerit eam à nullis creaturis dividi poffe, non certè fibi ipfi ejufdem divi- dende facultatem potuit adimere : quia fieri plané non poteft, ut propriam fuam potentiam imminuat, quemadmodum fuprà notatum eft b . Atque ideô, abfo-

a. Art. vi ci-avant, p. 4?.

b. Pars I, art. lx, p. 29, 1. 1 i-t3.

��quœ de rarefaâione diâafunt.

��XX.

Ex his etiam démon Jlrari, nullas atomoi . dari poffe.

�� � 5 2

��PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE

��44-45.

��XXI. Item mundum ejfe in- demnité extenfum.

��XXII.

Item unam & eandem

ejfe materiam cœli S-

terrœ ;} ac plures

mundos ejje non pojfe.

��XXIII. Omnem materice va- riationem, five om- nem ejus formarum diverfitatem pendere à motu.

��lutè loquendo, illa divifibilis remanebit, quoniam ex naturâ fuâ eft talis.

Cognofcimus praeterea hune mundum, five fubftan- tiae corporese univerfitatem, nullos extenfionis fuae fi- nes habere a . Ubicunque enim fines illos efle fingamus, femper ultra ipfos aliqua fpatia indefinitè extenfa non modo imaginamur, fed etiam verè imaginabilia, hoc eft, realia efle percipimus ; ac proinde, etiam fubftan- tiam corpoream indefinitè extenfam in iis contineri. Quia, ut jam fufè oftenfum eft, idea ejus extenfionis, quam in fpatio qualicunque concipimus, eadem plane eft cum ideâ fubftantiœ corporese.

|Hincque etiam colligi facile poteft, non aliam efle materiam cœli quàm terras ; atque omnino, fi mundi eflent infiniti, non pofle non illos omnes ex unâ & eâdem materiâ conftare ; nec proinde plures, fed unum tantùm, efle pofle b : quia perfpicuè intelligimus illam materiam, cujus natura in eo folo confiftit quôd fit fubftantia extenfa, omnia omnino fpatia imaginabilia, in quibus alii ifti mundi efle deberent, jam occupare : nec ullius alterius materiae ideam in nobis reperimus.

Materia itaque in toto univerfo una & eadem exiftit, utpote quas omnis per hoc unum tantùm agnofeitur, quôd fit extenfa. Omnefque proprietates, quas in eâ clarè percipimus, ad hoc unum reducuntur, quôd fit partibilis, & mobilis fecundùm partes, & proinde capax illarum omnium afleétionum, quas ex ejus par- tium motu fequi poffe percipimus. Partitio enim, quae fit folâ cogitatione, nihil mutât; fed omnis materice

��10

��i5

��20

��i5

��a. Voir t. V, p. 69.

b. Ibidem.

�� � 45-46.

��Pars Secunda.

��53

��10

��i5

��20

��25

��variatio, five omnium ejus formarum diverfitas, pen- det à motu. Quod paffim etiam à Philofophis videtur fuiffe animadverfum, quia dixerunt naturam effe prin- cipium motûs & quietis. Tune enim per naturam intel- lexerunt id, per quod res omnes corporeae taies eva- dunt, quales ipfas effe experimur.

Motus autem (feilicet localis, neque enim ullus alius fub cogitationem meam cadit a ; nec ideô etiam ullum alium in rerum naturâ fingendum puto), motus, inquam, ut vulgô fumitur, nihil aliud eft quàm aclio, quâ corpus aliquod ex uno loco in alium migrât. Et ideirco, quemadmodum fuprà monuimus b eandem rem eodem tempore dici pofle locum mutare & non mutare, ita eadem etiam dici poteft moveri & non moveri. Ut qui fedet in navi, dum ea folvit è | portu, putat quidem fe moveri, fi refpiciat ad littora eaque ut immota confi- deret; non autem, fi ad ipfamnavim, intercujus partes eundem femper fitum fervat. Quin etiam, quatenus vulgô putamus in omni motu eiïe adionem, in quiète verô ceflationem adionis, magis propriè tune dicitur quiefeere quàm moveri, quia nullam in fe adionem fentit.

Sed fi non tam ex vulgi ufu, quàm ex rei veritate, confideremus quid per motum debeat intelligi, ut ali- qua ei determinata natura tribuatur : dicere poflumus effe tranjlationem unius partis materiœ, five unius cor- poris, ex viciniâ eorum corporum, quœ illud immédiate contingunt & tanquam quiefeentia fpeéîantur, in viciniam aliorum. Ubi per unum corpus, five unam partem ma-

a. Cf. ci-avant, p. 33, 1. 28-3o, et p. 32, 1. 7.

b. Ci-avant, p. 47, 1. 9-10.

��XXIV.

Quid fit motus juxta

vulgarem fenjum.

��XXV.

Quid fit motus propriè

umptus.

�� � 54

��Principiorum Philosophle

��46.-47-

��XXVI. Non plus aâionis re- quiri ad motum quàm ad quietem.

��teriœ, intelligo id omne quod fîmul transfertur; etfi rurfus hoc ipfum conftare poffit ex multis partibus, quœ alios in fe habeant motus. Et dico effe îranjlatio- nem, non vim vel aétionem quae transfert, ut oflendam illum femper effe in mobili 3 , non in movente, quia hsec duo non fatis accuratè folent diftingui ; ac effe duntaxat ejus modum, non rem aliquam fubûften- tem, ficut figura eft modus rei figuratae, ac quies rei quiefcentis.

Quippe notandum eft, magno nos, in hoc, praeju- dicio laborare, quôd plus adionis ad motum requiri arbitremur, quàm ad quietem. Hocque ideô nobis ab ineunte œtate perfuafimus, quôd corpus noflrum foleat moveri à noftrâ voluntate, cujus intimé confcii fumus, & quiefcere ex hoc folo quôd terrse adlr reat per gra- vitatem, cujus vim non fentimus. Et quidem quia ifta gravitas, aliœque plures caufae, à nobis non animad- verfse, motibus quos in | membris noftris ciere volu- mus refiftunt, efficiuntque ut fatigemur, putamus majore atlione five majore vi opus effe ad motum ciendum, quàm ad illum fiftendum : fumentes fcilicet adionem pro conatu illo, quo utimur ad membra noftra & illorum ope alia corpora permovenda. Quod tamen pnejudicium facile exuemus, fi confideremus, non modo conatu nobis opus effe ad movenda corpora externa, fed fœpe etiam ad eorum motus fiftendos, cùm à gravitate aliâve caufâ non fifhintur. Ut, exempli gratiâ, non majori utimur aétione ad navigium in aquâ ftagnante quiefcens impellendum, quàm ad idem, cùm movetur, fubitô retinendum : vel certè non multô ma-

a. Voir t. V, p. 384. — Ibid., p. 38o, 1. 36, et p. 403, 1. 25 et 26.

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 47-48-

��Pars Secunda.

��55

��10

��jori ; hinc enim demenda efl aquae ab eo fublevatse gravitas, & ejufdem lentor a , à quibus paulatim fifti poflet.

Cùm autem hîc non agatur de illâ a&ione, quae in-

5 telligitur efle in movente, vel in eo qui motum fiftit, fed de folâ tranflatione, ac tranflationis abfentiâ five quiète : manifeftum eft hanc tranflationem extra cor- pus motum efle non pofle, atque hoc corpus alio modo fe habere, cùm transfertur, & alio, cùm non transfer- ts five cùm quiefcit : adeô ut motus & quies nihil aliud in eo fint, quàm duo diverfi modi.

Addidi praeterea, tranilationem fieri ex viciniâ cor- porum contiguorum in viciniam aliorum, non autem ex uno loco in alium : quia, ut fuprà explicui b , loci

i5 acceptio varia eft, ac pendet à noftrâ cogitatione : fed cùm per motum intelligimus eam tranflationem quae fit ex viciniâ corporum contiguorum, quoniam una tantùm corpora eodem temporis momento ejufdem mobilis contigua'ef|fe poffunt, non poffumus ifti mo-

20 bili plures motus eodem tempore tribuere, fed unum tantùm.

Addidi denique, tranflationem illam fieri ex vici- niâ, non quorumlibet corporum contiguorum, fed eorum duntaxat, quœ tanquam quiefcentia fpeélantur.

a5 Ipfa enim tranflatio eft reciproca, nec poteft inteliigi corpus AB transferri ex viciniâ corporis CD C , quin fimul etiam intelligatur corpus CD transferri ex vici- niâ corporis AB : ac plané eadem vis & aftio requi-

��XXVII. Motum €■ quietem effe tantùm diverfos mo- dos corporis moti.

��XXVIII. Motum propriè Jum- tum non referri, nifi ad corpora contigua ejus quoi movetur.

��XXIX.

Nec re/erri nifi ad ea corpora contigua, qux tanquam quie- fcentia fpeâantur.

��a. Voir t. V, p. i68et384-

b. Art. x à art. xvi ci-avant, p. 45-48.

c. Voir t. V, p. 3 12, 1. i5, et p. 345, I. 22.

�� � XXX.

Cur ex duobus corpo- ribus contiguis quœ feparantur ab invi- cem, unum potiùs quant aliud moveri dicatur.

���10

��$6 Principiorum Philosophle 48-49-

ritur ex unâ parte atque ex altéra. Quapropter fi omnino propriam, & non ad aliud relatam, naturam motui tribuere vellemus, cùm duo corpora contigua unum in unam, aliud in aliam partem transferuntur, ficque à fe mutuô feparantur, tantundem motûs in uno quàm in altero effe,diceremus. Sed hoc à com- muni loquendi ufu nimium abhorreret : cùm enim affueti fimus ftare in terra, eamque ut quiefcentem confiderare, quamvis aliquas ejus partes, aliis mino- ribus corporibus contiguas, ab eorum viciniâ tranf- ferri videamus, non tamen ipfam ideô moveri pu- tamus.

Hujufque rei praecipua ratio eft, quôd motus intel- ligatur effe totius corporis quod movetur, nec pofîit ita intelligi effe totius terrse, ob tranflationem quarun- i5 dam ejus partium ex viciniâ minorum corporum qui- bus contiguae funt : quoniam fsepe plures ejufmodi tranflationes, fibi mutuô contrarias, in ipfâ licet ad-

vertere. Ut fi corpus E F G H fit terra, & fupra ipfam eodem tem- 20 pore corpus AB transferatur | ab E verfus F, ac CD ab H verfus G, quamvis hoc ipfo partes terrse corpori AB contiguae à B verfus A transferantur, neque minor vel 25 alterius naturae a&io in iis effe debeat, ad illam tranflationem, quàm in corpore AB : non ideô intel- ligimus terram moveri à B verfus A, five ab Occi- dente verfus Orientem , quia pari ratione ob id quôd ejus partes corpori CD contiguae transferantur à C 3o verfus D, intelligendum effet eam etiam in aliam par-

�� � 49-5o.

��Pars Secunda.

��57

��10

��i5

��20

��25

��îo

��tem moveri, nempe ab Oriente in Occidentem ; quae duo inter fe pugnant. Ita ergo, ne nimium à communi ufu loquendi recedamus, non hîc dicemus terram mo- veri, fed fola corpora AB & CD ; atque ita de reliquis. Sed intérim recordabimur, id omne quod reale eft ac politivum in corporibus quse moventur, propter quod moveri dicuntur, reperiri etiam in aliis ipforum con- tiguis, quae tamen ut quiefcentia tantùm fpedantur 3 .

Etfi autem unumquodque corpus habeat tantùm unum motum fibi proprium, quoniam ab unis tantùm corporibus fibi contiguis & quiefcentibus recedere intelligitur, participare tamen etiam poteft ex aliis innumeris, fi nempe fit pars aliorum corporum alios motus habentium. Ut, fi quis ambulans in navi horo- logium in perâ geftet, ejus horologii rotulae unico tan- tùm motu fibi proprio movebuntur, fed participabunt etiam ex alio, quatenus, adjundae homini ambulanti, unam cum illo materiae partem component, & ex alio quatenus erunt adjundae navigio in mari fluduanti, & ex alio quatenus adjundae ipfi mari, & denique alio quatenus adjundae ipfi terrse, fi quidem tota terra mo- veatur. Omnefque hi motus rêvera erunt in rotulis iftis; fed quia non facile tam multi fimul intelligi, nec | etiam omnes agnofci poiïunt, fufficiet unicum illum, qui proprius eft cujufque corporis, in ipfo confiderare.

Ac praeterea ille unicus cujufque corporis motus, qui ei proprius eft, inftar plurium poteft confiderari : ut, cùm in rôtis curruum duos diverfos diftinguimus, unum fcilicet circularem circa ipfarum axem, & alium redum fecundùm longitudinem viae per quam ferun-

a. Voir t. V, p. 70, p. 385, et p. 403, 1. 25.

Œuvres. III. 8

��XXXI.

Quomodo in eodem cor- pore innumeri diverfi motus effe pojfint.

��XXXII. Quomodo etiam motus proprièfumptus, qui in quoque corpore unicus eft, pro pluri- bus fumi pojjit.

�� � 5o-5i.

��XXXIII. Quomodo in omni motu integer circulus cor- porumjimul movea- tur.

���$8 Principiorum Philosophie

tur. Sed quôd ideo taies motus non fint rêvera diftin- di, patet ex eo, quôd unumquodque pundum cor- poris quod movetur, unam tantùm aliquam lineam defcribat. Nec refert, quôd ifta linea fa?pe fit valde contorta a , & ideo à pluribus diverfis motibus genita videatur : quia poflumus imaginari, eodem modo quamcunque lineam, etiam redam, quse omnium fimplioiffima eft, ex inânitis di- verfis motibus ortam effe. Ut fi linea AB feratur verfus CD, & eodem tempore pundum A feratur verfus B, linea reda AD, quam hoc pundum A defcribet, non minus pendebit à duobus motibus redis, ab A in B & ab AB in CD, quàm linea curva, quae à quovis rotœ pundo defcribitur, pendet à motu redo & circu- lari. Ac proinde, quamvis faepe utile fit unum motum in plures partes hoc pado diftinguere, ad faciliorem ejus perceptionem, abfolutè tamen loquendo, unus tantùm in unoquoque corpore eft numerandus.

Ex hoc autem quôd fuprà fuerit animadverfum b , loca omnia corporibus plena effe, femperque eafdem materiae partes œqualibus locis coœquari, fequitur nullum corpus moveri poffe nifi per circulum, ita fci- licet ut aliud aliquod| corpus ex loco quem ingreditur expellat, hocque rurfus aliud, & aliud, ufque ad ulti- mum, quod in locum à primo derelidum, eodem tem- poris momento quo derelidus eft, ingrediatur. Hocque facile intelligimus in circulo perfedo, quia videmus nullum vacuum, nullamque rarefadionem aut con-

a. Voir t. V, p. 168.

b. Art. xviii et xix, p. 5o et 5 1 .

��10

��i5

��20

��25

�� � 5i-52.

��Pars Secunda.

��59

��10

��i5

��20

��25

��3o

���denfationem requin, ut pars circuli Amoveaturverfus B, modo eodem tempore pars B moveatur verfus C, Cverfus D, ac D verfus A. Sed idem intelligi etiam poteft in circulo non perfedo, & quan- tumlibet irregulari, modo ad- vertatur, quo pacto omnes locorum insequalitates inse- quali motuum celeritate pof- fint compenfari. Sic tota ma- teria contenta in fpatio EFGH circulariter moveri poteft abfque ullâ condenfatione vel vacuo, & eodem tempore ejus pars quse eft ver- fus E, tranfire verfus G, ac za. quse eft verfus G, tranfire ver- fus E : modo tantùm, ut <fi> fpatium in G fupponitur eue quadruplo latius quàm in E, ac duplô quàm in F & H, ita etiam quadruplo celeriùs mo- veatur in E quàm in G, ac duplo celeriùs quàm in F vel H ; atque ita reli|quis omnibus in locis motûs celeritas anguftiam loci compenfet. Hoc enim pacio, in quovis determinato tempore, tantundem materiae per unam iftius circuli partem, quàm per alteram tranfibit.

Fatendum tamen eft in motu ifto aliquid reperiri, quod mens quidem noftra percipit effe verum, fed ta- men, quo pado fiât, non comprehendit : nempe divi- iîonem quarundam particularum materiae in infinitum, fïve indefinitam, atque in tôt partes, ut nullam cogi-

���xxxiv.

Hinc fequi divifionem materiœ in particu- las rêvera indefini- tas, quamvis eœ nobis fini incomprehenjibi' les.

�� � 6o

��Principiorum Philosophie

��5a-53.

��XXXV. Quomodo fiât ifia divi- fio, & qubd non fit du-

��datur.

��tatione determinare poffimus tam exiguam, quin in- telligamus ipfam in alias adhuc minores reipfa efle divifam. Fieri enim non poteft, ut materia quae jam implet fpatium G, fucceffivè impleat omnia fpatia innumeris gradibus minora, quae funt inter G & E, nifi aliqua ejus pars ad innumerabiles illorum fpatiorum menfuras figuram fuam accommodet : quod ut fiât, neceffe eft omnes imaginabiles ejus particulas, quae funt rêvera innumerae, à fe mutuô aliquantulum re- moveri, & talis quantulacunque remotio vera divi- fio eft a .

Notandum autem me hîc non loqui de totâ materiâ, fed tantùm de aliquâ ejus parte. Quamvis enim fup-

bitandum quin fiât, i • rr ' r*

etfi non comprehen- ponamus duas aut très ejus partes elle in G tantae latitudinis quantae eft fpatium E, itemque etiam plu- res alias minores, quae maneant indivifae : nihilomi- nus intelligi poteft eas moveri circulariter verfus E, modo quaedam aliae ipfis admiftae fint, quae fe quomo- dolijbet infledant, & figuras fuas fie mutent, ut junétae iftis figuras fuas non ita mutantibus, fed folam cele- ritatem motûs ad rationem loci occupandi accommo- dantibus, omnes angulos quos iftae aliae non occupa- bunt, accuratè compleant. Et quamvis, quomodo fiât indefinita ifta divifio, cogitatione comprehendere ne- queamus, non ideô tamen debemus dubitare quin fiât : quia clarè percipimus illam neceffariô fequi ex naturâ materiae nobis evidentifîimè cognitâ, percipi- mufque etiam eam elfe de génère eorum quae à mente noftrâ, utpote finitâ, capi non pofTunt b .

a. Voir t. V, p. 70, p. 242, 1. 21, et p. 274, 1. 4.

b. Ibid.> p. 242, 1. 21.

��10

��iS

��20

��25

�� � 53-54.

��Pars Secunda.

��61

��10

��i5

��20

��25

��3o

��Motûs naturâ fie animadverfâ, confiderare oportet ejus caufam, eamque duplicem : primo feilicet uni- verfalem & primariam, quse eft caufa generalis om- nium motuum qui funt in mundo ; ac deinde parti- cularem, à quâ fit ut fingulae materiae partes motus, quos priùs non habuerunt, acquirant. Et generalem quod attinet, manifeflum mihi videtur illam non aliam efle, quàm Deum ipfum, qui materiam fimul cum motu & quiète in principio creavit, jamque, per folum fuum concurfum ordinarium, tantundem motûs & quietis in eâ totâ quantum tune pofuit confervat. Nam quamvis ille motus nihil aliud fit in materiâ motâ quàm ejus modus : certam tamen & determinatam habet quantitatem, quam facile intelligimus eandem femper in totâ rerum univerfitate efle pofle, quamvis in fingulis ejus partibus mutetur. Ita feilicet ut pute- mus, cùm una pars materise duplô celeriùs movetur quàm altéra, & hsec altéra duplô major eft quàm prior, tantundem motûs efle in minore quàm in majore; ac quantô motus unius partis lentior fit, tantô motum alicujus alterius ipfi sequalis fieri celeriorem. Intelli- gimus | etiam perfeétionem efle in Deo, non folûm quôd in fe ipfo fit immutabilis, fed etiam quod modo quàm maxime conftanti & immutabili operetur : adeô ut, iis mutationibus exceptis, quas evidens experientia vel divina revelatio certas reddit, quafque fine ullâ in creatore mutatione fieri percipimus aut credimus, nullas alias in ejus operibus fupponere debeamus, ne qua inde inconftantia in ipfo arguatur. Unde fequitur quàm maxime rationi efle confentaneum, ut putemus

29 qua] quae (i"édit.).

��xxxvi.

Deum effe primariam motûs caufam : & eandem femper mo- tûs quantitatem in univerfo confervare.

�� � 62

��Principiorum Philosophie

��54-55.

��XXXVII.

Prima lex naturœ : quoi unaquwque res, quantum in Je eji, femper in eodem fiatu perfeveret ; ficque quodfemel movetur, femper moveri per- çât.

��ex hoc folo, quod Deus diverfimodè moverit partes materice, cùm primùm illas creavit, jamque totam iflam materiam confervet eodem plané modo eâdem- que ratione quà priùs creavit, eum etiam tantundem motus in ipfà femper confervare a .

Atque ex hac eâdem immutabilitate Dei, regulae quaedam five leges naturse cognofci poflunt, quse funt caufse fecundariœ ac particulares diverforum motuum, quos in fingulis corporibus advertimus. Harum prima eft, unamquamque rem, quatenus eft fimplex & indi- vifa, manere, quantum in fe eft, in eodem femper ftatu, nec unquam mutari niû à caufis externis. Ita, li pars aliqua materiae fit quadrata, facile nobis perfuademus illam perpétué manfuram effe quadratam, nifi quid aliunde adveniat quod ejus figuram mutet. Si quiefcat, non credimus illam unquam incepturam moveri, nifi ab aliquâ caufà ad id impellatur. Nec ulla major ra- tio eft, û moveatur, cur putemus ipfam unquam fuâ fponte, & à nullo alio impeditam, motum illuir. fuum efte intermiffuram. Atque ideô concludendum eft, id quod movetur, quantum in fe eft, femper moveri. Sed quia hîc verfamur circa terram, cujus conftitutio talis eft, ut motus omnes qui propè illam fiunt, |brevi fiftan- tur, & fsepe ob caufas quœ fenfus noftros latent : ideô ab ineunte setate fœpe judicavimus eos motus, qui fie à caufis nobis ignotis fiftebantur, fuâ fponte deûnere. Jamque proclives fumus ad illud de omnibus exifti- mandum, quod videmur in multis effe expeiti : nempe

6 immutabilitate] immobilitatte (sic, 1" édit.).

��10

��i5

��20

��25

��a. Voir t. V, p. 385.

�� � 55-56.

��Pars Secunda.

��6;

illos ex naturâ fuâ ceflare, five tendere ad quietem. Ouod profe&ô legibus naturae quàm-maximè adverfa- tur : quies enim motui eft contraria, nihilque ad fuum contrarium, five ad deftruclionem fui ipfius, ex pro- 5 pria naturâ ferri poteft.

Et verô quotidiana experientia, in iis quse projiciun- tur, regulam noftram omnino confirmât. Neque enim alia ratio eft, cur proje&a perfeverent aliquandiu in motu, poftquam à manu jaciente feparata funt, quàm

io quia femel mota pergunt moveri, donec ab obviis cor- poribus retardentur. Et manifeftum eft, ipfa folere ab aëre, aliifve quibuflibet fluidis corporibus in quibus moventur, paulatim retardari, atque ideô motum ipfo- rum diu durare non pofle. Aërem enim motibus alio-

i5 rum corporum refiflere, ipfo fenfu tactûs pofiumus ex- periri, fi flabello ipfum percutiamus; idemque volatus avium confirmât. Et nullus alius eft liquor, qui non manifeftiùs adhuc, quàm aër, motibus proje&orum refiftat.

20 Altéra lex naturse eft : unamquamque partem mate- riae, feorfim fpedatam, non tendere unquam ut fecun- dùm ullas lineas obliquas pergat moveri, fed tantum- modo fecundùm redas; etfi multae fsepe cogantur defleclere propter occurfum aliarum, atque, ut paulè

2 5 antè diétum eft a , in quolibet motu fiât quodammodo circulus, ex omni materiâ fimul motâ. Caufa hujus regulse eadem eft quse prae|cedentis, nempe immutabi- litas & fimplicitas operationis, per quam Deus motum in materiâ confervat. Neque enim illum confervat,

3o nifi prsecifè qualis eft eo ipfo temporis momento quo

a. Art. xxxih, p. 58.

��XXXVIII. De motu projeâorum.

��XXXIX. Altéra lex naturae: qubd omnis motus ex Je ipfo fit reâus; S ideà quce circulariter moventur, tendere femperut recédant à centro circuit quem defcribunt.

�� � 64 Principiorum Philosophie. 56-5 7 .

confervat, nullâ habita rationeejus qui forte fuitpaulô antè. Ac quamvis nullus motus fiât in inftanti, mani- feftum tamen eft omne id quod movetur, in fingulis inftantibus quse poffunt defignari dum movetur, de- terminatum effe ad motum fuum continuandum ver- fus aliquam partem, fecundùm lineam redam, non autem unquam fecundùm ullam lineam curvam. Ut,

exempli caufâ, lapis A, in fundâ EA per circulum ABF rota- tus, eo inftanti, quo eft in pundo A, de- terminatus quidem eft ad motum verfus ali- quam partem, nempe fecundùm lineam re- dam verfus C, ita fcilicet ut linea reda A C fit tangens cir- culi. Non autem fingi poteft illum determinatum eue ad ullum motum curvum : etfi enim priùs venerit ex L ad A per li- neam curvam, nihil tamen iftius curvitatis intelligi poteft in eo remanere, dum eft in pundo A. Hocque etiam experientiâ confirmatur, quia fi | tune è fundâ egrediatur, non perget moveri verfus B, fed verfus C. Ex quo fequitur, omne corpus quod circulariter movetur, perpetuô tendere ut recédât à centro cir- culi quem deferibit. Ut ipfo manûs fenfu experimur in lapide, dum illum fundâ circumagimus. Et quia confideratione iftâ in fequentibus faepe utemur, dili-

���10

��.5

��20

��25

��3o

�� � 10

��i5

��20

��25

��5 7 -58. Pars Secunda. 65

genter erit advertenda, fufiufque infrà exponetur 3 .

Tertia lex naturae haec eft : ubi corpus quod move- tur alteri occurrit, fi minorem habeat vim ad pergen- dura fecundùm lineam re&am, quàm hoc alterum ad ei refiflendum, tune defleétitur in aliam partem, & motum fuum retinendo folam motûs determinationem amittit; fiverô habeat majorem, tune alterum corpus fecum movet, ac quantum ei dat de fuo motu, tantun- dem perdit. Ita experimur dura quaelibet corpora pro- jeta, cùm in aliud durum corpus impingunt, non ideô à motu ceflare, fed verfus contrariam partem refledi ; contra verô, cùm occurrunt corpori molli, quia facile in illud motum omnem fuum tranfmittunt, ideô ftatim ad quietem reduci. Atque omnes caufae particulares mutationum, quse corporibus accidunt, in hac tertia lege continentur, faltem eae quae ipfse corporeae funt ; an enim, & qualem, mentes humanae vel Angelicse vim habeant corpora movendi, non jam inquirimus, fed ad traétationem de homine refervamus b .

Demonftratur autem prior pars hujus legis, ex eo quod differentia fit inter motum in fe fpedatum & ipfius determinationem verfus certam partem, quâ fit ut ifla determinatio pofîit mutari, motu integro réma- nente. Cùm enim, ut antè didum eft, unaquaeque res, non compofita, fed fimplex, qualis eft motus, femper elfe perfeve|ret, quamdiu à nullâ caufâ externâ deftrui- tur ; & in occurfu duri corporis, appareat quidem caufa quse impediat, ne motus alterius corporis, cui occur- rit, maneat determinatus verfus eandem partem ; non

a. Ci-après, partie III, art. lvii et lviii.

b. Cf. art. 11 ci-avant, p. 41, note c.

Œuvres. III. 9

��XL.

Tertia lex : quod unum corpus, alteri fortio- ri occurrendo, nihil amittat de fuo motu; occurrendo verô mi- nus forti, tantum amittat, quantum in illud transfert.

��XLI.

Probatio prior is partis

hujus regutœ.

�� � 66

��Principiorum Philosophie

��58-5 9 .

��XLII.

Probatio po/lerioris partis.

��XLIII. In quo conjijlat vis cujufque corporis ad agendum vel refiften- dum.

��autem ulla, quœ motum ipfum tollat vel minuat, quia motus motui non eft contrarius : hinc fequitur illum idcirco minui non debere.

Demonftratur etiam pars altéra ex immutabilitate operationis Dei, mundum eàdem aétione, quâ olim 5 creavit, continué jam confervantis. Cùm enim omnia corporibus fint plena, & nihilominus uniufcujufque corporis motus tendat in lineam redam, perfpicuum eft Deum ab initio, mundum creando, non modo diver- fas ejus partes diverfimodè moviiïe, fed fimul etiam 10 effechTe, ut unae alias impellerent motufque fuos in illas transferrent : adeô ut jam, ipfum confervando eâdem adione, ac cum iifdem legibus cum quibus creavit, motum, non iifdem materiae partibus femper infixum, fed ex unis in alias prout fibi mutuô occur- i5 runt tranfeuntem, confervet. Sicque haec ipfa crea- turarum continua mutatio immutabilitatis Dei eft argumentum.

Hîc verô diligenter advertendum eft, in quo confi- ftat vis cujufque corporis ad agendum in aliud, vel ad adioni alterius refiftendum : nempe in hoc uno, quôd unaquseque res tendat, quantum in fe eft, ad perma- nendum in eodem ftatu in quo eft, juxta legem primo loco pofitam a . Hinc enim id quod alteri conjundum eft, vim habet nonnullam, ad impediendum ne dif- jungatur; id quod difjundum eft, ad manendum dif- jundum ; id quod quiefcit, ad perfeverandum in fuâ quiète, atque ex confequenti ad refiftendum iis omni- bus quce illam poffunt mutare; id quod mo|vetur, ad perfeverandum in fuo motu, hoc eft, in motu ejufdem 3o

a. Art. xxxvn ci-avant, p. 62.

��20

��2J

�� � s 9 . Pars Secunda. 67

celeritatis & verfus eandem partem. Vifque illa débet seftimari tum à magnitudine corporis in quo eft, & fuperficiei fecundùm quam iflud corpus ab alio dif- jungitur; tum à celeritate motus, ac naturâ & con- 5 trarietate modi, quo diverfa corpora fibi mutuô oc- currunt.

Atque notandum eft, ùnum motum alteri motui aequè veloci nullo modo effe contrarium, fed propriè tantùm duplicem hîc inveniri contrarietatem. Unam

10 inter motum & quietem, vel etiam inter motûs celeri- tatem & tarditatem, quatenus fcilicet ifta tarditas de quietis naturâ participât. Alteram inter determinatio- nem motûs verfus aliquam partem, & occurfum cor- poris in illâ parte quiefcentis vel aliter moti ; atque

i5 pro ratione partis in quam corpus alteri occurrens movetur, hsec contrarietas eft major vel minor.

Ex quibus ut poffimus determinare, quo pa&o fin- gula corpora motus fuos augeant vel minuant, vel in alias partes convenant, ob aliorum corporum occur-

20 fus : oportet tantùm calculo fubducere, quantum in unoquoque fit virium, ûve ad movendum, five ad mo- tui refiftendum; ac pro certo ftatuere, illud femper, quod valentius eft, fortiri fuum effedum. Hocque fa- cile calculo fubduci pofTet, li duo tantùm corpora fibi

2 5 mutuô occurrerent, eaque e fient perfeftè dura, & à reliquis omnibus fie divifa, ut eorum motus à nullis aliis circumjacentibus impedirentur nec juvarentur ; ea enim régulas fequentes obfervarent 3 .

��XL1V. Motum non effe motui contrarium, fed quie- ti ; & determinatio- nem in unam partem, determinationi in partem oppofitam.

��XLV. Quomodo pojfit deter- minari, quantum eu jufque corporis mo- tus mutetur propter aliorum corporum occurfum ; idque per egulas fequentes.

��a. Voir t. IV, p. i85,l. 5; p. 187, 1. 12-17; et P- 396,1. 5-io. — TomeV. p. 168, et p. 405, 1. 6. — Voir aussi t. IX, p. 89 et suiv. de la traduction françr ise des Principes, et p. 327.

�� � Prima

��68 Principiorum Philosophie 59-60.

xlvi. Primo, fi duo illa corpora, puta B & C, effent plané

sequalia, & aequè velociter moverentur, B quidem à

^ dextrâ verfus finiflram, & C illi in

direétum à finiftrâ verfus | d extram,

cùm fibi mutuô occurrerent, refle-

��Secunda.

��Tcrtia.

��Quarta.

��derentur, & poflea pergerent moveri, B verfus dex- tram & C verfus finiflram, nullâ parte fuae celeritatis amiffâ 3 .

xlvii. Secundo, fi B effet tantillô majus quàm C, cseteris

pofitis ut priùs, tune folum C reflefteretur, & utrum- «o que verfus finiflram eâdem celeritate moveretur. xLvm. Tertio, fi mole effent œqualia, fed B tantillô cele-

riùs moveretur quàm C, non tantùm ambo pergerent moveri verfus finiflram, fed etiam transferretur ex B in C média pars celeritatis quâ hoc ab illo excedere- i5 tur : hoc efl, fi fuiffent priùs fex gradus celeritatis in B, & quatuor tantùm in C, pofl mutuum occurfum unumquodque tenderet verfus finiflram, cum quinque gradibus celeritatis.

xlix. Quarto, fi corpus C plané quiefeeret, effetque paulô 20

majus quàm B, quâcunque cum celeritate B movere- tur verfus C, nunquam ipfum C moveret; fed ab eo repelleretur in contrariam partem : quia corpus quief- cens magisrefiflit magnae celeritati quàm parvae, idque pro ratione exceffûs unius fupra alteram; & ideirco 25 femper major effet vis in C ad refiflendum, quàm in B ad impellendum b .

9 majus] major (/" édit.).

a. Voir t. V, p. 291, 1. 22-27.

b. Tome IV, p. i83,l. u, et p. 186, 1. t,

�� � <io-6i. Pars Secunda. 69

Quintô, fi corpus quiefcens C effet minus quàm B, L -

tûnc, quantumvis tardé B verfus C moveretur, illud fecum moveret, partem lcilicet fui motûs ei talem transferendo, ut ambo poftea aequè celeriter moveren-

5 tur : nempe, fi B effet duplo majus quàm C, transferret ipfi tertiam partem fui motûs, quia una illa tertia pars tam celeriter moveret corpus C, quàm duae aliae refi- duae corpus B duplo majus. Et ita, poflquam B ipfi C occurriffet, | unâ tertiâ parte tardiùs moveretur quàm

10 priùs, hoc eft, tantundem temporis requireret, ut mo- veretur per fpatium duorum pedum, quàm priùs ut moveretur per fpatium trium. Eodem modo, fi B effet triplo majus quàm C, transferret ipfi quartam partem fui motûs; & fie de caeteris 8 .

i5 Sexto, fi corpus C quiefcens effet accuratifiimè L

aequale corpori B verfus illud moto, partim ab ipfo impelleretur, & partim ipfum in contrariam partem repelleret : nempe, fi B veniret verfus C cum quatuor gradibus celeritatis, communicaret ipfi C unum gra-

ao dum, & cum tribus refiduis refle&eretur verfus par- tem adverfam b .

Denique, fi B & C verfus eandem partem moveren- LH

tur, C quidem tardiùs, B autem illud infequens cele- riùs, ita ut ipfum tandem attingeret, effetque C majus

2 5 quàm B, fed exceffus celeritatis in B effet major, quàm exceffus magnitudinis in C : tune B transferret tantum de fuo motu in C, ut ambo poftea aequè celeriter & in eafdem partes moverentur. Si autem è contra exceffus celeritatis in B minor effet, quàm exceffus magnitu-

a. Tome IV, p. 186, 1. 1.

b. Ibidem.

��Sexta.

��Septima.

�� � jo Principiorum Philosophie 61-62.

dinis in C, B in contrariam partem refleéteretur, & motum omnem fuum retineret. Atque hi exceffus ita computantur : fi C effet duplo majus quàm B, & B non moveretur duplo celeriùs quàm C, ipfum non pelleret, fed in contrariam partem refleéteretur; fi verô magis 5 quàm duplo celeriùs moveretur, ipfum pelleret. Nempe, fi C haberet tantùm duos gradus celeritatis, & B haberet quinque, demerentur duo gradus ex B, qui tranflati in C unum tantùm gradum efficerent, quia C eft duplo majus quàm B : quo fieret ut duo corpora 10 B & C cum tribus gradibus celeritatis j poftea move- rentur ; & ita de caeteris eft judicandum. Nec ifta egent probatione, quia per fe funt manifefta. LIIL Sed quia nulla in mundo corpora effe poffunt à re-

Harum regularum ...... . .. . r .. . rr /• t

ufumejfedifficiiem, liqu is omnibus ita divila, & nulla circa nos elle lolent i5 un°mq e uodque q 'cor- plané dura, ideô multô difficiliùs iniri poteft calculus, tangator" 1 *" ^ m "' a( * determinandum quantum cujufque corporis motus ob aliorum occurfum mutetur. Simul enim habenda eft ratio eorum omnium, quae illudcircumquaque con- tingunt, eaque, quantum ad hoc, valde diverfos ha- 20 bent effeétus, prout funt dura vel fluida : quorum ideô diverfitas in quo confiftat, hîc eft quaerendum. LIV - Nempe, fenfu tefte, non aliam agnofcimus, quàm

Qu* fint corpora du- , - - r . ' . . ° '. l .

ra, quxjtuida. £)uod rluidorum partes facile recédant ex locis luis,

atque ideô manibus noftris verfus illa fe moventibus 25 non refiftant; contra autem durorum partes ita fibi mutuô cohœreant, ut non fine vi, quae fufficiat ad iftam illorum cohaerentiam fuperandam, fejungi poflint. Et ulteriùs inveftigantes qui fiât ut qua)dam corpora fine ullâ difficultate loca fua corporibus aliis relinquant, 3o alia non item : facile advertimus ea quae jam funt

�� � 6a-63.

��Pars Secunda.

��7 1

��in motu, non impedire ne loca quae fponte defe- runt ab aliis occupentur; fed ea quse quiefcunt, non fine aliquâ vi ex locis fuis extrudi poffe. Unde licet colligere, corpora divifa in multas exiguas particulas, 5 motibus à fe mutuô diverfis agitatas, effe fluida; ea verô, quorum omnes particulae juxta fe mutuô quief- cunt, effe dura.

Neque profedô ullum glutinum poffumus excogi- tare, quod particulas durorum corporum firmiùs inter

io fe conjungat, quàm ipfarum quies. Quid enim effe poffet glutinum iflud ? Non fubftantia : quia, cùm par- ticule iftae ûnt fubftantiae, nulla ratio eft cur per aliam fubftantiam potiùs | quàm per fe ipfas jungerentur. Non etiam eft modus ullus diverfus à quiète : nullus

i5 enim alius magis adverfari poteft motui, per quem iftae particulae feparentur, quàm ipfarum quies. Atque praeter fubftantias & earum modos, nullum aliud ge- nus rerum agnofcimus a .

Quantum autem ad fluida, etû fenfu non adverta-

20 mus ipforum particulas moveri, quia funt nimis exi- guae, facile tamen ex effedibus id colligitur, praecipuè in aëre & aquâ, ex eo quôd alia multa corpora cor- rumpant. Neque enim adio ulla corporea, qualis ifta corruptio eft, fine motu locali effe poteft; & caufœ

25 ipforum motûs infrà dicentur b . Sed in eo eft difficul- tas, quôd iftae fluidorum particulae non poflint omnes eodem tempore in unamquamque partem ferri ; quod tamen requiri videtur, ut non impediant motum cor- porum ex quâlibet parte venientium, quemadmodum

a. Voir t. V, p. 385.

b. Pars III, art. xlix, l et u.

��LV. Durorum partes nullo alio glutino fimul jungi, quàm earum quiète.

��LVI.

Fluidorum particulas œquali vi verjus om- nes partes moveri. Et corpusdurum injlui- do exijlens, à mini- mâ vi pojfe determi- nari ad motum.

�� � �ji Principiorum Philosophie 63-6 4 .

videmus illas eum non impedire. Nam fi, exempli caufâ, corpus durum B moveatur verfus C, ac quae-

dam ex partibus fluidi in- termedii D ferantur in con- trarium à C verfus B, hae 5 motum ejus non juvabunt, fed contra magis impe- dient, quàm fi plané efTent fine motu. Quae difiicultas ut folvatur, recordandum eft, non motum, fed quietem efle motui contrariam ; & 10 motûs determinationem verfus unam partem efle con- trariam ejufdem determinationi verfus partem oppo- fitam, ut jam di&um efl a ; itemque omne id quod movetur, tendere femper ut pergat moveri fecundùm lineam reftam b . Ex his enim patet : primo, corpus du- i5 rum B, | dum quiefcit, magis opponi, fuâ illâ quiète, motibus particularum corporis fluidi D fimul fpefta- tis, quàm iifdem opponeretur fuo motu, fi moveretur. Ac deinde, quantum ad determinationem, verum qui- dem eft tôt efle ex particulis ipfius D, quae moventur 20 à C verfus B , quot funt quae moventur in contrarium : quippe eaedem funt quae, venientes à C, impingunt in fuperficiem corporis B, ac deinde retorquentur ver- fus C. Et quidem fingulae ex iftis feorfim fpedatae, im- pingentes in B, pellunt ipfum verfus F, atque ita ma- 25 gis impediunt, ne moveatur verfus C, quàm fi eflent fine motu ; fed, quia totidem etiam ab F tendunt in B, illudque pellunt verfus C, idcirco, quantum ad hoc attinet, B non magis pellitur verfus unam partem

a. Art. xi.it, p. 67.

b. Art. xxxiz, p. 63.

�� � 6 4 -65. Pars Secunda. yj

quàm verfus alteram, & ideô, nifi quid aliud accédât, manet immotum. Cujufcunque enim figurée ipfum efle fupponamus, femper accuratè à totidem particu- lis fluidi ex unâ parte pelletur quàm ex altéra ; modo 5 ne fluidum ipfum in ullam partem magis feratur quàm in reliquas. Et fupponere debemus B omni ex parte à fluido DF circumdari; atque fi forte non tanta fit iftius fluidi quantitas in F quàm in D, nihil refert: quia non agit in B fe toto, fed duntaxat iis fuis parti-

10 bus quae fuperficiem ejus attingunt. Hadenus verô fpe&avimus B ut immotum ; jam fi ponamus ipfum ab aliquâ vi, aliunde adveniente, impelli verfus C, haec vis (quantumvis exigua) fufficiet, non quidem ad ipfum fe folâ moyendum, fed ad concurrendum cum

i5 particulis corporis fluidi FD, ipfafque de|terminandas ad illud etiam pellendum verfus C, eique partem fui motûs communicandam 3 .

Quod ut clariùs intelligatur, fingamus primo, cor- LVI1 -

pus durum B nondum effe in fluido FD, fed hujus fluidi mdm ^ emon -

ao particulas aeioa, difpofitas in modum annuli, moveri circulariter fecundùm ordinem notarum aei; aliafque ouyao moveri eodem modo fecundùm ordinem nota- rum ouy. Ut enim corpus aliquod fit fluidum, debent ejus particulae moveri pluribus modis, ut jam dictnm

25 efl b . Quiefcat deinde corpus durum B in hoc fluido FD inter a & o : quid fiet? Nempe particulae aeio impe- dientur ab ipfo, ne poffint tranfire ab o verfus a, ut abfolvantcircuium fui motûs; itemque particulae ouy a impedientur ne pergant ab a verfus o; ac venientes ab

a.. Tome V, p. 385. b. Art. liv, p. 70-7 1 .

Œuvres. III. 10

�� � 74

��Principiorum Philosophie

��65-66.

��i verfus o, pellent B verfus C ; itemque venientes ab y verfus a, ipfum tantundem repellent verfus F ; ideô- que nullam folse habebunt vim ad illud movendum, fed refledentur ab o verfus u, & ab a verfus e, fietque una circulatio ex duabus, fecundùm ordinem nota- rum aeiouya. Et ita, propter occurfum corporis B, non quidem fiftetur ullo modo ipfarum motus, fed mutabitur tantùm determinatio, nec incedent per li- neas tam redas a , vel tam prope accedentes ad redam, quàm fi in B non impingerent. Tandem denique accé- dât nova aliqua vis, pel- lens B verfus C, hsec vis, quantumvis exigua, junda ei quâ particulae fluidi, ve- nientes ab i verfus o, ip- fum etiam pellunt verfus C, fuperabit eam quâ venientes aby verfus a illud in contrariam partem repellunt ; atque ideo fufficiet ad ipfarum determinationem mutandam, & efficiendum ut ferantur fecundùm ordinem notarum ayuo, in quan- tum hoc requiritur ad motum corporis B non impe- diendum b : | quia, cùm duo corpora determinantur ad motum verfus partes plané contrarias & fibi mutuô oppofitas, illud in quo major eft vis, altcrius determi- nationem débet mutare. Atque quod hîc dico de par- ticulis aeiouy, de omnibus etiam aliis fluidi FD, quae in B impingunt, eft intelligendum : quod nempe fin- gula; ex iis quse illud pellunt verfus C, oppofitae fint totidem aliis, id ipfum in contrariam partem pellen-

���10

��i5

��20

��25

��a. Voir t. V, p. 385

b. Art. lx ci-aprcs, p. jG.

�� � 66-6 7 .

��Pars Secunda.

��75

��10

��i5

��20

��25

��3o

��tibus ; quôdque perexigua vis, illis adjunda, fufficiat ad harum determin.ationem mutandam ; quôdque, quamvis nullae forte defcribant taies circulos, quales hîc repraefentantur aeio & ouya, haud dubiè tamen omnes circulariter, & aliquibus modis huic aequipol- lentibus, moveantur.

Ita ergo mutatâ determinatione parti cularum fluidi, quae impediebant ne corpus B moveretur verfus C, hoc corpus B omnino incipiet moveri, & quidem eâ- dem cum celeritate, quâ vis à fluido diverfa illud pel- lit, fi fupponamus in ifto fluido nullas effe particulas, quae non celeriùs, vel faltem aequè celeriter movean- tur. Nam, fi quae tardiùs agantur, quatenus ex illis confiât, rationem fluidi non habet, neque tune lufficit minima quaeque vis ad corpus durura in hoc fluido exiflens movendum ; fed tanta requiritur, ut fuperet refiftentiam quae oritur ab iftarum fluidi particularum tarditate. Ac ideô faepe videmus aërem, aquam & alia fluida, multùm refiftere corporibus, quae in ipiis valde celeriter aguntur, iifdemque fine ullâ difficultate ce- dere, cùm lentiùs procedunt.

Cùm autem corpus B fie movetur verfus C, non pu- tandum efl, illud accipere fuum motum à folâ vi exter- nâipfum impellente, fed maximâ ex parte à fluidi par- ticulis; | ita feilicet, ut eae quae componunt circulos aeio & ayuo, tantum amittant de fuo motu, quantum acquirent eae particulae corporis duri B quae funt inter o & a : quippe quae jam facient partem motuum circu- larium aeioa & ayuoa: quamvis, prout ulteriùs procè- dent verfus C, novis femper fluidi particulis jungantur.

4 ouya] oiuy (texte, i" édit.)

��LVIII. Si quœ fluidi particults tardiùs moveantur, quant corpus durum .in eo exiftens, illud hac in parte fluidi rationem non habere.

��LIX. Corpus durum ab alio duro impulfum, non omnemfuum motum ab eo mutuari, fed partim eliam à fluido circumjacente.

�� � LX.

Non poffe tamen ab ifio Jiuido majorent cele- ritatem acquirere, quàm habeat à duro, à quo impulfum ejï.

��LXI. Cùm corpus Jluidum tolutn fimul verjus aliquam partent fer- tur, necejjfarid fecum déferre corpus du- rum quod in fe con- tinet.

���76 PrINCIPIORUM. PhILOSOPHLE 67-68.

Supereft tantùm hîc explicandum, cur paulô antè non dixerim a , mutari abfolutè determinationem parti- cularum ayuo, fed mutari in quantum hoc requiritur, ad motum corporis B non impediendum. Quippe

hoc corpus B non poteft

��celeriùs moveri, quàm à vi adventitiâ impulfum eft, quamvis faepe omnes par- ticulaefluidi FD multôplus habeant agitationis. Hoc- que unum eft ex iis, quae nobis inter philofophandum prsecipuè funt obfervanda, ut ne cui caufae ullum ef- fedum tribuamus, qui potentiam ejus excédât. Ita ponentes corpus durum B, in medio fluidi FD priùs immotum, nunc ab externâ aliquâ vi, exempli caufâ, à manu meâ, tardo motu impelli : cùm haec fola im- pulûo meae manûs fit caufa cur moveatur, credi non débet ipfum celeriùs moveri quàm impellitur; & quam- vis omnes fluidi particule multô celeriùs moveantur, non putandum eft eas determinari ad motus circulares aeioa & ayuoa & fimiles, quae fint celeriores hac im- pulfione, fed ipfas, quatenus celeriùs aguntur,in qua- flibet alias partes, ut priùs, ferri b .

Atque ex his clarè percipitur, corpus durum undi- que fluido cindum, & in illo quiefcens, ibi tanquam in aequilibrio confiftere; ac quantumvis fit magnum, femper tamen à minimâ vi poffe in hanc vel illam par- tem impelli : five illa vis aliunde adveniat, five in hoc fit fita, quôd fluidum | iftud, totum fimul, verfus ali-

a. Page 74, 1. 7, 18-23.

b. Voir t. V, p. 385

��10

��i5

��20

��25

�� � 68.

��Pars Secunda.

��77

��10

��i5

��ao

��25

��quem locum feratur, ut flumina feruntur verfus mare, ac totus aër, Euro fiante, fertur verfus Occidentem. Quod ubi contingit, omnino necefle eft, corpus du- rum,in tali fluido exiftens, fimul cum ipfo deferri; nec obftat régula illa quarta, juxta quam, ut paullô antè diétum eft a , corpus quiefcens à nullo alio fe minori, quantumvis céleri ter ado, poteft ad motum impelli.

Quinimô, fi ad veram & abfolutam motûs naturam attendamus, quse confiftit in tranflatione corporis moti ex viciniâ corporum aliorum fibi contiguorum, & in utroque ex corporibus, quse fe mutuô contingunt, eft aequalis, quarnvis non eodem modo foleat nomi- nari : plané agnofcemus, non tam propriè moveri cor- pus durum, cùm fie à fluido ipfum continente defer- tur, quàm fi non ab eo deferretur, quia tune nempe à vicinis iftius fluidi particulis minus recedit.

Unum autem adhuc eft, in quo experientia regulis motûs, paullô antè traditis b , valde videtur adverfari : nempe quôd videamus multa corpora, manibus no- ftris longé minora, tam firmiter fibi mutuô adhserere, ut nullâ earum vi fejungi pofiint. Si enim illorum par- tes nullo alio glutino fibi invicem adhsereant, quàm quôd fingulae juxta vicinas quiefcant c , & omne corpus quod quiefeit, ab alio fe majori quod movetur, poflit ad motum impelli : non apparet prima fronte ratio, cur (exempli caufâ) clavus ferreus, vel aliud quod- libet, non magnum, fed valde durum corpus, folâ vi manuum noftrarum in duas partes dividi non poffit.

��LXII.

Cùm corpus durum à fluido fie defertur, non ideirco moveri.

��LXIII. Cur quœdam corpora tam dura fint, ut, quarnvis parva, non facile manibus no- firis dividantur.

��a. Art. xlix, p. 68.

b. Art. xlvi à Lit, p. 68-70.

c. Art. lv, p. 71.

�� � LXIV. Non alia principia in Phyficâ, quàm in Geometrid, vel in Mathefi abftraââ, a me admitti, nec opta- ri, quia fie omnia na- tures phœnomena ex- plicantur, & certœ de iis demonjlrationes dari pojfunt.

��78 Principiorum Philosophie 68-69.

Licet enim unamquamque mediam partem iftius clavi pro uno corpore numerare; cùmque ifta média pars manu noftrâ fit minor, videtur ejus vi debere pofle mo|veri, atque fie ab aliâ mediâ parte divelli. Sed no- tandum eft manus noftras effe admodum molles, five ad naturam corporum fluidorum magis quàm duro- rum accedentes ; ideôque non totas fimul agere folere in corpus ab iis movendum, fed eam tantùm ipfarum partem, quae, corpus iftud tangens, tota fimul in illud incumbit. Quippe, ficuti média pars clavi ferrei, qua- tenus ab aliâ ejus mediâ parte eft dividenda, rationem habet unius corporis : fie pars manûs noftrae proximè illam tangens, & ipfâ minor, quatenus à reliquis ejuf- dem manûs partibus fejungi poteft, habet rationem alterius corporis. Et quia faciliùs à reliquâ manu po- teft feparari quàm pars clavi à reliquo clavo, & ifta feparatio fine doloris fenfu fieri nequit, ideô clavum ferreum folâ manu frangere non pofifumus ; fed fi illam malleo, lima, forfice, aliove inftrumento mu- niamus, ut ita ejus vis ad partem corporis dividendi, minorem corpore quo utitur, ad illud dividendum applicetur, quamlibet ejus duritiem poterit fuperare. Nihil hîc addam de figuris, nec quomodo ex earum infinitâ varietate motuum quoque varietates innu- merae confequantur , quia fatis ifta per fe patebunt, ubicunque ufus veniet ut de ipfis agamus. Et fuppono meos ledores vel prima elementa Geometriae jam no- viffe, vel faltem ingenium fatis aptum habere ad Ma- thematicas demonftrationes intelligendas. Nam plané profiteor me nullam aliam rerum corporearum mate- riam agnofeere, quàm illam omnimodè divifibilem,

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 69-7°- Pars Secunda. 70

figurabilem & mobilem, quam Geometrae quanti tatem vocant, & pro objefto fuarum demonftrationum affu- munt ; ac nihil plané in ipfâ confiderare, praeter iftas diviiiones, figuras & motus; nihilque de [ ipfis ut ve- 5 rum admittere, quod non ex communibus illis notio- nibus, de quarum veritate non pofTumus dubitare, tam evidenter deducatur, ut pro Mathematicâ demon- flratione fit habendum. Et quia fie omnia Naturse Phoe- nomena poflunt explicari, ut in fequentibus apparc- 10 bit, nulla alia Phyficse principia puto effe admittenda, nec alia etiam optanda.

�� � PRINCIPIORUM

PHILOSOPHIE

��PARS TERTIA.

��De Mundo adfpeéîabili.

��i.

Opéra Dei nimis am- pla cogitari non pojje.

��II. Cavendum effe, ne ni- mis fuperbè de nobis ipfis Jentientes, fines quos Deusfibi propo- fuit in creando mun- do, à nobis intelligi fupponamus.

��Inventis jam quibufdam principiis rerum materia- lium, quae non à prsejudiciis fenfuum, fed à lumine rationis ita petita funt, ut de ipforum veritate dubi- tare nequeamus, examinandum eft, an ex iis folis om- nia naturœ phaenomena poffimus explicare. Incipien- dumque ab iis quœ maxime univerfalia funt, & à quibus reliqua dépendent : nempe à generali totius hujus mundi adfpedabilis conftrudione. De quâ ut redè philofophemur, duo funt inprimis obfervanda. Unum, ut attendentes ad infinitam Dei potentiam & bonitatem, ne vereamur nimis ampla, & pulchra, & abfoluta ejus opéra imaginari ; fed è contra cavea- mus, ne fi quos forte limites, nobis noncertôcognitos, in ipfis fupponamus, non fatis magnifiée de Creatoris potentiâ fentire videamur.

Alterum, ut etiam caveamus, ne nimis fuperbè de nobis ipfis fentiamus. Quod fieret non modo, fi quos limites, | nobis nullâ cognitos ratione nec divinâ re- velatione, mundo vellemus afiingere, tanquam fi vis noftrse cogitationis, ultra id quod à Deo rêvera fadum

��ÎO

��iS

��20

�� � 7I-7J.

��Pars Tertia.

��81

��eft, ferri poffet; fed etiam maxime, fi res omnes propter nos folos ab illo creatas effe fingeremus a ; vel tantùm, fi fines quos fibi propofuit in creando uni- verfo, ingenii noftri vi comprehendi poffe putaremus. 5 Quamvis enim in Ethicis fit pium dicere, omnia à Deo propter nos fada effe, ut nempe tantô magis ad agendas ei gratias impellamur, ejufque amore incen- damur ; ac quamvis etiam fuo fenfu fit verum , qua- tenus fcilicet rébus omnibus uti poffumus aliquo

io modo, faltem ad ingenium noftrum in iis confideran- dis exercendum , Deumque ob admiranda ejus opéra fufpiciendum : nequaquam tamen eft verifimile, fie omnia propter nos fada effe, ut nullus alius fit eorum ufus ; effetque plané ridiculum & ineptum id in Phy-

i5 ficâ confideratione fupponere; quia non dubitamus,

quin multa exiftant, vel olim extiterint, jamque effe

defierint, quae nunquam ab ullo homine vifa funt aut

intelleda, nunquamque ullum ufum ulli praebuerunt.

Principia autem quae jam invenimus, tam vafta funt

20 & tam fœcunda, ut multô plura ex iis fequantur, quàm in hoc mundo afpedabili contineri videamus; ac etiam multô plura, quàm mens noftra cogitando perluftrare unquam pofîit. Sed jam brevem hiftoriam b praecipuo- rum naturae phaenomenom (quorum caufae hîc funt in-

25 veftigandse), nobis ob oculos proponemus; non qui- dem ut ipfis tanquam rationibus utamur ad aliquid probandum : cupimus enim rationes effeftuum à caufis, non autem è contra caufarum | ab effedibus deducere ; fed tantùm ut ex innumeris effedibus, quos

a. Voir t. V, p. 53, 1. 24, à p. 56, 1. 22, et ibid., p. 168.

b. Tome I, p. 25i, 1. 17.

Œuvres. III. u

��III. Quo fenfu dici foffil omnia propter homi- nem faâa effe.

��IV.

De phœnomenis , five experimentis; & quis eorum ufus ad philo- fophandum.

��J33G08

�� � 82

��Principiorum Philosophle

��Quce fit ratio diftantiœ & magnitudinis inter Solem, Terram et Lunam.

��VI.

Quœ fit difiantia reli- quorum planetarum à Sole.

��VII.

Fixas non pojfefuppo-

ni nimis remotas.

��VIII.

Terram è cœlo con-

fpeâam, non appa-

��ab iifdem caufis produci poffe judicamus, ad unos potiùs quàm alios conflderandos mentem noftram determinemus.

Nobis quidem, primo intuitu, Terra caeteris omni- bus mundi corporibus multô major effe videtur, & Sol & Luna caeteris ftellis ; fed vifûs defe&um indubitatis ratiociniis emendantes, inprimis advertimus Lunae à Terra diftantiam circiter triginta Terrae diametros aequare, Solis verô fexcentas aut feptingentas. Quas diftantias cum apparentibus Solis & Lunae diametris conferentes, facile ex ipfis colligimus, Lunam quidem ef[e multô minorem Terra, fed Solem elfe multô ma- jorent

Agnofcimus etiam, vifu ratione adjuto, Mercurium plus ducentis Terrae diametris à Sole diftare ; Venerem plus quadringentis ; Martem noningentis aut mille ; Jovem tribus millibus & ampliùs; ac Saturnum quin- que aut fex millibus.

Quantum autem ad Fixas, non permittunt quidem phaenomena, ut ipfas à Sole aut Terra non magis quàm Saturnum diftare arbitremur; fed nulla obftant, quominùs ad quantumlibet immenfam diftantiam re- motas effe fupporimus : colligiturque ex motibus coeli infrà explicandis 3 , eas à nobis effe adeô diftantes, ut Saturnus ad ipfas comparatus videatur admodum propinquus.

Ex quibus manifeftum eft, Lunam & Terram, fi ex Jove vel Saturno confpicerentur, multô minores effe

��10

��i5

��20

��25

��iG noningentis] nongentis (/" édit.).

��a. Art. xx et xli.

�� � io

��73-73. Pars Tertia. 8)

apparituras, quàm appareant Jupiter & Saturnus è Terra confpedi ; nec forte etiam Solem majorem vifum iri, fi refpiceretur ex Fixis, quàm Fixée nobis è Terra videntur : atque idcirco, ut fine prasjudicio partes mundi afpedabilis inter fe comparemus, cavendum effe ne Lunam, vel Terram, vel Solem mpp;nitudine Stellas fuperare arbitremur.

Differunt autem inter fe Stellse, non modo quôd uns aliis fint majores; fed etiam quôd quaedam pro- priâ luce fulgeant, alise verô tantùm aliéna. Ut in- primis de Sole dubium effe non poteft, quin lucem quâ oculos noflros perftringit, in fe habeat : neque enim tantam ab omnibus Fixis fimul fumptis mutuari poteft, cùm ipfae tantam ad nos non mittant, nec tamen à nobis magis diflent quàm à Sole ; ac nullum aliud corpus apparet magis radiofum, à quo illam accipiat : fi quod autem effet, procul dubio appareret. Idem de omnibus Stellis fixis facile credetur ab iis, qui confiderabunt quàm vividos radios vibrent, ac quantum à nobis & à Sole fint remotse : fi enim ali- cujus Stellae fixa; tam vicini effemus quàm Solis, cre- dibile eft eam ipfo non minorera, nec minus lucidam effe apparituram.

Contra verô Lunam videmus, eâ tantum parte

2 5 fplendere quam Soli habet obverfam; unde cogno- fcimus illam effe proprio lumine deftitutam, & tantùm radios à Sole acceptos verfùs oculos noflros refle- dere. Quod idem etiam de Venere perfpicillorum ope obfervatur. Idemque de Mercurio, Marte, Jove &

3o Saturno non difficulter perfuadetur, ex eo quod eo- rum lumen obtufius five placidius fit cmàm Fixarum,

��20

��rituram effe, nifi ut Planetam, Jove aut Saturno minorent.

��IX.

Solem & Fixas propriâ luce fulgere.

��Lunam & alios Plane- tas lucem à Sole mu- tuari.

�� � XI. Terram ratione lumi- nis à Planetis non differre.

��XII.

Lunam, cùm nova eft,

à Terra illuminari.

��XIII. Soient in ter Fixas, & Terram inter Pla- netas pojfe numerari.

��XIV. Fixas eandem femper à Je muluàdijlantiam retinere, non aulem Planetas.

��XV. Eafdem Planetarum

��84 Principiorum Philosophle 73-74-

& à Sole non adeô diftent, quin poffint ab ipfo illu- minari.

Denique idem de Terra experimur : conflata enim eft ex opacis corporibus, quae Solis radios excipientia, illos non minus validé quàm Lima refleétunt; quin etiam nubibus eft involuta, quae licèt multô minus opacae fint, quàm ple|rseque aliae ejus partes, faepe tamen ipfas videmus, cùm à Sole illuftrantur, non minus albicantes effe quàm Lunam ; adeô ut fit fatis manifeftum, eam ratione luminis à Lunâ, Venere, Mercurio, aliifque Planetis non differre.

Quod etiam confirmatur, ex eo quôd, Lunâ exiftente inter Solem & Terram, ejus faciès quae à Sole non illuftratur, débile quoddam lumen oftendat, quod facile conjicimus ad illam pervenire à Terra, quae tune radios à Sole receptos eam verfùs réfléchit ; mi- nuitur enim paulatim, prout pars Terrae à Sole illu- minata ab eâ fe avertit.

Atque omnino, fi Terram ex Jove refpiceremus, minor quidem, fed forte non minus lucida nobis ap- pareret, quàm hinc Jupiter appareat ; ex vicinioribus autem Planetis, major videretur; fed ex Fixis, propter nimiam earum diftantiam, omnem confpedum effu- geret. Ex quibus fequitur ipfam inter Planetas, & Solem inter Stellas fixas porTe numerari.

Differunt etiam inter fe Stellae in eo, quôd illae quas Fixas vocamus, eandem femper à fe mutuô diftantiam, eundemque ordinem fervent; aliae autem affiduè inter fe fitum mutent : unde Planetae five errantes appel- lantur.

Equidem, ut in medio mari, tempore tranquillo,

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 74-75-

��Pars Tertia.

��8î

��10

��iS

��20

��25

��3o

��cùm quis ex unâ navi alias eminus refpicit inter fe fitum mutantes, faepe poteft dubitare quibufnam ex illis, & annon etiam fuse, motus (à quo procedit ifta fitûs variatio) fit tribuendus : ita errores Planetarum, è Terra confpedi, taies apparent, ut ex ipfis folis co- gnofci non poffit, quibufnam corporibus fint propriè tribuendi. Cùmque fint valde inaequales & implicati, non facile eft illos explicare, nifi ex| variis modis, qui- buspoflunt intelligi, unum aliquem eligamus, fecun- dùm quem ipfos fieri fupponamus. In quem finem inventae funt ab Aftronomis très diverfae hypothefes, hoc eft, pofitiones, quae non ut verae, fed tantùm ut phaenomenis explicandis idoneae, confiderantur.

Harum prima eft Ptolemaei, quae quoniam multis phaenomenis adverfatur (ut inprimis incremento & decremento luminis, quod in Venere ficut in Lunâ obfervatur), jam vulgo ab omnibus Philofophis rejici folet, ideoque hîc à me praetermittetur 3 .

Secunda eft Copernici, & tertia Tychonis Brahe : quae duae, quatenus funt tantùm hypothefes, eodem modo phaenomenis fatisfaciunt, & non magna inter ipfas differentia eft, nifi quôd illa Copernici aliquantô fimplicior fit & clarior ; adeô ut Tycho non habuerit oc- cafionem illam mutandi, nifi quia non hypothefin dum- taxat, fed ipfam rei veritatem explicare conabatur.

Quippe, cùm Copernicus non dubitâflet motum Terrae tribuere, hoc Tycho tanquam in Phyficâ valde abfurdum, atque à communi hominum fenfu alie- num, voluit emendare; fed, quia veram motûs natu- ram non fatis çonfideravit, verbo tantùm aïTeruit

a. Voir t. V, p. 386.

��apparentias per va- rias hypothefes pojfe explicari.

��XVI. Hypothefin Ptolemœi apparentiis non fatis- facere.

��XVII. Hypothefes Copernici S Tychonis non dif- ferre in quantum hy- pothefes.

��XVIII. Tychonem verbo mi- nus, fed re plus mo- tûs Terrœ tribuere, quàm Copernicum.

�� � 86

��Principiorum Philosophie

��7 5- 7 6.

��XIX. Me accuratiùs quàm Copernicum, & ve- nus quàm Tycho- nem, Terres tnotum negare.

��XX.

Fixas fupponendas effe à Saturno quamma- ximè dijiantes.

��XXI. Soient injlar flammœ ex materiâ quidem valde mobili confta- re, Jed non ided ex uno loco in alium mi- grare.

��Terram quiefeere, ac re ipfâ plus motûs ei conceffit quàm alter.

Quapropter ego, in hoc tantùm ab utroque diffen- tiens, quôd omnem motum veriùs quàm Tycho, & curiofiùs quàm Copernicus, fim Terrae detradurus : illam hîc proponam hypothefin, quae omnium fimpli- ciffima, & tam ad phaenomena intelligenda, quàm ad eorum caufas naturales inveftigandas accommodatif- fima effe videtur : ipfamque tantùm pro hypothefi, non pro rei veritate haberi velim.

| Primo, quia nondum certi fumus, quantum à nobis diftent Stellae fixse, nec poffumus eas fingere tam remotas, ut hoc phaenomenis repugnet : ne fimus contenti fupponere ipfas effe fupra Saturnum, ut vulgô omnes admittunt, fed libertatem fumamus quantumlibet altiores exiftimandi. Si enim earum altitudinem cum diftantiis hic fupra terram nobis notis vellemus comparare, illa, quae jam iis ab omni- bus conceditur, non effet minus incredibilis quàm quaevis major; ii verô ad Dei creatoris omnipoten- tiam refpiciamus, nulla poteft cogitari tam magna, ut ideô fit minus credibilis quàm quaevis minor. Atque non tantùm ad Planetarum, fed etiam ad Co- metarum phaenomena commode explicanda, maxi- mum fpatium inter illas & fphaeram Saturni ponen- dum effe, infrà oftendam 3 .

Secundo, quia Sol in hoc convenit cum Fixis, & cum flammâ, quôd lumen à fe ipfo emittat : putemus eundem etiam in motu cum flammâ, & in fitu cum Fixis, convenire. Nempe nihil quidem hîc fupra ter-

a. Art. xli.

��10

��■ 5

��20

��25

��3o

�� � IO

��i5

��20

��25

��3o

��76-77. Pars Tertia. 87

ram videmus effe mobilius flammâ; nam & alia cor- pora, juxta quse pofita eft, nifi fint admodum folida & dura, particulatim difîblvit, ac fecum movet. Sed tamen ejus motus fit tantùm fecundum partes, & tota migrare non folet ex uno loco in alium, nifi ab aliquo alio corpore, cui adhsereat, deferatur; quâ ratione pofïumus etiam exiftimare Solem conftare quidem ex materiâ valde fluidâ & mobili, quse omnes cœli cir- cumjacentis partes fecum rapit ; fed in hoc nihilomi- nus Stellas fixas imitari, quôd non ex unâ cœli regione in aliam migret.

Neque incongrua videri débet Solis cum flammâ comlparatio, ex eo quôd nullam flammam hîc videa- mus quae non continuo egeat alimento ; quod idem de Sole non obfervatur. Ex legibus enim natune, non minus flammâ, quàm quodvis aliud corpus, ubi femel exiftit, femper exiftere perfeverat, niû ab aliquâ caufâ externâ deftruatur ; fed, quia confiât materiâ quam- maximè fluidâ & mobili, afïiduè hîc fupra terram à materiâ circumjacente diflipatur; atque ideô eget ali- mento, non ut cadcm quce jam exiftit confervetur, fed tantùm ut, dum ipfa extinguitur, femper alia nova in ejus locum fubftituatur. Solem autem non ita de- ftruunt partes cœli ei vicinae, ideoque non ita eget alimento quo reparetur. Sed tamen etiam infrà often- detur a , novam femper materiam in Solem ingredi, & aliam ex eo elabi.

Hîcque notandum eft, fi Sol in fitu non différât à Fixis, ipfas omnes in unius alicujus fphaerœ circumfe- rentiâ non verfari, quemadmodum multi fupponunt,

a. Art. lxix.

��XXII. Solem à flammâ dif- jerre, qudd non ita egeat alimento.

��XXIII.

Fixas omnes in eâdem fphœrâ non verfari, fed unamquamqur vaftum fpatium circa

�� � 88

��Principiorum Philosophle

��77-

��fehabere.ains Fixis qu j a jjj e j n e âdem iftâ fphaerae circumferentiâ effe non poteft. Sed, ut Sol vaftum quoddam circa fe fpatium habet, in quo nulla Stella fixa continetur : ita fingulae

���Fixse ab omnibus aliis valde remotse effe debent, & unse multô magis quàm aliœ, à nobis & à Sole diftare. 5 Sic in hac figura, û S fit Sol, F/erunt Stella? fixae ;

�� � 77-79- Pars Tertia. 89

atque aliae innumerse, fuprà & infrà, & ultra hujus figurae planum, per omnes fpatii dimenfiones fparfae intelligentur 8 . | Tertio, putandum eft, non tantùm Solis & Fixarum,

5 fed totius etiam cœli materiam fluidam efle, five li- quidam : quod jam vulgô omnes Aftronomi conce- dunt, quia vident phaenomena Planetarum vix aliter pofle explicari.

Sed in hoc multi mihi videntur errare, quôd flui-

10 ditatem cœlo tribuentes, illud tanquam fpatium plané vacuum imaginentur, ita ut motibus quidem aliorum corporum non reûftat, fed praeterea nullam habeat vim ad ipfa fecum deferenda : neque enim in rerum naturâ ullum taie vacuum efle poteft, ac fluidis omni-

i5 bus hoc eft commune, ut ideô tantùm non refiftant aliorum corporum motibus, quôd in feipfis etiam habeant motum. Et quia hic motus facile in omnes partes determinatur, ejus vi, cùm in unam aliquam partem eft determinatus, neceflariô fecum deferunt

  • o alia omnia corpora in fe contenta, quae à nullâ caufâ

externâ retinentur, quantumvis ipfa fint folida &

quiefcentia & dura ; ut ex antè dictis b eft manifeftum.

Quarto, cùm videamus Terram nullis columnis

fuffultam, nullifque funibus appenfam, fed circum-

2 5 quaque fluidiffimo tantùm cœlo cindam efle, putemus quidem illam quiefcere, ac nullam habere propen- fionem ad motum, quandoquidem nullam adverti- mus. Sed ne putemus hoc obftare, quominùs ab ifto cœlo deferatur, & ejus motibus immota obfequatur :

a. Dans l'édition princeps, la figure en question occupe toute la page 78.

b. Pars II, art. lxi, p. 76-77.

Œuvres. III. 12

��XXIV. Ccelos efle fluidos.

��XXV.

Ccelos omnia corpora in Je contenta fecum de/erre.

��XXVI. Terram in cœlo fuo quiefcere, fed nihilo- minus ab eo deferri.

�� �

��Principiorum Philosophle

��79-80.

��XXVII.

Idemque fentiendum effe de omnibus P la- net is.

��XXVIII. Terrant, propriè lo- quendo, non moveri, nec ullos Planetas, quamvis à coelo tranf- ferantur.

��ut navis, nullis ventis nec remis impulfa, nullifque anchoris alligata, in medio mari quiefcit, etfi forte aquae ingens moles, occulto curfu delabens, ipfam fecum ferat.

Et quemadmodum cseteri Planetae in hoc cum Terra conveniunt, quôd fint opaci & radios Solis refle&ant, | non immérité arbitrabimur illos etiam in hoc ei fimiles eue, quôd unufquifque quiefcat in eâ cœli regione in quâ verfatur; quôdque omnis variatio fitûs quae in illis obfervatur, ex eo tantùm procédât, quôd omnis materia cœli, quae illos cont.inet, moveatur.

Hîcque oportet eorum meminiffe qua? de naturâ motûs fuprà dict.a funt a : nempe illum quidem (fi pro- priè loquamur, & fecundùm rei veritatem), effe tan- tùm tranflationem unius corporis ex viciniâ eorum corporum, quœ ipfum immédiate contingunt & tan- quam quiefcentiafpect.antur, in viciniam aliorum. Sed faepe etiam exufu vulgi actionem omnem, quâ corpus aliquod ex uno loco in alium migrât, motum vocari ; & hoc fenfu dici poffe, eandem rem eodem tempore moveri ac non moveri, prout ejus locum varié deter- minamus. Unde fequitur nullum in Terra, nec etiam in aliis Planetis, motum propriè didum reperiri : quia non transferuntur ex viciniâ partium cœli quae illos immédiate contingunt, quatenus iflae partes cœli ut immotse confiderantur. Ad hoc enim deberent ab omnibus fimul fejungi, quod non fit; fed quia materia cœli fluida eft, nunc unae ejus particulis, nunc aliae, à Planetâ quem contingunt removentur, idque per mo- tum qui illis tantùm tribui débet, non autem Planetae :

a. Pars II, art. xxv, p. 53-54-

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 8o8i.

��Pars Tertia.

��9 1

��quemadmodum partiales tranflationes aquae & aëris, quae in terrae fuperficie fiunt, non tribui folent ipfi terrae, fed il lis aquae & aëris partibus quae transfe- runtur. 5 Motum autem fumendo juxta ufum vulgi, dicen- dum quidem efl Planetas alios omnes moveri, nec non etiam Solem & Fixas; fed non, nifl admodum incongrue, idem de Terra dici poteft. Vulgus enim à Terrae partibus, ut im|mobilibus fpe&atis, Stellarum

10 loca déterminât ; hafque eatenus moveri judicat, qua- tenus à locis ita determinatis recedunt : quod com- modum efl ad ufum vitae, ideoque rationi confenta- neum. Quin etiam omnes ab ineunte aetate putavimus, Terram non efle globofam, fed planam, & in eâ efle

i5 ubique idem furfum & idem deorfum, eofdemque mundi cardines, Orientem, Occidentem, Meridiem, & Septentrionem ; quibus idcirco ufi fumus ad reli- quorum omnium corporum loca defignanda. Sed fi quis Philofophus, animadvertens Terram efle globum

20 in cœlo fluido & mobili contentum, Solem autem & Stellas fixas eundem femper inter fe fitum fervare, his utatur ut immotis ad illius locum determinan- dum, & ideô affirmet ipfam moveri, abfque ratione loquetur. Nam primo, juxta philofophicum fenfum,

2 5 locus determinari non débet per corpora valde re- mota, quales funt Fixae, fed per contigua ejus quod dicitur moveri. Ac deinde, juxta ufum vulgi, non eft cur Fixas confideret ut immotas, potiùs quàm Ter- ram, nifi quod putet ultra ipfas non efle ulla alia cor-

3o pora, à quibus feparentur, & quorum refpedu dici poflint moveri, Terra autem quiefcere, illo fenfu quo

��xxix.

Nullum etiam motum Terrce effe tribuen- dum, quamvis motus impropriè juxia ufum vulgi Jumatur; fed tune reâè dici, alios Planetas mo- veri.

�� � 9 2

��Principiorum Philosophie

��8i-8a.

��XXX. Planetas omnes circa Soient à cœlo deferri.

��XXXI.

Quomodo fmguli Pla- nètes deferantur.

��dicit Terrain moveri refpeétu Fixamm. Atqui hoc putare à ratione eft alienum : cùm enim mens noftra fit talis naturae, ut nullos in mundo limites agnofeat, quifquis ad immenfitatem Dei & fenfuum noftrorum infirmitatem attendet, aequius effe judicabit fufpi- cari, ultra illas omnes Stellas fixas quas videmus, forte effe alia corpora, ad quae comparata Terra quie- feere, ipfse autem omnes fimul moveri dici poffint, quàm fufpicari nulla poffe talia elfe.

Sic itaque fublato omni ferupulo de Terra? motu, pute|mus totam materiam cœli in quâ Planetse verfan- tur, in modum cujufdam vorticis, in cujus centro eft Sol, affiduè gyrare, ac ejus partes Soli viciniores ce- leriùs moveri quàm remotiores, Planetafque omnes (è quorum numéro eft Terra) inter eafdem iftius cœ- leftis materise partes femper verfari. Ex quo folo, fine ullis machinamentis, omnia ipforum phaenomena fa- cillimè intelligentur. Ut enim in iis fluminum locis, in quibus aqua in fe ipfam contorta vorticem facit, fi variae feftucse illi aquae incumbant, videbimus ipfas fimul cum eâ deferri, & nonnullas etiam circa propria centra converti, & eô celeriùs integrum gyrum abfol- vere, quô centro vorticis erunt viciniores ; & denique, quamvis femper motus circulares affedent, vix tamen unquam circulos omnino perfedos deferibere, fed nonnihil in longitudinem & latitudinem aberrare : ita eadem omnia de Planetis abfque ullâ difficultate pof- fumus imaginari, & per hoc unum cunda eorum phae- nomena explicantur.

Sit itaque S Sol, & omnis materia cœleftis eum cir- cumjacens ita moveatur in eafdem partes, nempe ab

��10

��iS

��20

��25

��3o

�� � 8a-83.

��Pars Tertia.

��95

��20

���Occidente per Meridiem verfùs Orientem, five ab A per B verfùs C, fupponendo polum Borealem fupra hujus figurée planum eminere : ut ea quse eft circa Saturnum, impen-

5 dat ferè annos tri- ginta ad eum per totum circulum T? deferendum ; ea ve- ro quse eft circa Jo-

io vem,intra annos 12 ( illum cum ejus af- feclis déférât per circulum y. ; ficque Mars duobus an-

i5 niSjTerracumLunâ

uno anno, Venus o&o menfibus, & Mercurius tribus, circuitus fuos in circulis c, T, è, $, materiâ cœli eos déférente, abfolvant.

| Nec non etiam corpora quaedam opaca, perfpicil- lorum ope nobis confpicua, quae dicuntur Solis ma- culée, ipfiufque fuperficiei contigua funt, fpatio viginti fex dierum eum circumeant.

Ac praeterea, ut faepe in aquarum vorticibus vidi contingere, in majori illo cœleftis materiae vortice fint

25 alii minores vortices, unus in cujus centro fit Jupiter, alter in cujus centro fit Terra, qui in eafdem partes ac major vortex ferantur ; & ille qui habet Jovem in centro, déférât circa ipfum quatuor ejus affeclas, tali celeritate, ut remotiffimus diebus 16, fequens die-

3o bus 7, tertius horis 85, & centri proximus horis 42 unum circuitum perficiat; ficque, dum femel in raa-

��XXXII.

Quomodo etiam Solis

maculce.

��XXXIII. Quomodo etiam Terra circa proprium cen- trum, & Luna circa Terram vehatur.

�� � 94

��Principiorum Philosophle

��83-84.

��XXXIV.

Motus cœlorum non effeperfeâè circulares.

��XXXV. De abcrratione Plane- tarum in latitudinem.

��jori circulo circa Solem ferentur, minores fuos cir- culos circa Jovem aliquoties percurrant. | Eodemque modo vortex, qui habet Terram in centro, efficiat ut Luna menfis fpatio eam circumeat, ipfa autem Terra fingulis diebus circa proprium axem integrum gyrum abfolvat ; ita ut eodem tempore quo Terra & Luna cir- culum communem femel peragrabunt, Terra }6$ vici- bus circa proprium centrum, & Luna duodecies circa Terram vertatur.

Denique, ne putemus omnia centra Planetarum ac- curatè in eodem piano femper confiftere, nec circulos quos deferibunt effe omnino perfedos ; fed, ut in om- nibus aliis rébus naturalibus contingere videmus, ifta tantùm praeterpropter talia effe, ac etiam labentibus fœculis continua mutari arbitremur.

Nempe, û hsec figura reprsefentet planum, in quo centrum Terrse toto anno verfatur, quod vocatur pla- num Eclipticse atque ope Fixarum in cœlo determi- natur, putandum efl unumquemque ex aliis Planetis in alio quodam piano verfari, ad hoc nonnihil incli- nato, &,ipfum interfecante in lineâ quœ tranfit per centrum Solis : ita ut Sol in omnibus iftis planis repe- riatur. Exempli caufâ, orbita Saturni fecat nunc Eclip- ticam in fignis Cancri & Capricorni, fupra ipfam au- tem attollitur, hoc eft, verfùs Boream inclinatur in Librâ, & infra eandem verfùs Auftrum deprimitur in Ariete, angulufque ipfius inclinationis eft circiter gra- duum 2 5. Sicque aliorum Planetarum orbitœ fecant Eclipticam in aliis locis ; fed inclinatio in Jove & Marte eft minor, in Venere uno circiter gradu major, & in Mercurio maxima : eft enim fere 7 graduum. Ac

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � «4-S5.

��Pars Tertia.

��95

��IO

��i5

��20

��25

��praeterea etiam Solis maculse (faltem fi verse fint obfer- vationes Scheineri S. I. a , poftcujus diligentiam nihil circa ifta|rum macularum phaenomena defiderari pofle videtur), in planis j gradibus aut ampliùs ad Eclipticam inclinatis, circa Solem volvuntur ; adeô ut earum mo- tus hac in re non différât à motibus Planetarum. Luna etiam circa Terram fertur, in piano quod 5 gradibus ab Eclipticâ defledit ; & Terra circa proprium axem in piano iEquatoris 2}\ gradibus ab Eclipticâ defle- dente; quod planum ^îquatoris ipfa fecum defert. Atque hae Planetarum aberrationes ab Eclipticâ vo- cantur motus in latitudinem b .

Ipforum autem circuitiones circa Solem vocantur motus in longitudinem. Hique etiam in eo aberrant, quôd non aequaliter ubique à Sole diftent; fed hac aetate, Saturnus ab eo remotior eft in Sagittario quàm in Geminis, vicefimâ circiter diftantiae fuae parte; Ju- piter in Librâ remotior eft quàm in Ariete ; ficque alii Planetae habent Aphelia & Perihelia fua aliis in locis c . Poil aliquot autem faecula, haec omnia mutata effe deprehendentur ; ac finguli Planetae, nec non etiam Terra, planum in quo nunc eft Eclipticâ, diverfis in locis fecabunt, & paulo magis vel minus ab illâ défie- dent; & illorum maximae ac minimse à Sole diftantise in aliis fignis reperientur d .

Jam verô non opus eft ut oftendam, quo pado ex hac hypothefi fequantur phaenomena diei & nodis, aeftatis & hyemis, five accefTûs Solis ad Tropicos, &

a. Voir t. I, p. 1 1 5 et p. 283.

b. Tome V, p. 386.

c. Tome IV, p. 181, 1. 8. Voir ci-après, art. cxlii-cxlv.

d. Tome V, p. 386.

��XXXVI. De motu in longitudi-

��nem.

��XXXVII. Phœnomena omnia per hanc hy-pothefin fa- cillimè intelligi.

�� � Principiorum Philosophle

��85-86.

��XXXVIII. Juxta Tychonis hypo- thefin dicendum effe, Terrant movericirca proprium centrum.

��96

ejufdem receffûs, phafium Lunae, Eclipfium, ftationum & retrogradationum quae apparent in Planetis, prse- ceffionis sequino&iorum , variationis in obliquitate Eclipticse, ac fimilia : facile enim ab illis, qui vel pri- ma elementa Aftronomiee didicerunt, intelligentur 8 .

Sed breviter adhuc dicam, quo pa&o ex hypothefi Bra|heanâ, quam vulgô jani admittunt illi omnes qui Copernicanam répudiant, plus motûs Terrse quàm per hanc tribuatur. Primo, manente Terra juxta eorum opinionem immobili, necefle eft ut totum cœlum, unà cum ftellis, circa ipfam fingulis diebus volvatur: quod intelligi non poteft, quin fimul intelligatur fieri tranflationem omnium partium Terrse, ex viciniâ par- tium cœli quas tangunt in viciniam aliarum ; cùmque haec tranflatio fit reciproca, ut fuprà di£him eft b , & eadem plané vis five adio ad illam requiratur in Terra atque in cœlo, nulla ratio eft cur, propter ipfam, cœlo potiùs quàmTerrae motum tribuamus. Quinimô, juxta fuperiùs diéta, Terrae duntaxat eft tribuendus : quia fitfecundùm totam ejus fuperficiem, non autem eodem modo fecundùm totam fuperficiem cœli, fed tantùm fecundùm partem concavam, Terrae conti- guam, quse ad convexam comparata perexigua eft. Nec refert fi dicant, fe non tantùm putare concavam cœli ftellati fuperficiem à terra feparari, fed fimul etiam convexam ab alio cœlo illud ambiente, nempe à cœlo cryftallino vel Empyreo ; atque hanc effe ratio- nem cur illum motum cœlo potiùs tribuant quàm terrae. Nullum enim haberi poteft argumentum, quo

a. Voir t. V, p. 386.

b. Pars II, art. xxix, p. 55-56.

��10

��i5

��20

��25

�� � 86-87.

��Pars Tertia.

��97

��10

��]5

��25

��3o

��probetur fieri talem feparationem totius fuperficiei convexae cœli ftellati ab alio cœlo ipfum ambiente ; fed plané ex arbitrio illam fingunt. Atque ita, juxta ipforum hypothefin, ratio cur motus fit terrae tribuen- dus, eft certa &. evidens ; ratio verô cur illum cœlo tribuant, & Terrae quietem, eft incerta & à folâ illo- rum imaginatione effi&a.

Ex eâdem Tychonis hypothefi, Sol motu annuo circa Terram gyrans, non modo Mercurium & Vene- rem, fed j etiam Martem, Jovem & Saturnum, qui ab eo remotiores funt quàm Terra, fecum ducit : quod intelligi non poteft, praefertim in cœlo fluido, quale illud fupponunt, quin tota cœli materia interjacens fimul feratur, & intérim Terra vi aliquâ feparetur à partibus iftius materiae fibi contiguis, atque in eâ circulum defcribat. Quapropter haec rurfus feparatio, quae eft totius Terrae, ac peculiarem in eâ aftionem requirit, ejus motus erit dicendus.

Unus autem adhuc in meâ hypothefi fcrupulus 20 manet, ex eo quôd, fi Sol eundem femper fitum inter Fixas fervet, necefle fit Terram, quae circa illum fertur, ad ipfas accedere ac recedere toto fuae orbitae inter- vallo : quod tamen ex phaenomenis non potuit ha&e- nus deprehendi. Sed hoc excufatur per immenfam diftantiam, quam inter nos & Fixas efle fupponimus; talem fcilicet, ut totus ille circulus qui à Terra defcri- bitur circa Solem, fi ad eam comparetur, inftarpundi fit habendus. Quod fateor incredibile videri poffe, magnàlia Dei confiderare non affuetis, & Terram ut praecipuam partem univerfi, ac domicilium hominis, propter quem caetera omnia fada fint, fpe&antibus ;

Œuvres. III. i3

��XXXIX.

Ac etiam illam moveri circa Solem motu an- nuo.

��XL.

Terres tranjlationem nullam efficere afpe- âûs diverfetatem in Fixis, propter maxi- mam ipjarum diftan- tiam.

�� � XLI. Hanc etiam Fixarum diftantiam requiri ad motus Cometarum, quos jam confiât ejfe in cœlo.

��XLII. Omnia quœ kic in Ter- ra videmus, ad phœ- notnena etiam perli- nere, fed non opus ejfe. initio ad cunâa refpicere.

��98 PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE 87-88.

fed Aftronomis, qui jam omnes fciunt illam ad cœlum comparatam infiar punfti effe, non ita mirum videri débet.

Ac praeterea Cometae, quos jam fatis confiât in noftro aëre non verfari, ut nimis rudis antiquitas 5 opinabatur, vaftiffimum iilud fpatium inter fphaeram Saturni & Fixas requirunt, ad omnes fuas excurfiones abfolvendas : adeô enim varia? funt, adeô immanes, & à Fixarum ftabilitate atque à regulari Planetarum circa Solem circuitione adeô difcrepantes, ut abfque 10 eo ad nullas nature leges revo|cari poffe videantur. Neque nos movere débet quôd Tycho & alii Aftro- nomi, qui diligenter eorum parallaxes inveftigârunt, dixerint tantùm illos effe fupra Lunam, verfùs fphae- ram Veneris aut Mercurii, non autem fupra ipfum i5 Saturnum : hoc enim non minus redè ex fuis calculis concludere potuiffent, quàm illud. Sed cùm difputa- rent contra veteres, qui Cometas inter meteora fublu- naria numerabant, contenti fuerunt oftendere illos in cœlo effe ; nec aufi funt omnem altitudinem, quam 20 calculo deprehendebant, iis tribuere, ne minus facile crederetur.

Prêter haïe autem generaliora, poflent adhuc parti- cularia multa, non modo circa Solem, Planetas, Come- tas & Fixas, fed praecipuè etiam circa Terram (nempe 2 5 illa omnia quae in ejus fuperficie videmus), inter phae- nomena hîc recenferi. Ut enim veram hujus mundi afpeétabilis naturam agnofcamus, non fatis eft ali- quas caufas invenire, per quas ea quae in cœlo eminus afpicimus explicentur ; fed ex iifdem etiam, illa omnia 3o quae in Terra cominus intuemur, deduci debent. Atqui

�� � 88-8g.

��Pars Tertia.

��99

��IO

��i5

��20

��25

��3o

��non opus eft, ut illa omnia confideremus ad rerum generaliorum caufas determinandas ; fed tum demum ipfas poftea re&è à nobis determinatas fuiffe cognofce- mus, cùm ex iifdem non ea dumtaxat ad quae refpexi- mus, fed alia etiam omnia, de quibus antea non cogi- tavimus, explicari advertemus.

Et certè, fi nullis principiis utamur nifi evidentiffimè perfpecî.is, fi nihil nifi per Mathematicas confequen- tias ex iis deducamus, & intérim illa quœ fie ex ipfis deducemus, cum omnibus naturae phaenomenis accu- ratè confentiant, injuriam Deo facere videremur, fi caufas rerum, hoc pa&o à nobis inventas, falfas efle fufpicaremur, tanquam fi nos | tam imperfeétos ge- nuiflet, ut ratione noftrâ reftè utendo fallamur.

Verumtamen, ne etiam nimis arrogantes efle videa- mur, fi de tantis rébus philofophando, genuinam earum veritatem à nobis inventam efle affirmemus, malim hoc in medio relinquere, atque omnia qua? deinceps fum feripturus tanquam hypothefin propo- nere. Quae quamvis falfa efle exiftimetur, fatis ma- gnum operae pretium me fecifle arbitrabor, fi omnia quaî ex ipfâ deducenturcum experimentis confentiant: ita enim ex eâ tantundem utilitatis ad vitam, atque ex ipfius veritatis cognitione, percipiemus.

Quinimô etiam, ad res naturales meliùs explican- das, earum caufas altiùs hîc repetam, quàm ipfas unquam extitifle exiflimem. Non enim dubium eft, quin mundus ab initio fuerit creatus cum omni fuâ perfeétione* : ita ut in eo & Sol & Terra & Luna, & Stellae extiterint ; ac etiam in Terra non tantùm fuerint

��XLIII. Vix fieri poffe quin caûjce, ex quibus om- nia phcenomenaclarè deducuntur, Jint vc- rœ.

��XLIV.

Me tamen eas, quas hîc exponam, pro hypo- thefebus tantùm ha- beri velle.

��XLV. Mcquc etiam hîc non- nullas affumpturum, quas confiât falfas effe.

��a. Voir t. V, p. 168-169.

�� � IOO

��Principiorum Philosophle

��89-90.

��XLVI. Qucenam fint ea, quce hic affumo ai yhœ- nomena omnia ex- plicanda.

��femina plantarum, fed ipfae plantae ; nec Adam & Eva nati fint infantes, fed fadi fint homines adulti. Hoc fides Chriftiana nos docet, hocque etiam ratio natu- ralis plané perfuadet. Attendendo enim ad immenfam Dei potentiam, non poflumus exiftimare illum un- quam quidquam feciffe, quod non omnibus fuis nu- meris fuerit abfolutum. Sed nihilominus, ut ad plan- tarum vel hominum naturas intelligendas, longé me- lius eft confiderare, quo pado paulatim ex feminibus nafci poflint, quàm quo pado à Deo in prima mundi origine creati fint : ita, fi quae principia poflimus exco- gitare, valde fimplicia & cognitu facilia, ex quibus tanquam ex feminibus quibufdam, & fidera &Terram, & denique omnia quse in | hoc mundo afpeftabili deprehendimus, oriri potuiffe demonftremus, quamvis ipfa nunquam fie orta effe probe feiamus, hoc pado tamen eorum naturam longé meliùs exponemus, quàm fi tantùm, qualia jam fint, deferiberemus . Et quia talia principia mihi videor invenifle, ipfa breviter hîc exponam.

Ex antedidis 3 jam confiât, omnium mundi corpo- rum unam & eandem efle materiam, in quaflibet partes divifibilem, ac jam reipfa in multas divifam, quse diverfimodè moventur, motufque habent aliquo modo circulares b , & femper eandem motuum quan- titatem in univerfo confervant. At quàm magnae fint iftae partes materiae, quàm celeriter moveantur, & quales circulos deferibant, non poflumus folâ ratione

��10

��iS

��20

��25

��a. Pars II, art. iv, xx, xxii-iii, xxxni, xxxvi et il, p. 42, 5i, 52-3, 58-9, 61 et 65.

b. Voir t. V, p. 170.

�� � 90-9 1.

��Pars Tertia.

��ioi

��10

��.5

��determinare : quia potuerunt ifta innumeris modis diverfis à Deo temperari, & quemnam prae caeteris ele- gerit, fola experientia docere débet. Jamque idcirco nobis libemm eft, quidlibet de illis affumere, modo

5 omnia, quae ex ipfo confequentur, cum experientia confentiant. Itaque; fi placet, fupponemus omnem illam materiam, ex quâ hic mundus adfpe&abilis eft compofitus, fuiffe initio à Deo divifam in particulas quam-proximè inter fe aequales, & magnitudine mé- diocres 3 , five médias inter illas omnes, ex quibus jam cœli atque aftra componuntur ; eafque omnes tantun- dem motûs in fe habuiffe, quantum jam in mundo re- peritur ; & aequaliter fuiffe motas, tum fingulas circa propria fua centra, & feparatim à fe mutuô, ita ut corpus fluidum componerent, quale cœlum effe puta- mus ; tum etiam plures fimul, circa alia quaedam punéta b aequè à fe mutuô remota, & eodem modo difpofita ac jam funt centra Fixarum ; nec non etiam circa | alia aliquantô plura, quae aequent numerum.

ao Planetarum. Ita fcilicet ut illas omnes, quae contine- bantur in fpatio AEI C , verterentur circa pun&um S, & quae continebantur in fpatio AEV, circa F, & ita de caeteris : ficque tôt varios vortices componerent, quot jam aftra funt in mundo d .

Quae pauca fufiicere mihi videntur, ut ex iis tan- quam caufis omnes qui in hoc mundo apparent effe- étus fecundùm leges naturae fuprà expofitas e oriantur.

a. Voir t. V, p. 170.

b. Ibidem.

c. En marge (édit. princeps) : « Vide fig. pag. feq. », c'est-à-dire p. 92.

d. Pars IV, art. ccvi.

e. Pars II, art. xxxvn, xxxix et xl ci-avant, p. 62, 63 et 65.

��25

��XLVII. Harum fuppofitionum fal/itatem non impe dire, quominùi ea quee ex ipfis dedu-

�� � 102

��Principiorum Philosophie

��91.

��centur, vera e Jfe pojfint.

��& cena Et non puto alia fimpliciora, vel intelle&u faciliora, vel etiam probabiliora rerum principia poffe excogi- tari. Etfi enim forte etiam ex Chao per leges naturae

���idem ille ordo qui jam efl in rébus deduci poffet, idque olim fufceperim explicandum a : quia tamen 5

��a. Voir t. VI, p. 41, 1. 21, etc.

�� � 9 :-93.

��Pars Tertia.

��103

��10

��i5

��20

��25

��3o

��confufio minus videtur convenire cum fummâ Dei rerum creatoris perfectione, quàra proportio vel ordo, & minus diftinétè etiam à nobis percipi poteft, nul- laque proportio, nullufve ordo fimplicior eft, & co- gnitu facilior, quàm ille qui confiât omnimodâ aequa- litate : idcirco hîc fuppono omnes materiae particulas initio fuifle, tam in magnitudine quàm in motu, inter fe aequales, & nullam in univerfo inaequalitatem re- linquo, prêter illam quse eft in fitu Fixarum, & quae unicuique cœlum nodu intuenti tam clarè apparet, ut negari plané non poffit. Atque omnino parum refert, quid hoc pa&o fupponatur, quia poftea juxta leges naturae eft mutandum. Et vix aliquid fupponi poteft, ex quo non idem effedus (quanquam fortafle operofiùs) per eafdem naturae leges deduci poffit : cùm enim illarum ope materia formas omnes quarum eft capax, fucceffivè affumat, fi formas iftas ordine con- fideremus, tandem ad illam quae eft hujus mundi po|terimus devenire : adeô ut hîc nihil erroris ex falfâ fuppofitione fit timendum.

Itaque, ut naturae legum efficacitatem in propofitâ hypothefi oftendere incipiamus, confiderandum eft illas particulas, in quas totam hujus mundi materiam initio divifam fuifle fupponimus, non potuifife quidem initio efîe fphaericas, quia plures globuli, fimul juncti, fpatium continuum non replent ; fed cujufcunque figurae tune fuerint, eas non potuifle fucceflu tem- poris non fieri rotundas, quandoquidem varios habue- runt motus circulares. Cùm enim in principio fatis magnâ vi motae fuerint, ut unae ab aliis fejungerentur, eadem illa vis perfeverans, haud dubiè fatis magna

��XLVIII. Quomodo omnes cœle- Jlis maleriœ particu- les faâcc fint fphœri- cœ.

�� � io4

��PRiNCIPIORUM PhILOSOPHLE

��93-94.

��XLIX.

Circa iftas particulas Jphœricas aliam effe

��etiam fuit, ad earum omnes angulos, dum fibi mutuô poftea occurrerunt, atterendos : ad hoc enim non tanta, quàm ad illud, requirebatur. Et ex hoc folo, quôd alicujus corporis anguli fie atterantur, facile intelligimus illud tandem fieri fotundum : quia hoc in loco nomen anguli ad omne id, quod in tali corpore ultra figuram fphœricam prominet, eft extendendum.

Cùm autem nullibi fpatia omni corpore vacua effe poffint, cùmque rotundae illae matériau particulae, à morem ateriam ^ b fimul jun&ae, perexigua qusedam intervalla circa fe relinquant : neceffe eft ifta intervalla quibufdam aliis materiae ramentis minutiffimis , figuras ad ipfa im- plenda aptas habentibus, eafque pro ratione loci occupandi perpétué mutantibus, impleri. Nempe, dum earum materiae particularum, quae fiunt rotundae, anguli paulatim atterantur, id quod ex ipfis eraditur adeô eft minutum, & tantam céleri tatem acquirit, ut folâ vi fui motûs in ramenta innumerabilia divida|tur; ficque impleat omnes angulos, quos alise materiae particulae fubingredi non poffunt.

Notandum enim eft, quô minora funt ifta particu- larum aliarum ramenta, eô faciliùs moveri, atque in alia adhuc minutiora comminui poffe : quia quô mi- nora a , eô plus habent fuperficiei b , pro ratione fuae molis : & occurrunt aliis corporibus fecundùm fuper- ficiem, dividuntur verô fecundùm molem c .

Notandum etiam eft ipfa multô celeriùs agitari, quàm alias materiae particulas, à quibus tamen fuam

��Hujusfubtilioris mate- rice particulas facii- limè dividi.

��LI.

Eafdem celerrimè

��10

��i5

��20

��25

��moveri.

��a. Voir t. V, p. 171.

b. Ibid., p. 173.

c . Ibid., p. 171.

�� � 94-9*- Pars Tertia. 105

agitationem acquirunt : quia, dum hae per re&as & patentes vias feruntur, expellunt ifta per obliquas & anguftas. Eâdem ratione, quâ videmus ex folle, quam- vis lente claudatur, aërem tamen valde celeriter egre- 5 di, propter anguftiam vise per quam tranfit. Jamque fuprà demonftratum eft, aliquam materiae portionem celerrimè moveri, ac in partes reipfa indefinitas dividi debere, ut varii motus circulares & inaequales fine rarefaftione vel vacuo fieri poffint ; nec ulla ab'a, prae- 10 ter hanc, ad id apta reperitur.

Jam itaque duo habemus gênera materiae valde di- LIL

-. * - . - . . , . y a Tria e ff e nu J us »"»t<ii

verla, quae duo prima elementa hujus mundi alpecta- a/peâabiUs elementa. bilis dici poffunt. Primum eft illius, quae tantam vim habet agitationis, ut aliis corporibus occurrendo, in

i5 minutias indefinitae parvitatis dividatur, & figuras fuas ad omnes angulorum ab iis relidorum anguftias implendas accommodet. Alterum eft ejus, quae divifa eft in particulas fphaericas, valde quidem minutas, fi cum iis corporibus, quae oculis cernere poffumus,

ao comparentur ; fed tamen certae ac determinatae quan- titatis, & divifibiles in alias multô minores. Ter- tiumque paulô poft inveniemus, conftans par|tibus vel magis crafiis, vel figuras minus ad motum aptas ha- bentibus. Et ex his tribus omnia hujus mundi afpe-

  • 5 dabilis corpora componi oftendemus : nempe Solem

& Stellas fixas ex primo, Cœlos ex fecundo, & Ter- rain cum Planetis & Cometis ex tertio. Cùm enim Sol & Fixae lumen ex fe emittant, Coeli illud tranfmit- tant, Terra, Planetae, ac Cometae remittant: triplicem

3o hanc differentiam in afpedum incurrentem, non malè ad tria elementa referemus.

Œuvres. III. 14

�� � io6

��Principiorum Philosophie

��95.

��Non malè etiam omnem materiam, in fpatio A El

���cœlo fumemus; & omnem illam, quae circa centra F, f, innumerabiles alios vortices componit, pro fe-

a. En marge (édit. princeps) : « NB. Vide fig. pag. i'eq. », c'est-à-dire p. 96.

�� � gs-97- Pars Tertia. 107

cundo ; & denique quidquid ultra illos duos cœlos reperitur, pro tertio*. Exiltimamufque hoc tertium, refpectu fecundi, efle immenfum, & fecundum, ref- pe&u primi, permagnum. Sed tertii cœli confideratio 5 non elt hujus loci : quia nullo modo à nobis fpedari poteft in hac vitâ, & de mundo tantùm afpectabili traétamus. Vortices autem, quorum centra ¥,/, omnes fimul pro uno tantùm cœlo numeramus, quia fub unâ & eâdem ratione à nobis confiderantur ; fed vorticem

10 S, licèt hîc non appareat ab aliis diverfus, pro pecu- liari tamen cœlo, & quidem omnium primo, fumimus : quiaTerram habitationem noftram paulô pôft b in illo inveniemus, ideôque multô plura in ipfo habebimus fpedanda quàm in reliquis, & nomina rébus, non

i5 propter ipfas, fed tantùm ad noftras de iis cogita- tiones explicandas, imponere folemus.

Crevit autem c initio paulatim materia primi ele- LIV -

,« , y j'/tj r Quomodo Sol & Fixa:

menti, ex eo quod particule lecundi alliduo motu le ^ formata fint. invicem | magis ac magis attererent; cùmque major

20 ejus quantitas fuit in univerfo, quàm neceffe erat ad implenda exigua illa fpatia, quse inter particulas fphsericas fecundi elementi fibi mutuô incumbentes reperiuntur, quidquid ex eâ refidui fuit, poltquam fpatia ifta impleta funt, ad centra S, F, f, confluxit ;

a5 ibique corpora qusedam fphaerica fluidiffima compo- fuit : nempe Solem in centro S, ac Stellas fixas in aliis centris. Poltquam enim particulae fecundi ele- menti fuerunt magis attritae, minus fpatii occupâ-

a. Voir t. V, p. 171.

b. Art. cxlvi.

c. Voir t. IV, p. 454-455.

�� � io8

��PrINCIPIORUM PHILOSOPHIE

��97-98.

��LV.

Quidfit lux.

��LVI.

��runt quàm priùs, nec ideô ad centra ufque fe exten- derunt, fed ab iis aequaliter omni ex parte recedentes, loca ibi fphserica reliquerunt, à materiâ primi ele- menti, ex omnibus circumjacentibus locis eô affluente, replenda.

Ea enim eft lex nature 3 , ut corpora omnia quae in orbem aguntur, quantum in fe eft, à centris fui motûs recédant. Atque hîc illam vim, quâ ficglobuli fecundi elementi, nec non etiam materia primi circa centra S, F, congregata, recedere conantur ab iftis centris, quàm potero accuratiffimè explicabo. In eâ enim folâ lucem confiftere infrà oftendetur b ; & ab ipfius cognitione multa alia dépendent.

Cùm dico globulos fecundi elementi recedere co-

Quisconalus admotum .... 1 n

in rébus inanimaiis nan a centris circa quae vertuntur, non putandum eft fit mteihgendus. iâ* c i rco me illis aliquam cogitationem affingere, ex

quâ procédât ifte conatus; fed tantùm ipfos ita effe fitos, & ad motum incitatos, ut rêvera fint eô verfùs ituri, Il à nullâ aliâ caufâ impediantur. LVH - Quia verô fréquenter multae caufae diverfae agunt

Quomodo in eodem cor- r - . . . , • ~.

pore conatus ad di- iimul in idem corpus , atque unae aharum etrectus Ijfepoffint" 3 Jimul impediunt, prout ad has vel illas refpicimus, dicere polTumus | ipfum eodem tempore tendere, five ire conari, verfùs diverfas partes. Ut, exempli caufâ, lapis A, in fundâ EA, circa centrum E rotatus, tendit quidem ab A verfùs B, Il omnes caufae, quae occurrunt ad ejus motum determinandum, fimul fpeétentur, quia rêvera eô verfùs fertur. Sed fi refpiciamus ad folam vim motûs quae in ipfo eft, dicemus illum, cùm eft in

a. Pars II, art. xxnx, p. 63.

b. Par» IV, art. xxvm.

��10

��i5

��20

��i5

�� � 98-99- Pars Tertia. 109


puncto A, tendere versùs C, juxta legem motûs suprà expositam: ponentes scilicet lineam AC esse rectam, quae tangit circulum in puncto A a. Si enim lapis è sundâ egrederetur, eo temporis momento, quo veniendo ex L pervenit ad punctum A, rêvera pergeret ab A versùs C, non versùs B; ac quamvis sunda hunc




effectum impediat, non tamen impedit conatum. Si denique non respiciamus ad totam istam vim motûs, sed tantùm ad illam | ejus partem quae à sundâ impeditur, eam scilicet distinguentes ab aliâ ejus parte quae sortitur suum effectum, dicemus hunc lapidem, dum est in puncto A, tendere tantùm versùs D, sive recedere conari à centro E secundùm iineam rectam EAD.

Quod ut clarè intelligatur, conferamus motum quo lapis, in puncto A existens, ferretur versùs C, si à nullâ aliâ vi impediretur, cum motu quo formica, in eodem

a. Pars II, art. xxxix, p. 63.

LVIII. Quomodo ea que circulariter moventur, conentur recedere à centro sui motûs. 110

Principiorum Philosophie 99-

puncto A existens, moveretur etiam versùs C, si linea EY esset baculus, supra quem rectà incederet ab A








versus Y, dum interim ipse baculus verteretur circa centrum E, ac ejusdem baculi punctum A describeret










circulum ABF, essentque hi duo motus ita inter se 5 contemperati, ut formica perveniret ad X cùm bacu99-101.

Pars Tertia.

111

lus esset in C, & ad Y cùm baculus esset in G, atque ita ipsa semper existeret in lineâ rectâ ACG. Ac deinde conferamus etiam eam vim, quâ | idem lapis, actus in sundâ secundùm lineam circularem ABF, re-

5 cedere conatur à centro E, secundùm lineas rectas AD, BC, FG, cum conatu qui remaneret in formica, si vinculo vel glutino aliquo detineretur in puncto A supra baculum EY, dum interim iste baculus eam deferret circa centrum E per lineam circularem ABF;

10 ac ipsa totis viribus conaretur ire versùs Y, atque ita recedere à centro E secundùm lineas rectas EAY, EBY, & similes.

Scio quidem motum istius formicae fore initio tardissimum, atque ideô ejus conatum, si tantùm ad prin-

15 cipium | motûs referatur, non videri magnum esse posse: atqui profectô non plané nullus est, & dum fortitur effectum, augetur, adeo ut motus ex eo proveniens satis celer esse possit. Nam, ut adhuc alio utamur exemplo, si EY sit canalis, in quo

20 globulus A contineatur, primo quidem temporis momento, quo iste canalis agetur in gyrum circa centrum E, globulus A motu tantùm

25 tardissimo progredietur versus Y; sed secundo momento paulô celeriùs incedet: priorem enim vim retinebit, ac preterea novam acquiret à novo conatu recedendi à centro E: quia, quandiu durat motus circularis,

30 tamdiu ille conatus durat, & quasi renovatur singulis momentis. Atque hoc experientia confirmat: si enim 112

��Principiorum Philosophie

��I0I-I02.

��LX. Hune conatum reperi- ri in materiâ cœlo- rum.

��LXI. Ipfum efficere, ut cor- pora Solis & Fixa- rumfint rotunda.

��canalis EY valde celeriter agatur circa centrum E, brevi globulus, in eo exiftens, ab A ad Y perveniet. Idemque etiara experimur in fundâ : quô celeriùs enim lapis in eâ rotatur, eô magis funis intenditur ; atque ifta tenfio, à folâ vi quâ lapis recedere conatur à cen- tro fui motûs exorta, exhibet nobis iftius vis quanti- tatem.

Quod verô hîc de lapide in fundâ, vel de globulo in canali circa centrum E rotato, diftum eft, facile in- telligitur eodem modo de omnibus globulis fecundi elementi : quôd nempe unufquifque fatis magnâ vi recedere conetur à centro vorticis in quo gyratur : retinetur enim hinc inde ab aliis globulis circumpo- fitis, non aliter quàm lapis à fundâ. Sed praeterea ifta vis in illis multùm augetur, ex | eo quôd fuperiores ab inferioribus, & omnes fimul à materiâ primi elementi, in centro cujufque vorticis congregatâ, premantur. Ac primo quidem, ut accuratè omnia diftinguantur, de folis iftis globulis hîc agemus ; nec ad materiam primi elementi magis attendemus, quàm fi fpatia om- nia, quae ab illâ occupantur, vacua eflent, hoc eft, quàm fi plena eflent materiâ, quae aliorum corporum motus nullo modo juvaret, nec impediret. Nullam enim aliam efle pofle fpatii vacui veram ideam, ex antediétis 3 eft manifeftum.

Cùm globuli omnes qui volvuntur circa S, in vor- tice AEI, conentur recedere ab S, ut jam demonftra- tum eft b , fatis patet illos, qui funt in lineâ redâ SA, premere fe mutuô omnes verfùs A ; & illos, qui funt

a. Pars II, art. xvn, p. 49.

b. Art. liv ci-avant, p. 107-108.

��10

��i5

��20

��25

�� � 102-103.

��Pars Tertia.

��"J

��in lineâ re&â SE, premere fe verfus E, atque ita de cœ- teris : adeô ut, fi non fint fatis multi ad occupandum omne fpatium inter S & circumferentiam A El, totum

quod non occupant, relinqua- ,.,.......,......,,. ,.,.....,.,..

tur verfus S. Et quoniam ii qui £^£vV^;L ^•'^//■'■•v fibi mutuô incumbunt (exem- i[- : } : :::;':^:^;\}^Ai-/Û'?^]\ pli caufa, ii qui funt in lineâ i: ; : : ^:^:-^-:ii^s--]V:" ; ^ reétâ S E) , non omnes inftar ï'}^v^ShM0/S^/:':^:i:

��baculi fimul vertuntur, fed uni

��m

��'•:•'•■.-.

��10 citiùs, alii tardiùs circuitum ;; : ;; : ; fuum abfolvunt, ut infrà fufiùs :'■.;.': exponetur 8 , fpatium quod re- •••;.'.'.•. linquunt verfus S, non poteft ';•:'.•. non eue rotundum. Etfi enim ^'" *"'

i5 fingeremus plures globulos initio fuiffe in lineâ re&â SE, | quàm in SA vel SI, adeô ut infimi lineae SE vici- niores effcnt centro S, quàm infimi lineae SI : quia tamen infimi illi citiùs circuitum abfolviffent quàm fuperiores, nonnulli ex ipfis adjunxifTent fe flatim ex-

20 tremitati lineae SI, ut fie tantô magis recédèrent ab S ; ideôque nunc omnes infimi iftarum linearum aequali- ter remoti funt à pundo S, & ita fpatium BCD, quod circa illud relinquunt, eft rotundum.

Pneterea notandum eft, non modo globulos omnes

2 5 qui funt in lineâ redâ SE, fe invicem premere verfus E ; fed etiam unumquemque ex ipfis premi ab omni- bus aliis, qui continentur inter lineas redas ab illo ad circumferentiam BCD dudas, & ipfam tangentes. Ita, exempli caufâ, globulus F premitur ab omnibus

3o aliis, qui funt intra lineas BF & DF, five in fpatio

��a. Art. lxxxiii et lxxxiv. Œuvres. III.

��LXII. Eundem efficere, ut ma- teria cœlejlis ab om- nibus punâis circum- f,erentia> cujufque jlella? vel Solis rece- dere conetur.

��iS

�� � LXIII.

Globulos materice cœ- lejlis Je muluà non impedire in ijlo co- natu.

��114

��Principiorum Philosophle

��103-104.

��triangulari BFD, non autem fie à reliquis : adeô ut, fi locus F effet vacuus, uno & eodem temporis mo- % mento, globuli omnes in fpa- '.,'/;• tio BFD contenti accédèrent, } ; ';.'.' : , quantum poffent, ad illum re- ...:••: £$ plendum, non autem ulli alii. ï'}^M^^^^i0W : ^:-v Nam, quemadmodum videmus ^'$3^$^ *&$$£& ean dem Yim gravitatis, quse la-

��ï:':-

�� �� ��w

�� ����contentos, & fibi mutuô fie incumbentes, ut, fora- mine fafto in fundo vafis F, globus 1 vi gravitatis fuœ defeendat ; fimul enim alii duo 2,2, illum fequentur, & hos fubfequentur alii très j , 2,0, j , & fie de caeteris ; ita ut eodem temporis momento, quo infimus 1 inci- piet moveri , alii omnes, in fpatio triangulari BFD

��10

��:!):: pidem in libero aëre cadentem '.•;•'/•• reétà ducit ad centrum terrae, ^/?/- : ::': : ^ry:::^: ; :^'-/^ illum etiam obliqué eo déferre,

•'•;.• '•:••■•.'■'■(■'■■.■.■:■.:■'■■.'■•:■:•.'■'■',•■':,'. x '

r:':'.> : :'-.\ : -':::V^V-V .•-;.;•:;■'• cùm impeditur eius motus re-

ctus a plani alicujus declivi- tate : ita non dubium eft quin eadem vis, quâ globuli omnes in fpatio BFD contenti recedere conantur à centro S fecundùm lineas redas ab illo centro edu&as, fufîiciat ad ipfos etiam inde removendos, per lineas à centro ifto déclinantes.

j Hocque exemplum gravitatis rem apertè declara- bit, fi confideremus globos plumbeos in vafe BFD 20

��i5

��i5

�� � I04-io5.

��Pars Tertia.

��"5

��10

��i5

��contenti, fimul defcendant, reliquis immotis. Ubi qui- dem notare licet duos globos 2,2, poftquam aliquan- tulum fequuti funt globum 1 defcendentem, fe mutuô impedire ne ulteriùs pergant. Sed idem in globulis fecundi elementi locum non habet : cùm enim in per- petuo fint motu, quamvis aliquando poffit contingere, ut eodem plané modo fint difpofiti ac globi plumbei in hac figura depicïi, hoc non nifi per minimum tem- poris punétùm, quod inftans vocant, durare poteft, & ideô continuitatem earum motûs non interrumpit. Ac prseterea notandum eft vim luminis, non in aliquâ motûs duratione confiftere, fed tantummodo in pref- fione a five in prima prseparatione ad motum, etfi forte ex eâ motus ipfe non fequatur.

Exquibus clarè percipitur, quo paéto actio illa, quam pro luce accipio, à Solis vel cujuilibet Stella; fixse corpore in omnes partes sequaliter fe diffundat ; & in minimo tem|poris momento ad quamlibet diftan- tiam extendatur ; & id quidemfecundùm lineas re&as, non à folo corporis lucidi centro, fed etiam à qui- buflibet aliis ejus fuperficiei pundis edudas. Unde reliquat omnes lucis proprietates deduci poffunt. Quodque forte multis paradoxum videbitur, hsec om- nia ita fe haberent in materiâ cœlefti, etiamfi nulla plané effet vis in Sole, aliove aftro circa quod gyratur : adeô ut, û corpus Solis nihil aliud effet quàm fpatium vacuum, nihilominus ejus lumen, non quidem tam forte, fed quantum ad reliqua, non aliter quàm nunc cerneremus, faltem in circulo fecundùm quem ma- 3o teria cœli movetur ; nondum enim hîc omnes fphaerae

a. Voir t. V, p. 172.

��20

��25

��LXIV.

Omnes lucis proprieta- tes in ijlo conatu in- veniri : adeô ut lux ejus ope cerni poffet tanquam ex jlellis manans, etfi nulla vis effet in ipfis Jlellis.

�� � n6 JPrincipiorum Philosophie ios.

dimenfiones confideramus. Ut autem etiam poffimus explicare, quidnam fit in ipfo Sole ac Stellis, quo ifta vis luminis augeatur & fecundùm omnes fphserae di-

���•/■." "iii,' 1, '•• ■• • •!■ ■• •■ ■"• •* "'3«-5îY ■,>'.'.<~"V><> > • . ■ .• a i-ffiN .•>■••'.■• ■••' ■• -"■ :+■ l'X-: ■.-'.■■■t'-T:>:*ï\-\> • V. ',./,.

��menfiones diffundatur, nonnulla de cœlorum motu funt praemittenda. 5

cuju/qu^ticucœio. Quâcunque ratione moti fuerint ab initio finguli

�� � I05-I07

��Pars Tertia.

��117

��10

��i5

��20

��25

��eorum vortices, jam debent effe ita inter fe compo- fiti, ut unufquifque in eam partem feratur, fecundùm quam reliquorum omnium circumftantium motus mi- nus illi adverfantur : quia taies funt leges naturae 3 , ut motus cujufque corporis alterius occurfu facile poffit infledi. Quamobrem fi ponamus primum vorticem, cujus centrum S, ferri ab A per E verfus I, alius vor- tex ei vicinus, cujus centrum F, ferri débet ab A per E verfus V, fi nulli alii circumjacentes impediant : fie enim eorum motus optimè inter fe confentient. Eo- demque modo tertius vortex, cujus centrum non fit in piano SAFE, fed fupra illud extans, cum centris S & F triangulum conftituat, & qui duobus aliis vortici- bus AEI & AEV in lineâ AE junga|tur b , ferri débet ab A per E furfum verfus. Quo pofito quartus vortex, cujus centrum f, ferri non poteft ab E verfus I,ut ejus motus conveniat cum motu primi, quia fie adverfa- retur motibus fecundi & tertii ; nec ab E verfus V, quemadmodum fecundus, quia repugnarent primus & tertius; nec denique ab E furfum verfus, ut tertius, quia repugnarent primus & fecundus : atque ideô fu- pereft, ut unum ex polis fuis habeat verfus E, alium- que in parte oppofitâ verfus B, vertaturque circa axem EB, ab I ad V.

Atque hîc etiam notari débet, nonnihil adhuc con- trarietatis in iftis motibus fore, fi trium priorum vorticum eclipticae, hoc eft, circuli à polis remo- tiffimi, fibi mutuô directe occurrant in pundo E, in quo fit polus quarti vorticis. Nam fi, exempli çaufâ,

��rum polos, tangere partes aliorum vor- ticum ab eorum polis remotas.

��LXVI.

Motus iftorum vorti- cum aliquo modo in- fleûi, ut inter fe con- Jentiant.

��a. Pars II, art. xl, p. 65.

b. La page 106 de l'édition princeps est remplie par la figure.

�� � u8

��Principiorum Philosophie

��107-108.

��LXVII. Duorum vorticum po- los Je mutuo tangere non poffe.

���IVX a fit illa ejus pars, quse eft circa polum E, verti- turque in orbem fecundùm ordinem notarum IVX, primus vortex radet illam fecundùm lineam rectam El, aliafque ipfi paral- lelas, & fecundus vortex eandem ra- det fecundùm lineam EV, & tertius fecundùm lineam EX, quâ ratione motui ejus circulari nonnihil repu- gnabunt. Sed hoc facile natura per leges motûs emendat, trium priorum vorticum eclipticas nonnihil infle- étendo in eam partem, fecundùm quam vertitur quartus IVX; quo fit ut illi poftea ipfum radant, non fe- cundùm lineas re&as | El, EV, EX, fed fecundùm obliquas il, 2V, }X, & ita cum ipfius motu plané confentiant.

Nec fané ullus mihi videtur excogitari pofîe alius modus, fecundùm quem variorum iftorum vorticum motus fibi mutuô minus adverfentur. Si enim duorum polos fe mutuô tangere fupponamus, vel ambo in eaf- dem partes ferentur, & ita in unum vorticem coalef- cent; vel in contrarias, & ita fibi mutuô quammaximè repugnabunt. Atque ideô, quamvis non tantum mihi afTumam, ut omnium cœli vorticum fitus & motus aufim determinare, puto tamen generaliter pofTe affir- mari, atque hîc fatis efle demonftratum, polos cujuf- que vorticis non tam vicinos efTe polis aliorum vorti-

a. Voir t. V, p. 172. — Voir aussi t. IX, p. 137, note d, de la traduction française des Principes, et p. 354, errata. Conformément à ces indications, les deux figures de l'édition princeps ont été complétées ici, comme dans la planche VI, fig. 4 et 5, de la traduction française.

��10

��i5

��20

��25

�� � io8-iog.

��Pars Tertia.

��i ii

��cum contiguorum, quàm partibus ab ipforum polis valde remotis.

Prœterea, inexplicabilis illa varietas quse apparet in litu Fixarum, plané oftendere videtur, illos vortices 5 qui circa ipfas volvuntur, non effe inter fe aequales a . Quôd autem nulla Stella fixa effe poffit, nili in centro alicujus talis vorticis, ex ipfarum luce judico effe ma- nifeflum : lucem enim accuratiffimè per taies vortices, ac fine illis nullâ aliâ ratione, poffe explicari, partim

io ex jam did:is b , partim ex infrà dicendis patebit. Et cùm nihil plané aliud in Fixis fenfu percipiamus , prœter ipfarum lucem & apparentem fitum, nullam habemus rationem aliud iis tribuendi, quàm quod ad haec duo explicanda requiri judicamus. At non magis

i5 requiri tur ad lucem explicandam, ut vortices materiae cœleftis circa ipfas volvantur, quàm ad apparentem earum fitum, ut ifti vortices fint magnitudine inae- quales. Sed fané fi fint insequales, neceffe eft, ut quo- rundam partes à polis remotae tangant aliorum partes

20 polis vicinas : | quia majorum & minorum fimiles partes ad invicem applicari non poffunt.

Ex his autem cognofci poteft, materiam primi dé- menti fluere continua verfus centrum cujufque vorti- cis, ex aliis circumjacentibus vorticibus, per partes

2 5 ejus polis vicinas; ac vice verfâ, ex ipfo in alios cir- cumjacentes vortices efîluere, per partes ab ejuf- dem polis remotas. Nam fi ponamus, exempli caufâ,

27 En marge (/" édit.) : NB. Vide fig. pag. feq.

a. Voir t. V, p. 172.

b. Art. lvh, lviii et suiv., p. 73, j5, etc.

c. Art. cxxx et cxxxn.

��LXVIII.

Vortices ijlos effe ma- gnitudine inœquales.

��LXIX.

Materiam primi ele- menti ex polis cujuf- que vorticis Jluere verfus centrum, & ex centro verfus alias partes.

�� � 120 PRINCIPIORUM PHILOSOPHIE 109.

AYBM effe vorticem primi cœli, in cujus centro eft Sol, ejufque polos effe A auftralem, & B borealem,

��[■ ' ■ ' ■■ .- ' ■ ' •.'• ' ■•■ ' ■ ' ■ ' • ' ■ ' v- ' .-. ■■ > ; l<V-t-*-' 1 ':-"-- ■^: ' v ' - , "-:":-;^V ' -".-.: > ' "-V-V.-vV- ' - •■•:-••.'• ' ••.'■ ' •: ""'k-.'-W ■ ^ 1

^•/•.'.'/'••'.••.. .\\&$tà-£\i';: :■!•:: * .•' •* ^ v .*" '::':;':

«$:•;* vif.? -,^^::::;:.- •• /.•..• •*.%&:« 

v i;-'.V- •."■'.•■ •• .••■.'•."•.'•'■:^^w>.*v : '".:'-' ; J4)i ••..-.'*.•• .' .v.'v.ï:-.'-'-

■ * * \ '.*-".* •*.**'.:* •*."';• vY.W» •: ••.'•"! il**;' .*•.'.' v." ».\».V .•'.*•',,'•*£*.*■•. •."• ••«•••••••••••.

V:'4s!0!»'i' •*<«.• '..•-•. ••■.-: •\'.-'îV.'i;"'-..".»«'-%v. > .-j

-/^^.V^^^v::^^^:^

:^^-">>^v^v^:-v-:v.q *.•.,'•. '•• \ #:•&%/;••••' •'.•'• ;

'o^-^-V^'^^-^'V/av/-"^-."-^-/ •]••.'•. .■•.-.•• : >-;:: : :. : :. : •' •' •' •'."•;: •••.•'- :■•■::::?£■'•',>•:. .:■•:•'•■:■.•.'•:•■'•.••. 'Àt'inl •'•"•'■• : . ■ . • '-.v

��•'•■!?.•• i

��Y.- ••.•^-*•^•^•V/:^v•:^•^^•'^:^^^rv^v/^^•V■.À■A.o• .■' /.JS

v ••••.'• .'>■••.-. :.••'■.•.•.•.•.■■■•.••:■•••••,•.'-•'••■••."••■•■• '.• ••■•■•■ ■•.'.•••? : . : V::. ••-■•.'• ■•••■.••.•'

��circa quos totus gyrat; quatuorque circumjacentes vortices K,0,L,C, gyrare circa axes TT, Y Y, ZZ, &

�� � 1 09-M i

��Pars Tertia. 121

��MM, ita ut ille tangat duos O & C in ipforum polis, & alios duos K & L in partibus ab eorum polis valde remotis : patet ex antedi&is a , omnem ejus materiam recedere conari ab axe AB, atque ideô majori vi ten- 5 dere verfus partes Y & M, quàm verfus A & B. Cùm- que in Y & M occurrat polis vorticum O & C, in qui- bus non magna eft vis ad ei refiftendum ; & in A & B occurrat partibus vorticum K & L, quae ab eorum polis funt remotiffimae, ac proinde majorem habent vim ad

10 eundum ab L & K verfus S, quàm partes circumpo- lares vorticis S ad eundum verfus L & K : non dubium eft, quin materia, quae eft in K & L, progredi debeat verfus S, atque illa, quae eft in S, verfus O & C.

Atque id quidem non tantùm de materiâ primi LXX -

i5 elementi, fed etiam de globulis fecundi effet intelli- cundi démenti non gendum, fi nullae caufae peculiares horum motum eô po ^ e tnle xgx ' verfus impedirent. Verùm, quia multô celerior eft agitatio primi elementi quàm fecundi, femperque ipfi liber eft tranfitus per illos exiguos angulos, qui à

20 globulis fecundi occupari | non poffunt, etfi fingere- mus omnem materiam, tam primi quàm fecundi ele- menti, contentam in vortice L, uno & eodem tempore à loco medio inter centra S & L progredi cœpiffe verfus S, intelligeremus tamen illam primi elementi

25 citiùs ad centrum S pervenire debuiffe, quàm illam fecundi. Atqui materia primi elementi, fie in fpatium S ingreffa, tantâ vi protrudit globulos fecundi, non modo verfus eclipticam eg\el M Y, fed maxime etiam verfus polos fd vel AB, quemadmodum mox explicabo b , ut

a. Art. liv, lx et lxiv, p. 107, 112 et 11 5.

b. Art. lxxvui ci-après, p. 1 33.

Œuvres. III. 16

�� � 122 Principiorum Philosophle m.

hac ratione impediat, ne illi qui veniunt ex vortice L, propiùs accédant verfus S, quàm ufque ad certum

���:;■*•. ■•••••% ^T* * * -• .•>•,..■,• •-.*.•,*. • . • . . - •".V.*

ss^vv-.; .••.•■•.^&-^'-3:Jii .•:■.••..• vV.-."--'.*:->-

■:.>.■'.•..•••.•..• •.•••:■.- •/•i'->.vV.-..-.--*vi . „•• ..• .-.»..•.».•.•.•. ■.••;•-.

���y' : "^"-'V:V'V?ri;.^\'V^v!'^ '■.'•• V '•• tfV "•. \ •?<• '•'•.• $£' .v.-'V; •' * ." i

���\;vï#;taV'ï;oVivh^^^

��aliquem terminum, qui hîc literâ B notatus eft. Idem- que de vortice K, & aliis omnibus efl judicandum.

�� � iu-n3. Pars Tertia. 12*.

Prseterea etiam confiderare oportet, particulas fe- ™' . .

r ' r Qucejtt ratio hujus

cundi elementi quse volvuntur circa centrum L, non diverjitatis.

folùm habere vim recedendi ab ifto centro, fed etiam perfeverandi in fuâ celeritate; quse duo ûbi quodam-

5 modo adverfantur : quia, dum gyrant in vortice L, à vicinis aliis vorticibus, qui fupra & infra planum hujus figurae intelligendi funt, intra certos terminos cohibitae, non poflunt evagari verfus B, quin tardiùs moveantur inter L & B, quàm inter L & alios vicinos

10 vortices, extra planum hujus figurae intelligendos; & quidem tantô tardiùs, quantô fpatium LB erit majus. Nam, cùm circulariter moveantur, non poflunt plus temporis impendere in tranfeundo inter L & iftos alios vortices, quàm inter L & B. Atque idcirco, vis quam

i5 habent ad recedendum à centro L, efficit quidem ut nonnihil evagentur verfus B, quia ibi occurrunt par- tibus circumpolaribus vorticis S, quae non difficulter ipfis cedunt; fed ex adverfo vis quam habent, ad reti- nendam celerita|tem fui motûs, impedit ne ufque adeô

20 evagentur, ut ad S perveniant. Quod idem non habet locum in materiâ primi elementi : etfi enim in hoc confentiat cum particulis fecundi, quôd fimul cum ipfis gyrando, recedere conetur à centris vorticum in quibus continetur; ineo tamen maxime diflentit, quôd

z5 non opus fit ut quidquam de fuâ celeritate remittat, cùm ab iftis centris recedit, quia ubique ferè aequales invenit vias, ad motus fuos continuandos : nempe in anguftiis angulorum, qui à globulis fecundi elementi non implentur. Quamobrem non dubium eft, quin ma-

3o teria ifta primi elementi continua fluat verfus S, per partes polis A & B vicinas, non modo ex vorticibus K

�� � 124 Principiorum Philosophie ii3,

& L, fed etiam ex pluribus aliis, qui non exhibentur in hac figura ; quia non omnes in eodem piano funt in-

���$A$&'\ '••.'. . '•'■ï--'sX~':'-: : ':-' ■.'"■.■•■ ." /"_». V •" .' •' ;'••■'

ipw;::V.../^-\ ':^W^:'^ : // A\y'-y s /M

•. *.*.••. . • • ■.•■••av "%, m ■•■*.• - "mm * . i . ••*.**»•..•

���■ •.••.- •'.■:■•■ :•'!•. ••::■:•.■:■;•:•■.■■'•/■ «Yftwt ::•-:•:■•.-.••.••' : ;- /.•••••• s

��� ���telligendi, nec verum eorum fitum, nec magnitudi- nem, nec numerum pofîum determinare. Non etiam

�� � u3-u5.

��Pars Tertia.

��10

��i5

��20

��25

��3o

��I2 5

��dubium eft, quin eadem materia effluat ex S verfus vortices O & C, ac etiam verfus plures, fed quorum nec fitum, nec magnitudinem, nec numerum definio. Ut neque definio, an eadem illa materia ex O & C fta- tim revertatur ad K & L, an potiùs digrediatur ad mul- tos alios vortices, à primo cœlo remotiores, antequam circulum fui motûs abfolvat.

Sed paulô diligentiùs eft confiderandum, quomodo ipfa moveatur in fpatio de/g. Nempe illa ejus pars, quse venit ab A, re&à pergit ufque ad d, ubi globulis fecundi elementi occurrens, illos verfus B propellit; eodemque modo alia pars, quac venit à B, re&à pergit ufque ad f, ubi occurrit globulis fecundi elementi, quos repellit verfus A. Et ftatim tam quse eft verfus d, quàm quse verfus^ refleditur | in omnes partes verfus eclipticam e g, omnefque globulos fecundi elementi circumjacentes aequaliter pellit ; ac denique per mea- tus, qui funt inter iftos globulos circa eclipticam e g, verfus M & Y elabitur. Praeterea, dum ifta materia pri- mi elementi proprio motu fie re&à fertur ab A & B verfus d &f, fertur etiam circulariter motu totius vor-

��ticis circa axem AB

��adeô ut fingula

��ejus

��ramenta

��lineas fpirales, five in modum cochleae contortas, def- cribant; quae fpirales poftea, cùm ad i&/pervene- runt, inde utrimque refle&untur verfus eclipticam eg. Et quia fpatium de/g majus eft quàm meatus, per quos materia primi elementi in illud ingreditur, vel ex ipfo egreditur, ideirco femper ibi aliqua ejus ma- teriae pars manet, corpufque fluidiflimum componit, quod perpetuô circa axem/ife ipfum rotat.

Notandumque eft in primis, hoc corpus fphsericum

��LXXII. Quomodo moveatur materia, qua? Solem componit.

��LXXIII. Varias ejfe inxqualita.

�� � 126

��Principiorum Philosophie

��ii5.

��sàiis 1 " /F/ " corporis effe debere. Quamvis enim ob inaequalitatem vorti- cum non putandum fit, omnino œqualem copiam ma-

���V;VXv//./V>V?^.'. , .'v-. , -.v! •'•:'••.■; ■>."«.*.'■ NV*V^Jl#â§: :; ': : : : : : .' * ; ,*//

■ '. • • •- • .■•.'••:•••• -.'•*•:-•;••. ••.• .- •■.:•.•>.••.-•»■.!;•> •:•••••••:•:• •;-'/.-:-.-v •• ■.•:m^---.-.-.

���teriae primi elementi fummitti verfus S, à vorticibus vicinis unius poli atque à vicinis altérais; nec etiam

�� � u5-ii 7 . Pars Tertia. 127

iftos vortices ita effe fitos, ut materiam illam in par- tes direétè oppofitas mittant; nec alios vortices, pri- mum cœlum verfus ejus eclipticam tangentes, certum aliquem ipfius circulum, qui pro eclipticâ fumi poffit, 5 eodem modo refpicere, materiamque ex S per omnes partes iftius circuli, aliafque ipfi vicinas egredientem, pari facilitate in fe admittere : non tamen inde ullae inaequalitates in figura Solis argui poffunt, fed tantùm in ejus fitu, motu &quantitate. Nempe fi vis materiae

10 primi elementi, venientis à polo A verfus S, major fit quàm venientis à polo B, illa quidem materia priuf|quam alterius occurfu repelli poffit, longiùs progredietur verfus B, quàm haec altéra verfus A; fed ita longiùs progrediendo, ejus vis minuetur; ac juxta

i5 leges natura?, fe mutuô tandem ambae repellent illo in loco, in quo earum vires erunt inter fe plané aequales, atque ibi corpus Solis conftituent : quod proinde re- motius erit à polo A, quàm à polo B. Sed non majori vi pellentur globuli fecundi elementi, in ejus circum-

20 ferentia? parte d, quàm in parte f, nec ideô circumfe- rentia ifta minus erit rotunda. Item, fi materia primi elementi faciliùs egrediatur ex S verfus O, quàm ver- fus C (illic fcilicet liberius fpatium inveniendo), hoc ipfo corpus S nonnihil accedet verfus O, & iflo acceffu

25 fpatium interjedum minuendo, ibi tandem fiiletur, ubi vis erit utrimque sequalis.- Atque ita, quamvis ad folos quatuor vortices L, C, K, O, refpiceremus, modo tantùm eos fupponamus effe inter fe inaequales, inde fequitur, Solem S, nec in fpatio medio inter O & C,

îo nec etiam in medio inter L & K, effe debere. Major- que adhuc in ejus fitu insequalitas poteft intelligi

�� � 128

��Principiorum Philosophle

��LXX1V.

Varias etiam effe in

ejus materiœ motu.

��117.

��ex eo, quôd alii plures vortices ipfum circumftent. Praeterea, fi materia primi elementi, veniens ex vor-

���vS."8pWV« "•• '.;:".': , .vi:::-'.'- ; -V- - .-:.v.v/ / •:... .•"«." ;•:;/:

V^f\.-\. •.l"-&W:Z: : .t':' : ?'.' ••' /Wy.-S ':::::

fîât"llî" .../£"••• "r": '\iù'- : . '■'-■:■•: •' .'•;%»>.•■'.' •"•■::■■

■ ■.:*.■■** .' » •. '.2-.fcS> ■:■:.■:■: • . _• "-. .•-.■<*

���.•.•'-.:•::•■,•••.• ••'••• ÇL^e-. ». \v..v *•-.*>'»- •.-•• .:.• ■■•■

�� ��• '.•■•;• •.•::.".'■•<:••••.. .•■••.•:•••■■.•.•■•.'. •• •>!••••/"■•••••• • . •••

Vô**:.*-rv^V\<A;:.>:v:;V^.:%>V;t: s , ^g^;:::î:::: • ; . ■/'-;

-..-/-;•.•-.•'• ^^^■■:' : ' : /:::\ : :]:\-y.:\:':::;-'^ft^^^iy..\ : : . . •/••V"*

  • !* . *. •" -* •" *' • •"* • ■*. : '*'ï**"-v'* ; A' : r^*."* : v.'-*.v****> "•'*.*.*"*""*'."*. ">f«*« ■.*-*■•" r -****?

' • • .*#" . ■* .' '•'•':'.'■'*',':-'>•'•':'.' l *'.■.'■.'■•/.•>•. *•*.*.'.*.•.-;*.*.*.■ " f ù y

•y .:'V^-".:^>A*v^§^îf"i^^'jWi\ >-• ••.-•.■.•.■■.•v>:

>:-. w>/Jv:. •.:••.••/"•: '-V '••^'K'*-::-'" '-':' ■' •'•" •:'-.V.'-:>::« , .- , ;.:::V.*-N: : :----.:'

/ '•:•::'^v^v/^^\^•-•:v:vV•^•'vV : '•^••"/'•' •\"'\v^v/;V.;'î;»AY; : i"i«:0 : .S: , ï

��ticibus K & L, non fecundùm lineas tam redas feratur verfus S, quàm verfus alias aliquas partes, exempli

�� � .117-119.

��Pars Tertia.

��129

��10

��i5

��20

��a5

��3o

��caufâ, quae venit ex K verfus e, quse autem ex L verfus g : hinc fiet ut poli fd, circa quos tota Solis materia vertetur, non fint in lineis redis à K & L ad S dudis, fed Auftralis / aliquanto magis verfus e accédât, & Borealis d verfus g. Item, fi linea reda SM, per quam materia primi elementi facillimè egreditur ab S ver- fus C, tranfeat perpundum circumferentiae/ei, vici- nius pundo d quàm pundo/; ac | linea SY, per quam ifta materia praecipuè tendit ab S verfus O, tranfeat per pundum circumferentiae fgd, vicinius pundo / quàm pundo d : hinc fiet ut eg Solis ecliptica, five pla- num in quo movetur illa ejus materia, quae maximum circulum defcribit, paulô magis inclinetur à parte e verfus polum d, quàm verfus polum/ fed tamen non tantum quàm linea reda S M a ; atque ex parte g magis inclinetur verfus /quàm verfus d, fed etiam non tan- tum quàm reda SY. Unde fequetur axem, circa quem tota Solis materia vertitur, & cujus extremitates funt poli/i, non effe lineam accuratè redam, fed nonnihil curvam five inflexam; materiamque iftam aliquanto celeriùs gyrare inter e & d, vel inter/&g-, quàm inter e &f, vel d &g; ac forte etiam, non omnino aequali celeritate gyrare inter e & d, atque inter/ & g.

Quod tamen non potefl impedire, ne ipfius corpus fit quam-proximè rotundum : quia intérim alius ejus motus, à polis verfus eclipticam, inaequalitates iftas compenfat. Eâdemque ratione, quâ videmus ampul- lam vitream ex eo folo fieri rotundam, quôd aër in ejus materiam igné liquefadam per tubum ferreum immittatur; quia nempe ifte aër non majori vi ab

a. Voir t. IV, p. 181, 1. 18. Lire à cet endroit : eg (au lieu de e. g.). Œuvres. III. 17

��LXXV. Eas tamen non impe- dire ne ejus figura fit rotunda.

�� � ijo Principiorum Philosophie ug.

ampullae orificio in ejus fundum tendit, quàm inde in omnes alias partes refle&itur, & sequè facile illas

���.*.'" .■■&■■■ ■ rs::;::;::;:.:^»}?:!;;^?^-^-.;;..^- ■ y///,

.•■'• *.-".".*• * -• ".-•" ^ • ."-.'• '•'•'.'••. *'.'iÂi"_-."-I"-; •"••. : "-."•.'•."' •?-'•**. *.*. -V'.'. • •*.'. • ;-*. •"-*.*■*.•"■'.

'•' "f ••• . ■ . - *.•'•,• '•'.*. '.'.v'.:'.' •"•••.••.• •.••-••:•■•* :*'*rî '.• *r« *"-••■. *.*..;

^ ; :^:^vV;'>V>^^V•vO:;•':^ ; .';'C:• : .^v^^ : :■' /^■: :: ^:^V:-Sy : //::'\-.\ : : : : : :-}:-

'•'••: ■'•v.'a- .•.'.: : : •'•■•..••.'•'■.': : -:-"./.-..-..-. ••.••!- •• •'.• '••'.'.".•■.•.'■::.•.>•.•■'•.:.■:'•..•.'•:'••.■•.•.•.•■ y. .•.■•'•> vV'-l'.'- • •••••■•. •."■•.•-■•::\ »••':• •—•:•.• •'.'.•'••' .•'•' •'•'.-•••'.•.• .'"'ï} : .V::V.- - . •.•.'• : : : : . : '■:•'

��omnes pellit : ita materia primi elementi, corpus Solis per ejus polos ingrefla, débet omnes globulos fecundi

�� � t ig-i ai.

��Pars Tertia.

��l )

��10

��i5

��20

��25

��3o

��elementi circumjacentes, sequaliter undequaque re- pellere; non minus illos in quos obliqué tantùm refleétitur, quàm illos in quos direélè impingit.

Notandum deinde materiam iftam primi elementi, quamdiu verfatur inter globulos fecundi, habere qui- dem | motum reétum, à polis AB ad Solem, & à Sole ad eclipticam YM, ac circularem circa polos toti cœlo AMBY communem ; fed praeterea etiam, maximam & prsecipuam partem fuse agitationis impendere in mi- nutiarum fuarum figuris aflSduè mutandis,,ut omnes exiguos angulos, per quos tranfit, accuratè poffit im- plere. Unde fit, ut ejus vis, valde divifa, debilior fit; ac fingulae ejus minutiae motibus globulorum fecundi elementi fibi vicinorum obfequantur, femperque pa- ratse fint ad exeundum ex illis angulliis, in quibus ad tam obliquos motus coguntur, atque ad re&à pergen- dum verfus quafcunque partes. Eam autem materiam, quae eft in corpore Solis coacervata, valde multum virium ibi habere, propter confenfum fuarum omnium partium in eofdem celerrimos motus, omnefque illas fuas vires impendere in globulis fecundi elementi cir- cumjacentibus hinc inde propellendis.

Atque ex his poteft intelligi, quantum materia primi elementi conférât ad illam adionem, in quâ lucem confiftere antè monuimus; & quomodo illa adio non modo verfus eclipticam, fed etiam verfus polos in omnes partes fe diffundat. Nam primo, fi putemus efle aliquod fpatium in H, folâ materiâ primi elementi repletum, & tamen fatis magnum ad unum aut plures ex globulis fecundi recipiendos a , non

a. Art. lxi et lxh ci-avant, p. 112 et 11 3.

��LXXVI. De motu primi ele- menti, dum verfatur inter globulos fecun- di.

��LXXVII.

Quomodo Solis lumen non mode verfus Ecli- pticam, fed etiam ver- fus polos fe diffundat.

�� � i}2 Principiorum Philosophie tai.

dubium eft quin, uno & eodem temporis momento, globuli omnes contenu in cono dHf, cujus bafis eft

���.'•.• ■': : y-.-' : i^'. , y----:.----\::-:. :■■:■:•■ :■:. À ■:■*£. ■]-:■.:: ■ : : • ■ :.:■

. .1*.*.*-*'. -:2V* . • , • •...*.»'••. •* • ^Z 1 ! -J- »**!■:•. -•••.. • . ' . -,

■ '■:■:■:• ' ■ • ^•■* )*.••.••.•.•.•.••.'•.•■:•■.•■.••.■.•.■..•.■»:'?.•»■•?«*.•■•.•»:; :'••'>',•••. • ..•/.-•.••: •• ••.•.• „.• .• ».:• ••■.••.•. : ': : '--.:' :•'.••::••..':•••••-:••••■••■.••. • !•!*••■

.•.•••.• •• •• .•;•.<•. •.■'••.•.•.••■■.■.••••«•.•.■.-.■•.■..••■.•i - --. i .v/-*" .■•..-•' .••.••.•.••••.•••••

-,-■ ■:'/:'•-;:• ••"•• S •'••"• ..^ :•.'•.'•'•.'•'■ V, :: i •'.'■.:-■'■.: : ^:Vo>c^:-\V--.'.--'.'-::\-.-\'v:;

��concavum hemifphœrium def, verfus illud accé- dant.

�� � I2I-I23.

��Pars Tertia.

��l )}

��Jamque id fuprà oftenfum eft a de globulis contentis in triangulo, cujus bafis erat femicirculus eclipticae folaris, quamvis nondum ulla a&io primi elementi fpeétaretur; | fed nunc hoc ipfum de iifdem, fi- 5 mulque etiam de reliquis in toto cono contentis, hujus primi elementi ope clariùs patebit. Ea enim ejus pars, quse corpus Solis componit, tam globulos fecundi elementi qui funt verfus eclipticam e, quàm etiam eos qui funt verfus polos d, f, ac denique

10 omnes qui funt in cono dWf, verfus H propellit ; neque enim ipfa majori vi movetur verfus e, quàm verfus d &f, aliafque partes intermedias : illa verô quae jam fupponitur efle in H, tendit verfus C, unde per K & L verfus S tanquam in circulum regrediatur.

i5 Ideoque non impedit ne globuli ifli ad H accédant, & eorum acceffu fpatium quod priùs ibi erat, corpori Solis accrefcat, impleaturque materiâ primi elementi, à centris K, L, & fimilibus eô confluente.

Quin ipfa potiùs ad hoc juvat; cùm enim omnis

20 motus tendat in lineam redam, materia maxime agitata in H exiftens, magis propendet ad inde egre- diendum quàm ad remanendum : quô enim fpatium in quo verfatur eft anguftius, eô magis infleftere cogitur fuos motus. Et idcirco minime mirum effe

25 débet, quôd faepe, ad motum alicujus minutiffimi cor- poris, alia corpora, per quantumvis magna fpatia diffufa, fimul moveantur ; nec proinde etiam, cur non tantùm Solis, fed & Stellarum quam-maximè remota- rum, adio ad terram ufque in minimo temporis mo-

3o mento perveniat

a. Art. lxii, p. il 3.

��LXXVIII. Quomodo verfus Ecli- pticam fe diffuniat.

��LXXIX. Quàm facile ad motum unius exigui corpo- ris, alia quammaxi- m'e ab ec remota mo- veantur.

�� � i)4

��Principiorum Philosophle

��123.

��LXXX.

��Si deinde putemus fpatium N folâ materiâ primi

Quomodo lumen Salis « . ., /r r *i« • ir i

tendat verjus poios. démenti plénum elle, lacilè intelligemus omnes glo-

���** • 'rVî* •:;*.* 'V' • *

��§&:•* •,&.•• r*l-feS3 5i7/ / .••'/ •• ••■■•.w:

£&•:•.••.. • •• . ..••: ; -<:;e?v.:-s-:; .• .. .• ..• ,«/.£?.*

.>,•..••.-.'.. ..•.:••.•• Vil-.'.". ;'.-..••• T» , l • .• . .'.■'.■■..:■■•■<

���•..'•-■-: : .*-""! :*«"-:*\7 - .*••-•••'.• •*."iV,«. % •« '. • • .•"'■■!••■:•■'•'-.•.. • ■ . . ■:

���•/■:;::■'•■"■ ■;'.■:•:■'■■■ '.'.■.• .'M: 1 . '.•.••.■••;•• : ••.*•.'•.'•:■.•:•..•.'.•.•.:.> •■ ".'••::•.'••.••.•■.•.■•.■.■

��bulos fecundi, qui continentur in cono gNe, à mate- riâ primi, quae, in Sole exiftens, à d verfus /, fi-

�� � 123-125. Pars Tertia. 135

mulque verfus totum hemifphaerium efg, magnâ vi movetur, eè verfùs pelli de|bere, quamvis ex fe ipfis nullam forte habeant propenfionem ad iftum motum ; neque enim etiam ei répugnant, ut neque materia 5 primi elementi, quae eft in N ; ipfa enim paratiffima efl ad eundum verfus S, ibique fpatium implendum, quod, ex eo quôd globuli hemifphaerii concavi efg verfus N ferentur, corpori Solis accrefcet. Nec ulla eft difficultas, quôd, uno & eodem tempore, globuli

10 fecundi elementi ab S verfus N, & materia primi ab N verfus S, tanquam motibus contrariis debeant ferri : cùm enim haec materia primi non tranfeat nifi per illa anguftiffima intervalla, quae globuli fecundi non replent, ejus motus ab ipfis non impeditur; ut

i5 neque videmus in illis horologiis, quibus clepfydra- rum loco nunc utimur, arenam ex vafe fuperiori defcendentem impedire quominùs aër ex inferiori per interftitia ejus granulorum adfcendat.

Quaeri tantùm poteft, an tantâ vi pellantur globuli lxxxi

��20

��An œqualis fit ejus vis

contenu in cono eNg venus N, a lola materia Solis, in poiis s in eciipti-

��quàm globuli fH d verfus H ab eâdem materia Solis, ac fimul à proprio motu ; quod non videtur, fi H & N ab S aequidiftent. Sed quemadmodum, ut jam nota- tum eft, minor eft diftantia verfus polos, inter Solem 25 & circumferentiam cœli quod illum ambit, quàm verfus eclipticam : ita tune ad fummum illa vis effe poteft aequalis, cùm eadem eft proportio inter lineas H S & NS, quae eft inter M S & AS. Unumque tantùm habemus in naturâ phaenomenum, ex quo ejus rei

20 eN#] efg{i"édit.). Voir, fgd (1" édit.). Voir ci -avant, en effet, p. 134, I.3.— 21 fHd] p. i33, l. 10.

��câ.

�� � jjô Principiorum Philosophie i»5.

experimentum capi poffit : nempe, cùm forte aliquis Cometa tantam cœli partem pererrat, ut primo vifus

���*-•■*»• - ?r - s% ■*••••••».■ ••• * • *"% • • . . o.» ».*•"•■ ■*■• • * , * * .

•"* • " • *•** • ""•"" t ■ ".*-"; •"-*• " *•*** ■•**" **•"/* i"** , "»iiA l 5»^« ••""**■•*"• -^î '•••r-'yi %,**•! ■'•*■•'.'•

'.*. . • • # " # * »".*•■.'••** :£#***•**;« '. • :•.'.*■ .*.*\v •■'.*.-;•■.•.*'•• ■.•••••£!■ * ■ *.*-"■ • »*•*,* j****\ •" „• .*-': •••^i ■':■.*.'••.• ,*' r •.' : *'-'.vV-V"*'***"* *."•*."*■".*•' ■ " .* * ••'.I.'*.

■*-■ ■ ' 'll'lVfl' ■ V l ' ' a ' ■* •' - ^'■ | ifc't , d> l 'Lfa > , 'éi'iH . '. . I ii ■ ' * É. V ■'•'" '•'i» i'm *'î '. \ »+ J ' ■■■■^: " i "lt *.

��in eclipticâ, videatur deinde verfus unum ex polis, ac poftea rurfus in eclipticâ ; tune enim habita ratione

�� � u5-ii7-

��Pars Tertia.

��l )7

��10

��■ S

��20

��25

��ejus diftantiae, poteft seflimari, an ejus lumen (quod à Sole | effe infrà oftendam 3 ), caeteris paribus, majus appareat verfus eclipticam quàm verfus polum.

Supereft adhuc notandum, circa globulos fecundi elementi, eos qui proximi funt centro cujufque vor- ticis, minores effe ac celeriùs moveri, quàm illos qui paulô magis ab eo diflant, idque ufque ad certum ter- minum, ultra quem fuperiores inferioribus celeriùs moventur, & quantum ad magnitudinem, funt aequales. Ut hîc, exempli caufâ, in primo cœlo putandum eft, omnium minutiffimos globulos fecundi elementi effe juxta fuperficiem Solis de/g, & paulô remotiores gra- datim effe majores, ufque ad fuperficiem fphaeroidis HNQR, ultra quam omnes funt aequales; atque illos qui funt in hac fuperficie HNQR, omnium tardiffimè moveri ; adeô ut forte globuli H, Q, triginta annos vel etiam plures impendant in abfolvendo uno circuitu circa polos A, B, fuperiores autem verfus M & Y, itemque inferiores verfus e &g celeriùs moveantur, & tam fupremi quàm infimi, circuitus fuos intra paucas hebdomadas abfolvant.

Et primo quidem b , quod fuperiores verfus M & Y celeriùs ferri debeant, quàm inferiores verfus H & Q, facile demonftratur. Ex eo enim quôd fuppofuerimus c , omnes in principio fuiffe magnitudine aequales (ut par fuit, quia nullum habuimus ipfarum inaequalitatis ar- gumentum), & quôd fpatium in quo tanquam in vortice circulariter aguntur, non fit accuratè rotundum ; tum

��LXXXII. Globulos fecundi ele- menti Soli vicinos minores effe, ac ce- leriùs moveri quàm remotiores, ufque ad certam diflantiam, ultra quam funt om- nes magnitudine ae- quales , & eà celeriùs moventur, quùfunt à Sole remotiores.

��LXXXIII. Cur remotiffimi celé' riùs moveantur quàm aliquantà minus re- moti.

��a. Art. cxxx ci-après.

b. Voir t. IV, p. 455-456.

c. Art. xlvii et xlviii, p. ioi et io3.

Œuvres. III.

��18

�� � �ijS Principiorum Philosophie u7-ia8

quia alii vortices circumjacentes non funt squales, tum etiam quia illud débet effe anguftius, è regione centri 3 cujufque ex iflis vorticibus vicinis, quàm è re- gione aliarum ejus partium : neceffe eft ut aliquando quaedam ex ipfis celeriùs quàm aliae mo|veantur, cùm 5 nempe ordinem debent mutare, ut ex via latiori tran- feant in anguftiorem. Sic, exempli caufâ, duo globi qui

funt inter punéta A & B, non poflunt tranïïre inter duo viciniora C & D, nifi 10 unus alium praecedat ; & manifeftum efl eum qui prae- cedit, altero celeriùs mo- veri. Deinde, quia omnes globuli primi cœli totâ fuâ i5 vi recedere conantur à centro S, ftatim atque aliquis ex ipfis celeriùs quàm vicini movetur, ille, hoc ipfo majorem habens vim, magis à centro illo recedit; & ita femper fuperiores illi funt qui celeriùs moventur. Quanta autem fit ifta eorum celeritas, fola experien- 20 tia docere poteft ; nullamque habemus ejus experien- tiam, nifi in Cometis, quos ex uno cœlo in aliud migrare infrà oftendam b ; ut neque poflumus determi- nare tarditatem circuli HQ_, nifi ex motu Saturai, quem in illo vel infra illum effe demonftrabo c . 25

lxxxiv. Quôd vero, infra terminum HQ_, globuli propiores

Cur Solis proximi ce- o 1 • > i f 1/ 1

leriùs etiam /eran- centro S celeriùs circulum luum ablolvant quam re-

22 aliud] alium (/" édit.).

a. Voir t. V, p. 172.

b. Art. cxxvin.

c. Art. cxlviii.

�� � 138.

��Pars Tertia.

��l J9

��motiores, probatur ex circumvolutione materiae fo- laris, omnem illam cœli partem fibi vicinam fecum

��� �� ���ff/jit'-i : • ■ :■:'■■.'•'.■•'. ■'■•'•'.•S-:'- •'■':■.'■■'.••'.■ '.■:••■:: — ::.*•"■ : '. ".■'.*• •"-•."• •'.'•'•'

tu-.---."-;-.-?;?.----"-.- ;•■••■■■•■•:• y--.-.:- .•■•.•■•:•■• ••.•.•■••.••.••••■•■•■ .■. ^va ■■■•-Vlv .- : •>■' •■ :-:-^.Y*'

��rapientis : neque enim poteft dubitari, cùm ipfafit ce- lerrimè agitata, & femper aliquid fui per anguflos mea-

��tur, quant pauld re- motiores.

�� � 140

��PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE

��iî8-i3o.

��LXXXV. Cur iidem Solis pro- ximiyfint remotiori- bus minores.

��tus, qui funt inter globulos fecundi elementi, verfus eclipticam emittat & verfus polos recipiat, quin ha- beat vim fecum rapiend i globulos iftos ufque ad certam diftantiam. Hujufque | diftantiae terminum defigna- mus ellipfi HNQ.R, non circulo : quamvisenim Sol fit fphaericus, ac nonminori vi pellat materiam cœli cir- cumjacentem verfus polos quàm verfus eclipticam, illâ adione in quâ ejus lucem confiftere diximus 3 , non poteft tamen idem intelligi de hac altéra adione, quâ iftam cœli materiam fecum in orbem rapit, quia pen- det à folo ejus motu circulari circa fuum axem ; qui motus procul dubio potentior eft in eclipticâ, quàm verfus polos ; & ideô hîc H & Q_ magis diftare debent ab S, quàm N & R. Atque hinc infrà b ratio reddetur, cur Cometarum caudœ aliquando reétae, aliquando curvae appareant.

Cùm autem hîc, intra terminum HQ, inferiores globuli materise cœleftis celeriùs moveantur quàm fuperiores, debent etiam efle minores ; fi enim effent majores vel sequales, hoc ipfo haberent plus virium, ideoque fuperiores évadèrent. Sed ubi femel contin- git, aliquem tantô efle minorem iis qui fupra ipfum funt, ut magis ab iis magnitudine fuperetur, quàm illos celeritate fuperet, femper poftea illis inferior manere débet. Etfi verô globulos iftos in principio quàm accu- ratifîimè sequales à Deo fados fuifle fupponamus c , fieri tamen non potuit, lapfu temporis, ob inaequalitatem fpatiorum quae percurrunt, & inaequalitatem eorum

��10

��i5

��20

��25

��a. Art. lxiii, p. 1 14-1 15.

b. Art. cxxxviii.

c. Art. XLViii, p. io3.

�� � i3o. Pars Tertia. 141

motûs inde ortam, ut paulô antè demonftratum eft a , quin aliqui aliis minores évadèrent, iique effent fatis

���multi ad fpatium HNQ.R implendum. Neque enim

a. Art. lxxxiii, p. iZj i38.

�� � 142

��Principiorum Philosophie

��i3o-i3j.

��LXXXVI. Globulos fecundi ele- menti variis modis Jimul moveri, quo fit ut plané fphœrici red- dantur.

��LXXXVII. Varias effe gradus ce- leritatis in minutiis primi démenti.

��confideramus hoc fpatium, cum magnitudine totius vorticis AYBM comparatum, niû tanquam admodum parvum ; ut etiam magnitudo Solis, ad ipfum compa- rata, perexigua eft intelligenda; quamvis ifta eorum proportio | non potuerit hîc in figura exhiberi, quia nimis vafla effe debuiffet. Notandum etiam eft varias effe alias insequalitates in motibus partium cœli, prsefertim earum quse funt inter S & H vel Q_, de qui- bus paulô pôft commodiùs agetur.

Denique non eft omittendum, materiam primi dé- menti, venientem ex vorticibus K, L, & fimilibus, prae- cipuè quidem ferri verfus Solem, fed plurimas tamen etiam ejus partes per totum vorticem AYBM difpergi, atque inde ad alios C,0, & fimiles tranfire, ac fluendo circa globulos fecundi elementi, efiicere ut ipfi tum circa propria centra, tum forte etiam aliis modis mo- veantur. Cùmque fie ifti globuli non unâ tantùm ra- tione, fed multis diverfis eodem tempore agitentur, hinc clarè percipitur ipfos, cujufcunque figurae fuerint in principio, nunc debere effe plané fphaericos, non inftar cylindri, aut cujufvis fphseroidis, unâ tantùm ex parte rotundos.

Poftquam autem naturam primi & fecundi elementi fie utcunque explicuimus, ut tandem de tertio agere poiïimus, confiderandum eft, materiam primi non effe aequaliter agitatam fecundùm omnes fuas minutias, fed faepe in perexigua ejus quantitate innumeros repe- riri diverfos gradus celeritatis. Quod perfacilè de- monftratur, tum ex modo quo ejus generationem fuprà defcripfimus 8 , tum etiam ex continuo ejus ufu :

a. Art. xlix, p. 104.

��10

��■ 5

��20

��25

��3o

�� � i3a-i33. Pars Tertia. 145

finximus enim eam genitam effe ex eo, quôd parti- cule fecundi elementi, nondum fphaericse, fed angu- lofae, ac totum fpatium in quo erant implentes, mo- veri non potuerint, quin earum anguli attererentur, 5 ac minutise, ab iis attritu ifto feparatse, figuras fuas diverfimodè mutarent, pro ratione diverfi loci occu- pandi, licque primi elementi formam affumerent; nuncque | adhuc eodem modo putamus, illud pri- mum elementum infervire implendis omnibus fpatio-

10 rum anguftiis, quse circa alia corpora reperiuntur. Unde manifeftum eft unafquafque ex ejus minutiis majores initio non fuiffe quàm anguli particularum ex quibus exfcindebantur ; five quàm fpatium, quod très globuli, fe mutuô contingentes, in medio fuî

i5 relinquunt; atque ideô quafdam ex ipfis plané indi- vifas manere potuiffe, dum aliae intérim egredientes ex anguftis fpatiis, quorum figura mutabatur magis & magis, indefinitè dividi debuerunt. Sint, exempli caufâ, très globuli A, B, C, quorum

20 duo primi A & B, fe mutuô tangentes in G, circa propria centra tantùm vertantur, dum intérim tertius C, tangens primum in E, volvetur fupra ipfum ab E verfus I, donec pundo D

a5 tangat fecundum in punéto F : mani- feftum eft materiam primi elementi, quae continetur in fpatio triangulari FGI, five ex pluribus ramentis conftet, live tantùm ex uno, pofle intérim manere im- motam; fed illam quse eft in fpatio FIED neceflario

3o moveri, & nullum tam exiguum ejus ramentum inter pun&a D & F pofTe defignari, quod non fit majus eo

��� � 144

��Principiorum Philosophle

��i33-i34.

��LXXXVIII. Eas ejus minutias quce minimum habent ce- lerilatis, facile id ip- fum quod habent aliis transferre, ac fibi mutuà adhxrere.

��LXXXIX. Taies minutias fibi mu- tuà adhérentes, prœ- cipuè inveniri in eâ materid primi ele- menti, quœ a polis ad centra vorticum fer- tur.

��XC. Qualis fit figura ifta- rum minutiarum, quce particulœ firia- iœ deinceps vocabun- tur.

��quod inde aufertur fingulis momentis. Quia globulus C, accedendo ad B, efficit ut linea DF tranfeat per innumeros diverfos gradus brevitatis.

Sic igitur in materiâ primi elementi, qusedam funt ramenta reliquis minus divifa, & minus celeriter agi- 5 tata; qua? cùm fupponantur excifa fuiffe ex angulis particularum fecundi, cùm nondum in globulos tor- natae erant, & omnia fpatia fola implebant, non pof- funt non habere fi|guras valde angulofas, & ad motum ineptas. Unde fit ut facile fibi mutuo adhsereant, 10 magnamque partem fuœ agitationis transférant in illa alia ramenta, quse minutiffima funt, & celerrimè agi- tantur. Quia, juxta leges naturae 8 , majora corpora, cseteris paribus, faciliùs id quod habent agitationis in minora transferunt, quàm novam ullam agitationem i5 ab iflis aliis recipiant.

Et quidem talia ramenta prœcipuè reperiuntur in eâ materiâ primi elementi, quae à polis verfus médium cœli fecundùm lineas redas movetur : ejus enim partes quamminimùm agitatae fufficiunt ad iflum mo- 20 tum redum, non autem ad alios magis obliquos & varios, qui fiunt in aliis locis; ex quibus idcirco expelli folentin viam iflius motûs redi, & ibi congre- gantur in exiguas maffas, quarum figuram hîc velim diligenter confiderari. a 5

Nempe, cùm faepe tranfeant per angufta illa fpatia triangularia, quae in medio trium globulorum fecundi elementi, fe mutuo tangentium, reperiuntur, debent induere figuram in fuâlatitudine & profunditate trian- gularem. Quantum autem ad longitudinem, non fa- 3o

a. Pars II, art. xl, p. 65.

�� � i3 4 -i35.

��Pars Tertia.

��MS

��10

��i5

��20

��25

��cile eft ipfam determinare, quia non videtur ab aliâ caufâ pendere, quàm à copia materiae ex quâ iftae maflulae conflantur; fed fufficit illas concipere tan- quam exiguas columnas, tribus ftriis in modum coch- learum intortis excavatas, ita ut gyrando tranfire poffint per illos anguftos meatus, figuram habentes trianguli curvilinei FGI, qui femper inter très globu- los fecundi elementi fe mutuô tangentes reperiuntur. Quippe ex eo quôd fint oblongae, ac motu celerrimo tranfeant inter iftos globulos fecundi elementi, dum intérim ipfi alio motu circa polos cœli rotantur, clarè intelligitur illa|rum ftrias in modum cochlearum de- bere effe intortas ; & quidem magis vel minus intor- tas, prout tranfeunt per partes axi vorticis remo- tiores aut viciniores : quia globuli fecundi elementi celeriùs in illis quàm in iftis rotantur, ut antè didum efl a .

Ac etiam ex eo quôd ipfse veniant verfùs médium cœli ex partibus contrariis, unse fcilicet ab Auftrali, alise à Boreali, dum intérim totus vortex circa fuum axem in unas & eafdem partes movetur : manifeftum eft illas quae veniunt à polo Auftrali, non in eafdem partes debere intortas effe, ac illas quae veniunt à polo Boreali, fed plané in contrarias. Quod animadver- fione valde dignum puto, quia hinc vires magnetis infrà explicandae b praecipuè dépendent.

Sed ne quis forte exiftimet, me fine ratione afiir- mare, très tantùm ftrias in iftis primi elementi parti- culis effe pofle, cùm tamen globuli fecundi non ita

��xci.

lftas particules ab op- pofitis polis venien- les, contrario modo effe intortas.

��XCII.

Très tantùm ftrias in

ipfis effe.

��a. Art. lxxxiIi, p. 1 37-1 38.

b. Pars IV, art. cxxxm, etc.

Œuvres. III.

��19

�� � �146 Principiorum Philosophie 135-136.

femper omnes fe mutuô poffint contingere, ut tantùm triangularia fpatia circa fe relinquant, velim hîc no- tari, alia- quaevis loca ampliora, quse inter globulos iftos fsepe reperiuntur, habere femper fuos angulos

plané sequales iis trianguli FGI, 5 ac, quantum ad caetera, effe in perpétua mutatione : adeô ut par- ticulae ftriatae primi elementi, per illa tranfeuntes, eam etiam figu- ram quam defcripfimus, debeant in- 10 duere. Nam, exempli caufâ, quatuor globuli A, B, C, H, fe tangentes in punétis K, L, G, E, relinquunt in medio fui fpatium quadrangulare, cujus quifque angulus eft omnino sequa|lis unicuique ex angulis trianguli FGI; cùmque quatuor ifti globuli moventur, fpatium iftud i5 affiduè figuram mutât, fitque nunc quadratum, nunc oblongum, ac etiam interdum in duo alia fpatia trian- gularia dividitur ; unde fit ut materia primi elementi minus agitata, quas in eo exfiftit, ad unum vel duos ex ejus angulis debeat confluere, ac refiduum fpatii relin- 20 querem aterise mobiliori, & figuras fuasfaciliùs mutan- ti,ut eas ad omnes iftorum globulorum motus accom- modet. Atque fi forte unum ex ejus ramentis, in uno ex iftis angulis exiftens, extendat fe ibi verfus partem illi angulo oppofitam , ultra fpatium sequale triangulo FG I , ^ K > debebit inde expelli, ac proinde imminui, cùm acci- det ut tertius globulus tangat duos illos, qui angulum in quo verfatur conficiunt. Nempe, fi materia minus agitata, occupans angulum G, extendat fe verfùs D ultra lineam FI, inde extrudetur à globulo C, atque 3o eatenus minuetur, cùm hic globulus C accedet ad B,

�� � i36-i3 7 .

��Pars Tertia.

��147

��10

��ut claudat triangulum GFI. Et quia particulae primi elementi, quae in eo maximae funt, & reliquis minus agitatae, per longos cœli tra&us tranfeundo, non pofTunt non faepe ita verfari inter très globulos ad fe invicem accedentes, non videntur poiTe induere ullam figuram determinatam, & aliquandiu in ipfis perma- nentem, praeter illam quam defcripfimus.

Etfi autem hae particulae oblongae ac ilriatae valde différant à reliquâ materiâ primi elementi, non tamen illas ab hac diftinguimus, quandiu tantùm inter glo- bulos fecundi verfantur : tum quia nullum peculiarem earum effe&um ibi advertimus ; tum etiam, quia mul- tas alias, non multô minores, nec celeriùs agitatas, in eâ contineri arbitramur, | ita ut inter omnium minu-

i5 tiffimas & illas flriatas, innumeri fint aliarum gradus. ut facile ex inaequalitate viarum quas perlabuntur, agnofci poteft.

Sed quando materia i-fta primi elementi ad corpus Solis alteriufve fideris pervenit, ibi omnes ejus minu-

20 tiae maxime agitatae, cùm nullis globulorum fecundi elementi obicibus impediantur, in fimiles motus con- fentire laborant. Unde fit ut illœ ilriatae, nec non etiam alise multae paulè minores, quae ob figuras ni- mis angulofas, molemve nimis magnam, tantam agi- tationemrefugiunt, abaliisminutiffimis feparentur, ac fibi mutuè facile adhaerentes, propter iniequalitatem fuarum figurarum, moles aliquando permagnas com- ponant, quae, intimae cœli fuperficiei contiguae, fideri ex quo emerferunt adjunguntur, & ibi refiflentes illi

3o adioni, in quâ vim luminis coniiflere fuprà diximus 3 ,

a. Art. lxxvii et lxxviii, p. 1 3 1 et i3?, et art. lv, p. to8.

��25

��XCIII. Inter particulas flria- tas, & omnium minu- tijfimas , varias effe aliarum magnitudi- nes in primo ele- mento.

��XCIV.

Quomodo ex Us macu- la- in Solis vel flella- rum fuperficie gene- rentur.

�� � 148

��Principiorum Philosophle

��i37-i38.

��xcv.

Hinc cognofci prceci- puas harum macula- rum proprielates.

��XCVI. Quomodo ifice macula? diffolvantur, ac novce generentur.

��fimiles funt illis maculis quae in Solis fuperficie con- fpici folent. Eâdem enim ratione, quâ videmus aquam liquorefque alios quofcunque, cùm igni admoti effer- vefcunt, atque aliquas particulas diverfae à reliquis naturse ac minus ad motum aptas in fe continent, denfam fpumam ex particulis iftis conflatam emittere, quae fupra ipforum fuperficiem natare, figurafque ad- modum irregulares & mutabiles habere folet : ita per- fpicuum eft materiam Solis, utrimque ex ejus. polis verfùs eclipticam ebullientem, debere particulas fuas ftriatas, aliafque omnes quae facile fibi mutuô adhae- rent, ac difficulter communiipfius motui obfequuntur, ex fe tanquam fpumam expellere.

Atque hinc a facile eft cognofcere, cur Solis maculae non foleant apparere circa ejus polos, fed potiùs in partibus | eclipticae vicinis ; & cur figuras habeant valde varias & incertas ; & denique cur in orbem circa Solis polos, fi non tam celeriter quàm ejus fubftantia, faltem fimul cum eâ parte cœli quae illi proxima eft, moveantur.

Atverô, quemadmodum plerique liquores eandem fpumam, quam initio effervefcendo emittunt, rurfus poftea diutiùs ebulliendo reforbent & abfumunt : ita putandum eft, eâdem facilitate quâ materia macula- rum è corpore Solis emergit, atque in ejus fuperficie cumulatur, paulô pôft etiam imminui, & partim in ejus fubftantiam refundi, partimque per cœlum vici- num difpergi. (Non enim ex toto Solis corpore, fed tantùm ex materiâ quae recens in illum ingrefla eft, maculae iftae formantur.) Ac reliqua materia quae diu-

a. Voir t. IV, p. 456-458.

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � i38-i3g.

��Pars Tertia.

��149

��10

��i5

��20

��25

��3o

��tiùs in eo permanfit, jamque, ut ita loquar, excoda eft & defaecata, fummâ vi femper gyrans, partim eas quse jam fa&ae funt abradit, dum intérim aliâ in parte novae generantur ex nova materiâ Solera ingrediente : unde fit ut non omnes in iifdem locis appareant. Et fané tota Solis fuperficies, partibus circumpolaribus exceptis, materiâ ex quâ componuntur tegi folet. At- qui maculae tantùm efle dicuntur, ubi materiâ illa eft tam denfa & ftipata, ut vim luminis à Sole venientis notabiliter obtundat.

Praeterea poteft contingere, ut maculae iftae, cùm funt paulô crafliores & denfiores, priùs in fuâ circum- ferentiâ quàm in medio atterantur à puriore materiâ Solis eas circumfluente ; ficque ut extremitates earum circumferentiae, in acutum definentes, ejus lumini per- viae fint : unde fequitur ipfas ibi Iridis coloribus pingi debere, ut antehac de prifmate vitreo in Meteoris, cap. 8 a , expli|cui. Et taies aliquando colores in illis obfervantur.

Saepe etiam contingit, ut materiâ Solis, circa ma- culas iflas fluendo, fupra ipfarum extremitates afîur- gat ; tuncque, inter illas & coeli vicini fuperficiem in- tercepta, cogitur ad motum folito celeriorem : eodem modo quo fluminum rapiditas femper eft major in locis vadofis & anguftis, quàm in latis & profundis. Unde fequitur Solis lumen ibi aliquantô fortius eflè debere. Atque ita maculae in faculas converti folent, hoc eft, quaedam folaris fuperficiei partes, quae priùs aliis erant obfcuriores, poftea fiunt lucidiores. Ac vice verfâ faculae in maculas mutari videntur, cùm, his

a. Voir t. VI, p. 329.

��XCVII.

Cur in quarundam ex>- tremitate colores iri- dis appareant.

��XCVIII. Quomodo macula in faculas vertantur, vel contra.

�� � IfO

��PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

��139-140.

��XCIX.

In quales particulas macula; diffolvantur.

��Quomodo ex ipfisœther circa Solem & Jlellas generetur. Huncque œlhercm & ijlas ma- culas ai tertium ele- mentum referri.

��unâ ex parte in fubtiliorem Solis materiam demerfis, magna copia novae materise aliâ ex parte ipfis accedit & adhaeret.

Cùm autem iflre maculée diflblvuntur, non abeunt in minutias plané fimiles iis ex quibus fuerant confla- tae : fed partim in tenuiores, ac fimul folidiores, five figuras minus angulofas habentes ; quo nomine ad motum funt aptiores, & ideô facile per meatus, qui funt inter globulos cœli circUmjacentis, verfùs alios vortices tendunt; partim in tenuifîimas, quae ex alia- rum angulis erafae, vel in puriffimam Solis fubftantiam convertuntur, vel abeunt etiam verfùs cœlum ; partim denique in crafliores, quae ex pluribus ftriatis, aliifve fimul jundis compofitae, verfùs cœlum expelluntur, ubi, cùm fint nimis magnae ad tranfeundum per illos anguftos meatus, quos globuli fecundi elementi circa fe relinquunt, ipfa etiam globulorum iftorum loca fubingrediuntur, & quia figuras habent valde irregu- lares & ramofas, non tam facile ac illi globuli moveri poffunt.

|Sed fibi mutuo nonnihil adhaerentes, componunt ibi magnam quandam molem, rariflimam, & aëri (five potiùs aetheri) terrae circumfufo non abfimilem, quae à Sole circumquaque forte ufque ad fphaeram Mer- curii, vel etiam ultra illam, fe extendit. Nec tamen aether ifte in immenfum crefcere poteft, etiamfi novae femper particulae ex macularum diffolutione ipfi accé- dant, quia globulorum fecundi elementi per illud & circa illud continua agitatio facile poteft totidem alias diflblvere, ac rurfus in materiam primi elementi convertere. Quippe omnes Solis aliorumque fiderum

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 140-141-

��Pars Tertia.

��M 1

��10

��iS

��20

��25

��3o

��maculas, ut & totum aetheremipfis circumfufum, quo- niara ejus partes ad motum minus aptae funt quàm globuli fecundi elementi, ad tertium elementum re- ferimus a .

Sed verô macularum produdio vel diflblutio à tam minutis & tam incertis caufis dependet, ut minime fit mirandum, fi quando nullse prorius in Sole appareant, vel fi è contra nonnunquam fint tam multae, ut totum ejus lumen obfcurent. Ex hoc enim quôd pauca aliqua ex ramentis primi elementi fibi invicem adhaerefcant, fit unius maculas rudimentum, cui facile poflea plura alia junguntur, quae, nifi in priora illa impingendo partem fuse agitationis amitterent, fibi mutuô non poffent adhaerere.

Notandumque efl maculas iflas, cùm primùm ge- nerantur, effe corpora mollilîima & rariflima, ideoque facile frangere impetum ramentorum primi elementi, quae in ipfas impingunt, & illa fibi adjungere. Paula- tim autem poftea interiorem earum fuperficiem, con- tinuo motu fubftantiae folaris cui contigua efl, non tantùm abradi & | perpoliri, fed etiam condenfari & indurari, aliâ intérim earum fuperficie, quae coelo ob- verfa efl, molli & rarâ rémanente. Ideoque ipfas non facile diffolvi, ex eo quôd materia Solis interiorem earum fuperficiem lambat, nifi fimul etiam earum oras circumfluat & tranfcendat, fed contra potiùs femper augeri, quamdiu iflae earum orae, fupra Solis fuperfi- ciem eminentes, ejus materiae occurfu non denfantur. Hincque potefl contingere,ut aliquando una & eadem macula fupra totam fuperficiem alicujus fideris fe ex-

a. Voir t. IV, p. 456.

��CI.

Macularum produâio- nem & dijjblutionem à caufis valde incertis pcndere.

��Cil.

Quomcdo eadem ma- cula totum aliquod fidus tegere pojfit.

�� � M 2

��Principiorum Philosophie

��141-142.

��cm.

Cur Sol aliquando vi- fus fit obfcurior ; & cur quarundam jlel- larum magnitudines apparentes muten- tur.

��CIV.

Cur aliquœfixœ difpa- reant, vel ex impro- vifo appareant.

��tendat, ibique diu permaneat, priufquam diffolvi pofîit.

Sic referunt quidam hiftorici a , Solem aliquando per plures dies continuos, aliquando etiam per integrum annum, folito pallidiorem, Lunse inftar, fine radiis lu- cem triftem prsebuiffe. Notarique poteft multas ftellas nunc minores majorefve apparere, quàm olim ab Aftronomis defcriptse funt. Cujus non alia ratio efle videtur, quàm quôd pluribus paucioribufve maculis earum lux obtundatur.

Quinetiam fieri poteft, ut aliquod fidus tôt & tam denfis maculis involvatur, ut vifum noftrum prorfus effugiat : ficque olim Plejades numeratae funt feptem, quae jam fex tantùm confpiciuntur. Itemque fieri po- teft, ut aliquod fidus, nobis antea non vifum, bre- viflimo tempore atque ex improvifo, magnâ luce afful- geat. Nempe, fi totum ejus corpus ingenti & craffâ macula fuerit hadenus conteétum, jamque accidat ut materia primi elementi, folito copiofiùs ad illud affluens, fupra exteriorem iftius maculse fuperficiem fe diffundat, breviffimo tempore totam conteget; atque tune iftud fidus non minorem lucem ex fe emit- tet, | quàm fi nullâ plané macula involveretur. Po- teftque poftea, vel diu œquè fulgidum remanere, vel paulatim rurfus obfcurari. Sicque contigit, in fine anni 1572, quandam ftellam, priùs non vifam, in figno Cafïïopejae apparuiffe, quae maximam initio habuit lu- cem, & fenfim poftea obfcurata, initio anni 1 574 dif- paruit. Ac etiam aliae nonnullœ in cœlo jam lucent, quae olim non apparebant : quarum rerum caufa hîc fuûùs eft explicanda.

a. Voir t. IX, p. 161, note a, de la traduction française.

��10

��i5

��ao

��25

��3o

�� � 142-143.

��Pars Tertia.

��10

��i5

��S)

��Sit, exempli caufâ, fidus I circumquaque teftum macula de/g, quae non poteft effe tam denfa, quin

�� ���L

�� ��poros five meatus habeat permultos, per quos omnis materia primi elementi, etiam illa quae confiât parti- cules ftriatis fupra | defcriptis, tranfire poffit. Cùm enim in principio fuae generationis fuerit molliflima & rariffima, taies pori facile in ipfâ formati funt; cùmque poftea denfabatur, particulae iftae ftriatae, aliaeque primi elementi, continué per illos tranfeundo, non permiferunt ut plané clauderentur ; fed tantùm eoufque anguftati funt, ut nullae materiae particulae, ftriatis primi elementi craffiores, viam per ipfos ha- bere poffint; ac etiam ut ii meatus, qui particulas ftriatas ab uno polo venientes admittunt, non aptae fint ad eafdem, fi regrederentur, nec etiam ad illas

Œuvres. III.

��CV. Multos effe meatus in maculis, per quos li- bère tranjeunt parti- culœ ftriatœ.

��ao

�� � 54

��Principiorum Philosophie

��143-144.

��cvi.

Quœ fit difpofttio ifto- rum meatuum, & cur particulœftriatœ per illos retrogrcdi non pojfint.

��CVII. Cur etiam quœ veniunt ab uno polo, non tranfeant per eofdem tneatus, quàm quœ veniunt ab alto.

��quse veniunt ab alio polo & contrario modo funt in- tortae, recipiendas.

Nempe particule ftriatse primi elementi, venientes non ab uno aliquo punéto duntaxat, fed à totâ cœli regione quse eft verfus polum A, & tendentes non verfus unicum pun&um I, fed verfus totum médium cœli H I Q., formant fibi meatus in macula defg, fe- cundùm lineas re&as axi fd parallelas, vel nonnihil utrimque verfus d convergentes, horumque meatuum aditus in totâ ejus fuperficiçi medietate efg fparfi funt, & exitus in aliâ medietate edg: ita fcilicet ut particulae ftriatae, venientes à parte A, facile quidem ipfos ingredi poffint per partem efg, & egredi per ad- verfam edg, non autem unquam regredi per hanc edg, nec egredi per efg. Quia, cùm tota ifta macula non conflet nifi ex ramentis primi elementi minutiffimis, quse, fibi mutuô adhserentia, quofdam quafi ramulos componunt, particulae ftriatse, venientes à parte f iilorum ramulorum extremitates, fibi in meatibus iftis occurrentes, infleétere debuerunt verfus d; ideôque, fi per eofdem meatus eis effet regrediendum à d ver- fus/, ifbe ramulorum extremitates nonnihil aflurgen- tes ipfarum tranfitum impe|dirent. Eodemque modo particulae ftriatas, venientes à parte B, meatus alios fibi excavarunt, quorum ingreflus in totâ fuperficie edg fparfi funt, & egreffus in adverfâ efg.

Notandumque eft iftos etiam meatus cochlearum inftar efle excavatos, ad formam particularum ftriata- rum quas admittunt, ideôque illos qui unis patent, non patere aliis à polo oppofito venientibus, & contrario modo intortis.

��10

��i5

��20

��3o

�� � 144-145-

��Pars Tertia.

��55

��Ita igitur a materia primi elementi utrimque ex polis per iftos meatus ad fidus I poteft pervenire ; ac quia ejus particulae ftriatae cœteris funt craffiores, ideôque majorem habent vim ad pergendum fecundùm lineas reétas, | non folent in eo manere, fed ingreflae per f, protinus egrediuntur per d, atque ibi occurrentes

��■ ■ ■ ■'■ j.'-.

��• ••- •..-.-• .-.•-... .;■:;.. <v ■••. ::::A£3£3>. •'. J

��� ��globulis fecundi elementi, vel materiae primi à B venienti, non poflunt ulteriùs pergere fecundùm li- neas reétas, fed, in omnes partes reflexae, per sethe- 10 rem circumfufum xx verfus hemifphaerium efg rever- tuntur; & quotquot ingredi poffunt meatus maculae, vel macularum, quae ibi fidus iitud tegunt, per illos rurfus progrediuntur ab / ad d ; ficque afliduè per médium fidus tranfeundo, & per œtherem circum-

a. Voir t. IV, p. 458-460.

��CVIII. Quomodo materia pri- mi elementi per iftos meatus fluat.

�� � I<6 PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE i 4 5-i 4 6.

fufum redeundo, quendam ibi quafi vorticem compo- nunt. Quae vero ab iftis meatibus capi non poflunt, vel occurfu particularum hujus aetheris diflblvuntur, vel per partes vicinas eclipticae QH in cœlum abire coguntur*. Quippe notandum eft particulas ftriatas, 5 quae fingulis momentis ad fuperficiem fideris I appel- lunt, non efle tam multas, ut repleant omnes meatus ad menfuram fuam excavatos in maculis efg : quia etiam in cœlo non replent omnia intervalla, quae funt inter globulos fecundi elementi ; fed magna copia 10 fubtilioris materiae illis admixta effe débet, propter varios iftorum globulorum motus ; quae materia fub- tilior cum ipfis ingrederetur iftos meatus, nifi parti- culae ftriatae, ab alio fideris hemifphaerio reflexae, ma- jorera haberent vim ad illos occupandos. Quae vero i5 hîc de particulis ftriatis per hemifphaerium efg ingre- dientibus funt dida, de iis etiam quae ingrediuntur per hemifphaerium e^funt intelligenda: quôd nempe fibi alios meatus, à prioribus plané diverfos, exca- vârint, per quos femper plurimae fluunt à d verfus/in 20 fidere I ac maculis ipfum circumdantibus ; & deinde, in omnes partes reflexae, per aetherem xx revertuntur ad d, cùm intérim tôt diffolvuntur, | vel exeunt verfùs eclipticam, quot novae à polo B accedunt. cix. Refiduum autem materiae primi elementi, quod in 25

^ «LIS/S fpatio I continetur, circa axem fi gyrando, femper interjecent. j n( j e re cedere conatur ; ideôque quofdam exiguos

meatus fibi ab initio formavit, femperque poftea con- fervat in macula defg, qui priores decuflatim interfe- cant, & per quos aliquid iflius materiae folet effluere, 3o

a. Voir t. V, p. 387.

�� � i 4 6.

��Pars Tertia.

��57

��quia femper aliquid per priores, limul cura particulis ftriatis, ingreditur. Cùm enim omnes maculse partes fibi invicem adhsereant, non poteft circumferentia defg nunc major fieri, nunc minor : ideôque femper 5 sequalis quantitas materiae primi elementi débet in fidere I contineri.

��10

�� ���Et ideô etiam iila vis, in quâ lumen confiflere fuprà diximus", vel nulla prorfus in ipfo, vel non nifi admo- dum debilis effe poteft. Nam, quatenus ejus materia circa axem/i rotatur, vis omnis quâ recedere conatur ab ifto axe, in macula frangitur, & ad globulos fe- cundi elementi nonpertingit; nec etiam illa, quâ ejus particule ftriatse, ab uno polo venientes, re&à verfùs alium tendunt, quicquam poteft praeftare : non modo

a. Art. lxxvii et lxxviii, p. 1 3 1 et 1 33.

��CX.

Quoi lumen flellce per maculant vix poJJHt tranfire.

�� � 1^8 Principiorum Philosophie i 4 6-i 4 8.

quia iftae particule valde exiguse funt, refpe&u glo- bulorum cœleftium in quos impingunt, ac etiam ali- quantô tardiùs, quàm reliqua materia primi elementi, moventur; fed praecipuè quia illae quae ab uno polo veniunt, non magis iftos globulos in unam partem 5 propellunt, quàm alise, ex alio polo venientes, in adverfam. cxi. Materia autem cœleftis in toto vortice, hoc fidus I

prZïfcapffrentî™' circumjaceiite, comprehenfa, fuas intérim vires poteft

retinere, quamvis forte illae non fufficiant ad fenfum 10 luminis | in oculis noftris excitandum : fierique poteft ut intérim ifte vortex praevaleat aliis vorticibus fibi vicinis, & fortiùs illos premat quàm ab ipfis prematur. Unde fequeretur fidus I augeri debere, niû macula defg, illud circumfcribens, id impediret. Nam, fi jam i5 circumferentia vorticis I fit AYBM, putandum eft ejus globulos, circumferentiae ifti proximos, eandem ha- bere vim ad progrediendum ultra ipfam, verfus alio s vortices circumpofitos, ac globulos horum vorticum ad progrediendum verfus I, non majorem nec mino- 20 rem : haec enim unica ratio eft, cur ejus circumferen- tia ibi potiùs quàm alibi terminetur. Si autem, caeteris immutatis, contingat ut minuatur illa vis, quâ, | exem- pli caufâ, materia vorticis O tendit verfus I (hocque variis ex caufis poteft contingere, ut fi ejus materia in 25 alios vortices tranfeat, vel multae macula? circa fidus in O exiftens generentur, &c), necefle eft, exlegibus naturae, ut globuli vorticis I, qui funt in circumferen- tia Y, ultra ipfam pergant verfus P ; & quia reliqui omnes, qui funt inter I &. Y, eô verfus etiam tendunt, 3o inde augeretur fpatium in quo eft fidus I, nifi macula

�� � 148-149-

��Pars Tertia.

��M9

��10

��defg ipfum terminaret ; fed quia haec macula non per- mittit illud augeri, globuli cœleftes ei proximi paulô majora folito intervalla circa fe relinquent, & plus materiae primi elementi in iis intervallis continebitur, quae, quandiu in ipïis erit difperfa, | non magnas vires habere poteft. Si autem contingat particulas primi

���i5

��elementi, per poros maculae exeuntes & in globulos illos impingentes, vel aliam quamvis caufam, aliquos ex iftis globulis à maculae fuperficie fejungere, mate- ria primi elementi, fpatium intermedium ftatim re- plens, fatis virium habebit ad alios globulos iftis vicinos ab eâdem maculae fuperficie fejungendos ; & quô plures ab illâ ita fejunget, eô plus virium acqui- ret : ideôque breviffimo tempore, ac tanquam in mo- mento, fupra totam iftam fuperficiem fe diffundet;

�� � i6o

��Principiorum Philosophie

��cxii.

De/criptio Stellœ pau- latim difparentis.

��149.

��ibique non aliter gyrans, quàm ea quse intra maculam continetur, non minori vi pellet globulos cœli circum- pofitos, quàm eofdem pelleret ipfum fidus I, fi nulla macula illud involvens ejus adionem impediret : at- que ita magnâ luce ex improvifo fulgebit.

Jam verô, fi forte contingat, iftam maculam effe

���• ■!-'\'W. , ' , 'i.' , i< «F"r

���. -, • ■...•wiMSBsr: ■', . ;

'•.'.'■■:-y{:\?&i ::■■■'■

�� ���. •...•.•«.">■.•• ••.••.•.••/•.'.■.•.•.•.•.••v»ïv--*-^ •• •'■■.'

v^
.^^•^::v^^^^t^^^•v•^•^■^.^■^K/

��tam tenuem & raram, ut à materiâ primi elementi, fupra ejus exteriorem fuperficiem fie effufâ, diffol- vatur, non facile poftea fidus I rurfus difparebit : ad hoc enim opus effet, ut nova macula ipfum totum 10 rurfus involveret. Sed fi craffior fit quàm ut ita queat diffolvi, denfabitur exterior ejus fuperficies", ob im-

��4 illud] eum (/" édit.). a. Art. eu, p. i5i.

�� � I49"i5i.

��Pars Tertia.

��161

��10

��i5

��20

��25

��3o

��pulfum materiae ipfam circumfluentis : atque intérim fi mutentur caufae, ob quas priùs minuta fuerat illa vis, quâ materia vorticis O tendit verfus I, jamque è con- tra augeatur, repelletur rurfus materia vorticis I à P verfus Y, & hoc ipfo materia primi elementi, fupra maculam de/g diflufa, minuetur, & fimul novae ma- culée in ejus fuperficie generabuntur, quae paulatim ipfius lumen obtundent ; & denique, fi caufa perfe- veret, plané tollent, atque omnem locum iftius mate- riae primi elementi | occupabunt. Cùm enim globuli vorticis I, qui funt in exteriori ejus circumferentiâ APBM, magis folito prementur, magis etiam pre- ment illos, qui funt in interiori circumferentiâ xx, quique ita prefli, & ramofis particulis aetheris illius, quem circa fidera generari diximus 8 , intertexti, non facilem tranfitum praebebunt particulis flriatis, aliifve non minutiflimis materiae primi elementi, fupra ma- culam de/g diffufae : unde fiet, ut ipfae ibi perfacilè in maculas congregentur.

Obiterque hîc eft notandum, particulas flriatas in omnibus iftis macularum corticibus continuos fibi meatus excavare, ac per omnes fimul, tanquam per unam folam | maculam, tranfire. Formantur enim iflae maculae ex ipfâ materia primi elementi, & ideô ini- tio funt molliffimae, iflifque flriatis particulis facilem viam praebent. Quod idem de aethere circumfufo diçi non poteft ; quamvis enim crafîiores ejus particulae nonnulla etiam iftorum meatuum veftigia retineant, quoniam ex macularum diffolutione genitae funt : quia tamen motui globulorum fecundi elementi obfequun-

��a. Art. c, p. i5o. Œuvres.?III.

��CXIIi.

In omnibus maculis multos meatus à par- ticulis flriatis cxca- vari.

��21

�� � 102

��PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

��i5i-i5s.

��CXIV. Eandem Jlellam poffe per vices apparere ac difparere.

��CXV.

Totum aliquando vor- ticem, in cujus cen- tra ejl Jlella, deftrui poffe.

��tur, non femper eundem fitum fervant, nec ideô par- ticulas ftriatas reftà pergentes, nifi admodum diffi- culter, admittunt.

Sed facile fieri poteft, ut eadem ftella fixa per vices appareat & difpareat, fingulifque vicibus quibus dif- parebit, novo vortice macularum involvatur. Talis enim alternatio eft naturse valde familiaris, in corpo- ribus quae moventur : ita fcilicet ut, cùm ab aliquâ caufâ verfùs certum terminum impulfa funt, non in eo fubfiftant, fed ulteriùs pergant, donec rurfus ab aliâ caufâ verfùs ipfum repellantur. Ita, dum pondus funi appenfum, vi gravitatis ab uno latere ad perpen- diculum fuum defcendit, impetum acquirit, à quo ultra iftud perpendiculum in oppoûtum latus fertur, donec rurfus gravitas, ifto impetu fuperato, illud ver- fùs perpendiculum moveat, & inde novus in eo im- petus oriatur. Ita, vafe femel moto, liquor in eo con- tentus multoties it & redit, antequam ad quietem reducatur. Et ita, cùm omnes cœlorum vortices in quodam œquilibrio confiftant, ubi unius materia fe- mel ab ifto sequilibrio receffit, poteft multoties nunc in unam, nunc in advérfam partem excurrere, ante- quam ab ifto motu quiefcat.

Fieri etiam poteft ut totus vortex, in quo talis ali- quâ ftella fixa continetur, ab aliis circumjacentibus vorticibus | abforbeatur, & ejus ftella, in aliquem ex iftis vorticibus abrepta, mutetur in Planetam vel Co- metam. Nempe duas tantùm caufas fuprà invenimus 8 ,

��10

��i5

��20

��25

��5-6 difparebit] apparebit (/" édit.). a. Art. lxix-lxxi, p. 1 19-125.

�� � 152.

��Pars Tertia.

��i6j

quae impediant ne uni vortices ab aliis deftruantur ; harumque una, quae confiftit in eo, quôd materia unius vorticis obje&u vicinorum impediatur ne verfùs alium

��?lfcl%KsSW5!

�� ��mrrt

���'...'.'" l\ •'. • ". v . - ' '."l'i"' > ' . • •. . '

jitr.ii 1 »' • » . ■</. •.

fêftïW»V.v. O--

�� ���-v>\

�� ��� ���� ��:'-V: : ">y/- :'-^(J^ : :.'.À ; '^'..'-.' •' ,' •' >^'î' '

���'•'/>■// /'. : 1)1:1

��:^;;^v::,v-v>>..^^^V^\^v;■:•^.v■■.-•^,■-■^^::.■■■,^vv:.^

��quem poffit evagari, non poteft in omnibus locum ha-

5 bere. Nam fi, exempli caufâ, materia vorticis S à vor-

ticibus L & N ita utrimque prematur, ut hoc impediat

�� � CXVI. Quomodo deflrui poffit, antequam multœ ma- cules circa ejus ftel- lamfent congregatee.

��164 Principiorum Philosophie i5s-i5 4 .

ne verfus D ulteriùs progrediatur, non poteft eâdem ratione irapediri à vortice D, ne fe diffundat verfùs L & N, nec etiam ab ullis aliis, nifi qui fint ei vici- niores, pro ratione fuse magnitudinis ; atque adeô in omnium maxime vicinis non habet locum. Altéra au- tem caufa, quôd nempe materia primi elementi, in centro cujufque vorticis fidus componens., globulos fecundi circa illud exiftentes à fe repellat verfùs alios vortices vicinos, locum quidem habet in omnibus iis vorticibus, quorum fideranullis maculis involvuntur; fed non dubium eft, quin denfiorum macularum inter- ventus eam tollat; prœfertim earum, quae plurium çorticum inftar fibi mutuô incumbunt.

Atque hinc patet non effe quidem periculum, ne ullus vortex ab aliis vicinis deftruatur, quamdiu fidus quod in centro fuo habet, nullis maculis eft involu- tum ; fed, cùm illis tegitur & obruitur, pendere tan- tùm à fitu, quem ifte vortex inter alios obtinet, ut vel citiùs vel tardiùs ab ipfis abforbeatur. Nempe fi talis fit ejus fitus, ut vicinorum aliorum vorticum curfui valde refiftat, citiùs ab illis deftruetur, quàm ut multi macularum cortices circa ejus fidus denfari poflïnt; fed fi minori fit ipfis impedimento, | lente tantùm mi- nuetur; interimque maculae, fidus in ejus medio pofi- tum obfidentes, denfiores fient, plurefque ac plures tam fupra quàm etiam intra illud congregabuntur. Sic, exempli caufâ, vortex N ita fitus eft, ut apertè curfum vorticis S magis impediat quàm ulli alii vicini ; quapropter facile ab hoc vortice S abripietur, ftatim atque aliquot maculis illius fidus erit involutum : ita

27 En marge : NB. Vide fig. pag. prtvc. (1" edit.).

��10

��20

��25

��3o

�� � i5 4 . Pars Tertia. 16$

fcilicet, ut circumferentia vorticis S, quse jam termi- natur lineâ OPQ^ terminetur poftea lineâ ORQ.; to- taque materia, quse continetur intra lineas OPQ.&

���ORQ., ei accédât, ejufque curfum fequatur, reliquâ materiâ, quae eft inter lineas ORQ. & OMQ., in alios vicinos vortices abeunte. Nihil enim aliud vorticem N

�� � i66

��PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

��1 54-1 55.

��CXVII. Quomodo permultcv macula? circa ali- quam Jtellam ejjfe poflnt, antequam ejus vortex dejlrua- tiir.

��CXVIII.

Quomodo ijîce mulnv

macula- generentur.

��^ H *3&

���in eo fitu, in quo nunc effe fupponitur, poteft con- fervare, quàm magna vis materiae primi elementi, in ejus centro exiftentis, quse globulos fecundi circum- quaque ita propellit, ut ejus impulfui potiùs quàm motibus vicinorum vorticum obfequantur : quse vis 5 interventu macularum debilitatur & frangitur.

Vortex autem C inter quatuor S, F, G, H, duofque alios M & N, qui fupra iftos quatuor intelligendi funt,

ita eft conftitutus, ut quamvis denfae maculae circa ejus fidus 10 congregentur, nunquam tamen totus pofîit everti, quandiu ifli fex funt viribus inter fe aequales. Quippe fuppono vortices S, F, WtWw&£^' :: 2ÏË$& & tertium M, ipfis incumben- i5 •^^^^vy^^ tem fupra pun&um D, circa pro- pria centra gyrare à D verfus C : itemque très alios G, H, & fextum N, fupra ipfos po- fitum , verti ab E | verfus C ; vorticem autem C ita inter hos fex effe conflitutum, ut ipfos folos tangat, 20 & ejus centrum ab eorum fex centris aequidiftet, axif- que, circa quem gyratur, fit in lineâ DE. Quâ ratione iftorum feptem vorticum motus inter fe optimè con- venant ; & quantumvis multis maculis fidus vorticis C obruatur, adeô ut perexiguas, vel etiam plané nullas 25 habeat vires ad globulos cœli circa fe pofitos fecum in orbem rapiendos, non tamen ulla eft ratio, cur alii fex illud è loco fuo expellant, quamdiu inter fe funt aequales.

Sed ut fciamus quo pado tam multae maculae circa 3o illud generari potuerint, putemus ipfum initio non

�� � i55-i56. Pars Tertia. 167

minorem fuiffe, quàm unum ex aliis fex eî circum- jacentibus, ita ut circumferentiam fuam ufque ad punéta 1,2, ) , 4 extenderet ; fidufque permagnum in centro fuo habuifTe, utpote quod componebatur ex 5 materiâ primi elementi, quae per D ex tribus vortici- bus S, F, M, & per E ex tribus aliis G, H, N, verfùs C reftà tendebat, & inde non regrediebatur, nifi in eof- dem illos vortices verfus K & L ; adeô ut iftud fidus fatis virium habere potuerit, ad totam materiam cœli

10 1234 fecum in gyrum agendam. Sed quia, propter inaequalitatem & incommenfurabilitatem quantitatum & motuum, quae in aliis partibus univerfi reperitur, nihil in perpetuo aequilibrio ftare poteft, ubi forte vortex C minus virium habere cœpit quàm alii cir-

i5 cumjacentes, pars ejus materiae in ipfos migravit, & quidem cum impetu ; ita ut ea pars quae fie migravit, fuerit major quàm ifta inaequalitas exigebat, ideôque rurfus poftea nonnihil materiae in ipfum ex aliis remi- gravit, atque ita per vices. Cùmque intérim multi

20 macularum cortices circa | ejus fidus generarentur, magis ac magis illius vires minuebantur, & ideirco, fingulis vicibus, minus materiae in illum regredieba- tur quàm ab ipfo exiiflet, donec tandem perexiguus evaferit, vel etiam totus fuerit abforptus, folo ejus

25 fidere excepto, quod, multis maculis circumvallatum, in materiam aliorum vorticum abire non poteft, nec etiam ab iftis aliis vorticibus è loco, in quo eft, ex- trudi, quamdiu ifti vortices funt inter fe aequales. Sed intérim ejus maculae magis ac magis denfari debent,

^n ac tandem, ubi unus aliquis ex vicinis vorticibus, aliis 5 En marge : NB. Vide fig. pag. praec. (7™ édit.).

�� � i68

��Principiorum Philosophie

��i 56-i 57.

��CXIX. Quomodo Stella fixa mutetur in Cometam vel in Planetatn.

�� ��� ��major & potentior evadet, ut fi vortex H extendat iuam fuperficiem ufque ad lineam $67, tune facile

vortex H totum lidus C, non hîc ampliùs fluidum & lucidum, fed, Cometœ vel Planeta? inltar, du- 5 rum & opacum, fecum abducet. Jam verô confiderandum eft, quâ ratione debeat moveri talis globus opacus & durus, ex mul- tarum macularum congerie com- 10 pofitus, cùm primùm ab aliquo vortice fibi vicino abreptus eft. Nempe ita gyrat cum materiâ à quâ abripitur, ut quandiu minus habet agi- tationis quàm ipfa, verfùs centrum circa quod gyrat detrudatur. Et quia omnes partes ejufdem vorticis non 1 5 eâdem celeritate moventur, nec funt ejufdem magnitu- dinis; fed à circumferentiâ ufque ad certum terminum earum motus gradatim fit tardior, ac deinde ab ifto ter- mino ufque ad centrum gradatim fit celerior, | & ipfae funt minutiores, ut fuprà didum eft a : fi globus in illo 20 vortice defeendens adeô fit folidus, ut priufquam perve- nerit ad terminum in quo partes vorticis omnium tar- difîimè moventur, acquirat agitationem aequalem agi- tationi earum partium, inter quas verfatur, non ulte- riùs defeendit, fed ex illo vortice in alios tranfit, & eft 25 Cometa. Si verô minus habeat foliditatis, atque ideirco infra terminum illum defeendat, ibi poftea ad certam diftantiam à fidere, quod illius vorticis centrum occu- pât, femper manens, circa ipfum rotatur, & eft Planeta b .

��a. Art. lxxxiii, lxxxiv et lxxxv, p. ilj, 1 38 et 140.

b. Voir t. IV, p. 461-463.

�� � i5 7 .

��Pars Tertia. 169

Putemus, exempli caufâ, materiam vorticis AEIO, nunc primùm fecum abripere fidus N, & confidere- mus verfùs quam partem illud feret. Nempe cùm om-

��cxx.

Quàferatur talis Stel- la, cùm primùm dé- finit fixa effe.

���nis ifta materia gyret circa centrum S, ideôque inde 5 recedere conetur, ut fuprà explicui % non dubium eft

1 En marge : NB. Vide fig. pag. feq. (/*" édit.).

��a. Art. lvi et suiv., p. 108. Œuvres. III.

��22

�� � 170

��Principiorum Philosophie

��i57-i5g.

��CXXI. Quid per corporum Jo- liditatem, & quid per eorum agitationem intelligamus.

��10

��i5

��quin ea quse jam verfatur in O, pergendo per R ad Q_, detrudat hoc fidus fecundùm lineam re&am verfùs S : atque ex naturâ gravitatis infrà a explicandâ, intellige- tur iftum motum fideris N, alteriufve cujufvis corpo- ris, verfùs centram vorticis in quo verfatur, dici pofle ejus defcenfum. Sic, inquam, ipfum detrudit initio, cùm nondum intelligimus in eo effe alium motum ; fed ftatim etiam illud circumquaque ambiendo, fecum defert motu circulari ab N verfùs A ; cùmque hic mo- tus circularis ei det vim recedendi à centro S, pendet tantùm ab ejus foliditate, ut vel multùm defcendat verfùs S, nempe fi perexigua fit ejus foliditas ; vel con- tra, fi magna fit, ab S recédât.

| Per foliditatem hîc intelligo quantitatem materise tertii elementi, ex quâ maculae hoc fidus involventes componuntur, cum ejus mole & fuperficie compara- tam. Quippe vis, quâ materia vorticis AEIO id defert circulariter circa centrum S, seftimanda eft à magnitu- dinefuperficiei, fecundùm quamipfi occurrit; quiaquô major eft ifta fuperficies, eô plus materise in hoc agit. Vis autem, quâ ifta materia verfùs idem centrum S ipfum pellit, seftimanda eft à magnitudine fpatii quod ab eo occupatur. Quamvis enim omnis illa materia, quse eft in vortice AEIO, conetur recedere ab S, non tamen omnis agit in fidus N, fed tantùm ea ejus pars, quse reipfâ inde recedit, cùm hoc accedit; hsecque eft sequalis fpatio quod ab eo fuit occupatum. Denique vis quam idem fidus N à proprio fuo motu acquirit ad perfeverandum in eodem illo motu, quam ipfius agita- tionem voco, non seftimanda eft ab ejus fuperficie, 3o

a. Pars IV, art. xxni.

��20

��25

�� � i5 9 .

��Pars Tertia.

��171

��nec à totâ ejus mole, fed tantùm ab eâ ejus molis parte, quœ confiât materiâ tertii elementi, hoc eft, particulis materiae fibi mutuo adhaerentibus, ex qui-

���bus maculae iplum involventes componuntur. Quan- 5 tum enim ad materiam primi, vel etiam fecundi ele- menti, quse in eo eft, cùm affiduè ex ipfo egrediatur,

�� � 7 2

��PRINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

��159-160.

��CXXII.

Soliditatem non à fold materiâ,fed etiam à magnitudine ac figu- ra pendere.

��CXXIII. Quomodo globuli cœ- lejlcs intégra aliquo fidcre folidiores effe poffint.

��& nova redeat in locum exeuntis, non poteft nova ifta materia accedens vim retinere quae priori jam egreflae fuit impreffa, & praeterea vix ulla ei fuit impreffa, fed tantùm motus, qui aliunde in eâ erat, determinatus eft verfus certam partem ; atque haec determinatio à variis caufis affiduè poteft mutari 3 .

Sic videmus hîc fupra terram aurum, plumbum & alia metalla, cùm femel mota funt, majorem agitatio- nem ûve majorem vim ad perfeverandum in fuo motu retinere, | quàm ligna & lapides ejufdem magnitudi- nis & figurae ; ac etiam idcirco magis folida effe pu- tantur, five plus habere in fe materiae tertii elementi, ac pauciores poros qui materiâ primi & fecundi replen- tur. Sed auri globulus effe poteft tam minutus, ut non tantam vim habiturus fit, ad motum fibi impref- fum retinendum, quàm globus lapideus vel ligneus multô major. Poteftque etiam raaffa auri taies figuras induere, ut globus ligneus ipfâ minor majoris agi- tationis fit capax : nempe fi extendatur in fila aut bra&eas, aut fpongiae inftar multis minutis foramini- bus excavetur, aut quocunque alio modo plus fuper- ficiei acquirat, pro ratione fuae materise & molis, quàm ille ligneus globus.

Atque ita fieri poteft ut fidus N, quamvis mole per- magnum, & fatis multis macularum corticibus invo- lutum, minus tamen habeat foliditatis, five minus aptitudinis ad motus fuos retinendos, quàm globuli materise fecundi elementi ipfum circumjacentes. Hi enim globuli, pro ratione fuae magnitudinis, funt om- nium folidiflimi qui effe polïïnt, quia nullos in ipfis

a. Voir t. V, p. 387.

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � i6o-i6i. Pars Tertia. ij)

meatus, aliâ materiâ folidiori repletos, intelligimus ; & figuram obtinent fphaericam, quae omnium mini- mum habet fuperficiei, pro ratione molis fub fe con- tenta?, ut Geometris eft fatis notum. Et praeterea, 5 quamvis fit permagna difparitas inter ipforum exigui- tatem & magnitudinem alicujus fideris, haec tamen ex parte compenfatur, eo quôd non vires fingulorum ex iftis globulis, fed plurium fimul, iftius fideris viri- bus opponantur. Cùm enim illi cum aliquo fidere

10 circa cen|trum S rotantur, tenduntque omnes, nec non etiam iftud fidus, ut ab S recédant, fi vis inde recedendi, quae eft infidere, fuperet vires fimul jun&as, quae funt in tôt ex iftis globulis, quot requiruntur ad fpatium quod fidus occupât replendum : tune ipfum

i5 recedet ab S, efiicietque ut ifti globuli in locum fuum defeendant; & contra, fi illi plus habeant virium, ipfum verfùs S expellent.

Fieri enim etiam facile poteft, ut fidus N multô plus

. . i r i • r s Quomodo etiam effe

habeat virium ad perleverandum in luo motu lecun- pojjini minus joiidi.

20 dùm lineas redas, quàm globuli materiae cœleftis ipfum circumjacentes, etiamfi minus materiae tertii elementi in eo contineatur, quàm fecundi, in tôt ex iftis globulis, quot requiruntur ad fpatium ipfi aequale occupandum. Quia cùm fint à fe mutuô disjundi, &

25 varios habeant motus, quamvis jundis viribus in illud agant, non pofTunt tamen omnes fuas vires ita fimul jungere, ut nulla earum pars inutilis fiât : contra autem omnis materia tertii elementi, ex quâ maculae hoc fidus involventes aërque ipfum ambiens compo-

3o nuntur, unam tantùm maffam facit, quœ cùm tota fimul moveatur, tota etiam vis, quam habet ad perfe-

��cxxiv.

�� � 174

��Principiorum Philosophie

��i6i-i6î.

��CXXV. Quomodo quidam fuit aliquo fidere magis folidi, alii minus.

��CXXVI.

De principio motùs

Cometœ.

��verandum in fuo motu, verfùs eafdem partes tendit. Similemque ob caufam, videre licet in fluminibus frag- menta glaciei, vel ligna quae aquse innatant, majori vi perfequi curfum fuum, fecundùm lineas reélas, quàm ipfam aquam, & ideô folere multô fortiùs in riparum finus impingere, quamvis minus materise tertii ele- menti in iis contineatur, quàm in mole aquae ipfis sequali.

| Denique fieri poteft, ut idem fidus minus habeat foliditatis, quàm quidam globuli cœleftes, & magis quàm alii paulô minores; tum propter jam di&am ra- tionem, tum etiam quia, licèt non magis nec minus fit materiae fecundi elementi in iftis globulis minori- bus fimul fumptis, quàm in majoribus, cùm œquale fpatium occupant, efl tamen in ipfis multô plus fuper- ficiei; & propter hoc à materiâ primi elementi, quae angulos iis interjedos replet, nec non etiam à quibuf- libet aliis corporibus, faciliùs à curfu fuo revocantur, atque verfùs alias partes defleduntur, quàm alii ma- jores.

Jam itaque, fi ponamus fidus N plus habere folidi- tatis quàm globulos fecundi elementi, fatis remotos à centro vorticis S, quos fupponimus omnes elle inter fe sequales, poterit quidem initio in varias partes ferri, & magis vel minus accedere verfùs S, pro varia difpo- fitione aliorum vorticum, à quorum viciniâ difcedet; poteft enim diverfimodè ab ipfis retineri vel impelli ; ac etiam pro ratione fuae foliditatis, quse quô major efl, eô magis impedit ne alise caufse poflea ipfum de- fleélant de eâ parte in quam primùm direélum efl. Verumtamen non valde magna vi poteft impelli à

��10

��20

��25

��3o

�� � j6j.

��Pars Tertia.

��75

��vicinis vorticibus, quia fupponitur juxta illos priùs quieviffe ; nec ideo etiam ferri contra motum vorticis AEIO, verfùs eas partes quae funt inter I & S, fed

���tantùm verfus illas quse funt inter A & S ; ubi tandem

5 débet pervenire ad aliquod punétum, in quo linea

quam motu fuo deicribit, tangat unum ex iis circulis,

�� � CXXVII. De continuatione mo- tus Cornette per di- verfos vortices.

��I76 PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE 162-J64.

fecundùm quos materia cœleflis circa centrum S gyrat; & poftquam eô pervenit, ita curfum fuum ulte- riùs perfequitur, ut femper magis ac magis recédât à centro S, donec ex vortice | AEIO in alium migret. Ut fi moveatur initio fecundùm lineam NC, poftquam pervenit ad C, ubi haec linea curva NC tangir. circu- lum, qui ibi defcribitur à globulis fecundi elementi circa centrum S : non poteft non ftatim recedere ab S per lineam curvam C2, fitam inter hune circulum, & rect.am eum in pun&o C tangentem. Cùm enim dela- tum fit ad C, à materiâ fecundi elementi magis re- motâ ab S quàm ea quae eft in C, ac proinde celeriùs a£ta, fitque ipfâ folidius, ut fupponimus : non poteft non habere majorem vim ad perfeverandum in fuo motu fecundùm lineam re&am tangentem iftum cir- culum; fed ftatim atque receflit à punctojC, occurrit materiae fecundi elementi celeriùs motse, quae illum nonnihil avertit à lineâ redâ, fimulque augendo ejus celeritatem efficit ut ulteriùs afeendat fecundùm lineam curvam C2, quae eô minus diftat à reftâ tangente, quô hoc fidus folidus eft, & quô majori cum celeritate de- latum eft ab N ad C.

Cùm autem per hune vorticem AEIO hac ratione progreditur, tantam vim agitationisacquirit, ut facile inde in alios vortices migret, atque ex his in alios. Notandumque eft, cùm pervenit ad 2, egrediturque limites vorticis in quo eft, ipfum adhuc aliquandiu retinere ejus materiam circa fe fluentem, nec plané ab eâ liberari, donec fatis altè in alium vorticem AEV penetrârit : nempe donec pervenerit ad j . Eodemquc modo ducit fecum materiam hujus fecundi vorticis

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 164-166.

��Pars Tertia.

��177

��verfùs 4 in fines tertii, & hujus tertii verfùs 8 in fines quarti; ficque femper idem facit, quoties ex | uno vortice in alium migrât. Et linea quam motu fuo def-

���cribit, diverfimodè incurvatur, pro diverfo motu ma-

5 terise vorticum per quos tranfit. Ita ejus pars 2 j 4

plané alio modo inflexa eft quàm praecedens N C 2 :

Œuvres. III. 23

�� � CXXVIII.

Phanomena Cometa- rum.

��178 Principiorum Philosophie 166.

quia materia vorticis F vertitur ab A per E verfus V, & materia vorticis S ab A per E verfus I; iftius autem linese pars 5 67 8 efl ferè reda, quia materia vorticis in quo eft, fupponitur gyrare circa axem XX. Et ûdera ex unis vorticibus in alios hoc pado migrantia funt Cometae : ipforumque omnia phœnomena hîc expli- care conabor.

In primis obfervatur illos, fine ullâ régula nobis nota, unum per hanc, alium per illam cœli regionem tranfmeare, ac intra paucos menfes aut dies à con- fpedu noftro abire, nec unquam plus, aut certè non multô plus, fed fsepe multô minus quàm mediam cœli partem percurrere. Ac quidem cùm primùm apparere incipiunt,folere fatis magnos videri, nec poflea valde augeri, niû* cùm valde magnam cœli partem percur- runt ; cùm autem deûnunt, gradatim femper imminui ; atque initio, vel faltem circa initia fui motûs, videri celerrimè moveri, fub finem autem lentiffimè. Ac de uno duntaxat memini me legifTe, quôd circner me- diam cœli partem peragrârit : de illo fcilicet qui di- citur anno 1475, primo tenui capite ac tardi motûs, inter flellas Virginis apparuifTe, ac paulô pôft mirse magnitudinis fadus, per polum Borealem tam cele- riter inceffifle, ut portionem circuli magni triginta vel quadraginta graduum, unâ die, defcripferit; ac

19 Astérisque. En marge : Apud Lotharium Sarfium, five Horatium Graffium in librâ Aflronomicâ, ubi tanquam de duobus Cometis loquitur; fed judico unicum fuiffe, cujus hiftoriam à duobus audoribus habet, Regiomon- tano & Pontano {r'édit.). — Cf. t. IV, p. 1S1, t. 4 et 14, et

p. 665.

��10

��i5

��20

��25

�� � 166-167.

��Pars Tertia.

��179

��10

��i5

��20

��25

��tandem prope ftellas Pifcis feptentrionalis , five in figno Arietis paulatim videri defiiffe.

Quae omnia hîc facile intelliguntur. Videmus enim |eundem Cometam, aliam cœli partem in vortice F, aliamque in vortice Y permeare, ac nullam elfe per quam non poffit hoc pado aliquando tranfire. Putan- dumque efl ipfum ferè eandem celeritatem femper retinere : illam fcilicet quam acquirit tranfeundo per vorticum extremitates, ubi materia cœleftis tam citô movetur, ut intra paucos menfes integrum gyrum abfolvat, quemadmodum fuprà didum eft a . Et quia hic Cometa in vortice Y mediam tantùm partem iftius gyri, & multô minus in vortice F, nunquamque in ullo multô plus percurrit : idcirco tantùm per paucos menfes in eodem vortice manere potefl. Atque fi con- fideremus illum à nobis videri non poffe, nifi quam- diu efl in illo vortice, prope cujus centrum verfamur ; atque etiam non priùs ibi apparere, quàm b materia alterius vorticis, ex quo venit, ipfum fequi & circum- fluere plané defierit : cognofcemus quo pado, quam- vis idem Cometa maneat femper ejufdem magnitudi- nis & ferè femper sequè celeriter moveatur, debeat tamen videri major & celerior, initio fui curfûs appa- rentis, quàm in fine ; ac interdum in medio maximus & celerrimus putari. Nam li putemus oculum fpeéta- toris efle prope centrum F. Cometa illi multo major & celerior apparebit in 3 , ubi primùm videri incipiet, quam in 4 ubi definet : quia linea F } multô brevior

26 En marge : Vide fig. pag. 169 (/" édit.).

��a. Art. lxxxii, p. 137.

b. Voir t. V, p. 387.

��CXXIX.

Horum phcenomermn

explicatio.

�� � i8o

��Principiorum Philosophie

��167-168.

��cxxx.

Quomodo fixarum lu- men ad Terrant uf- que perveniat.

��eft quàm F4, & angulus F4} acutior quàm angulus F ) 4. Si autem fpedator fit verfus Y, Cometa quidem illi aliquantô major & celerior apparebit in $, ubi videri incipiet, quàm in 8, ubi definet ; fed maximus & celerrimus apparebit, dum erit inter 6 & y, ubi erit fpe&atori proximus. Adeô ut, dum erit in $,apparere poffit inter ftellas Virginis"; dum inter 6 & 7, prope po- lum Borealem, | & ibi unâ die triginta vel quadraginta gradus percurrere ; ac tandem occultari in 8, prope ftellas Pifcis feptentrionalis : eodem modo atque ille mirabilis Cometa anni 1475, î 1 " dicitur à Regiomon- tano obfervatus.

Quaeri quidem poteft cur Cometae non appareant, nifi cùm in noftro cœlo verfantur, cùm tamen Fixae confpicuse fint, licèt ab ipfo longifïïmè diftent. Sed in eo difierentia eft, quôd Fixae, lumen à fe ipfis emit- tentes, multô fortiùs illud vibrent quàm Cometae, qui tantùm illud, quod à Sole mutuantur, ad nos refle- éhint. Et quidem, advertendo lumen cujufque ftellae effe aftionem illam, quâ tota materia vorticis in quo verfatur, ab eâ recedere conatur, fecundùm lineas redas ab omnibus ejus fuperficiei pun6Hs edudas, ficque omnem materiam vorticum circumjacentium premit, fecundùm eafdem lineas reclas vel alias aequipollentes : (cùm nempe iftse linese, per alia cor- pora obliqué tranfeuntes, in ipfis refringuntur, ut in Dioptricâ explicui), facile credi poteft non modo lumen proximarum ftellarum, ut F &f, fed etiam re- motiorum, ut Y, vim habere movendi oculos incola- rum terras, qui putandi funt non longé abefte à centro S. Cùm enim illarum, fimulque vorticum ipfas cir-

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � i68.

��Pars Tertia.

��18

��cumjacentium vires, in perpetuo aequilibrio verfen- tur, vis radiorum ab F venientium verfus S minuitur quidem 3 à materiâ vorticis AEIO ipfis renitente, fed

���tamen non tota deletur, niiï in centro S ; ideôque 5 nonnulla pervenire poteft ufque ad terram, quee ali-

a. Voir t. V, p. 388.

�� � l82

��PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE

��168-170.

��CXXXI. An Fixce in veris lotis videantur : & quid fit Firmamentum.

��CXXXII.

Cur Cometœ à nobis non videantur, cùm funt extra nojlrum cœlum : & obiter, cur carbones fint nigri,

~ & cineres albi.

��quantulum diftat ab ifto centro. Itemque, radii ab Y ad terram venientes, tranfeundo per vorticem AEV, nihil in eo fuarum virium amittunt, nifi ratione di- ftantiae ; non enim eorum vim magis minuit materia hu|jus vorticis, ex eo quôd ab F recedere conetur, verfùs partem fuse circumferentiae VX, quàm auget ex eo quôd etiam tendat ab F verfus aliam partem circumferentiae AE : atque ita de caeteris.

Hîcque obiter eft advertendum, radios ab Y ad ter- ram venientes, obliqué incidere in lineas AE & VX, quae defignant fuperficies, in quibus vortices ifti ter- minantur, & ideô in ipfis refringi. Unde fequitur, fiel- las fixas non videri omnes ex terra, tanquam in locis in quibus rêvera exfiflunt, fed tanquam û effent in locis fuperficiei vorticis AEIO, per quae tranfeunt illi earum radii, qui perveniunt ad terram, five ad vici- niam Solis ; ac forte etiam unam & eandem flellam in duobus aut pluribus ejufmodi locis apparere. Quae loca cùm non deprehendantur fuiffe mutata, ex quo ab Aflronomis notata funt, non puto aliud quàm iflas fuperficies per nomen Firmamenti effe intelli- gendum.

Cometarum autem lumen, cùm fit multô debilius quàm Fixarum, non fatis habet virium ad oculos no- flros movendos, nifi fub angulo fatis magno videan- tur, & ideô ratione diflantiae non apparent, cùm à cœlo noflro funt nimis remoti ; notum enim eft, quô magis aliquod corpus à nobis remotum eft, eô fub minori angulo videri. Cùm autem ad ipfum propiùs acce- dunt, variae effe poflunt rationes, ob quas priufquam in illud ingrediantur, confpicui non fint : quarum

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � I70-I7Î.

��Pars Tertia.

��18

��)

��quaenam lit praecipua, non facile eft definire. Nam, exempli cauffâ, fi oculus fpe&atoris fit verfus F, non- dum videbit Cometam in 2, quia ibi cingetur adhuc

���materiâ vorticis ex quo egreditur; & tamen videbit

5 illum in 4, ubi erit remotior. Cujus rei ratio effe po-

teft, quod ra|dii fideris F tendentes verfùs 2, ibi refrin-

�� � 184 PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE 17a-

gantur in fuperficie convexâ materiae vorticis AEIO, quœ Cometam adhuc involvit, & refradio illa ipfos removeat à perpendiculari, juxta ea quae in Dioptricâ explicui 3 : quia nempe radii ifli multô difficiliùs tran- feunt per hanc materiam vorticis AEIO, quàm per illam vorticis AEVX:unde fit, ut longé pauciores perveniant ad Cometam, quàm fi refradio ifta non fieret; hique pauciores, inde ad oculum reflexi, pof- funt effe nimis débiles ad eum movendum. Alia verô ratio eft, quôd valde fit credibile, quemadmodum ea- 10 dem femper Lunae faciès terram refpicit, ita femper eandem cujufque Cornets partem verfùs centrum vor- ticis in quo verfatur, converti, eamque folam radiis refledendis aptam effe. Sic nempe, cùm Cometa eft in 2, illa ejus pars quae radios poteft remittere, oppo- i5 fita eft centro S, nec ideô videri poteft ab iis qui funt juxta F ; fed progrediendo à 2 ad j , invertit fe brevi tempore verfùs F, atque ideô ibi tune incipit videri. Nam rationi valde confentaneum eft, primo, ut pute- mus, dum Cometa tranfit ab N per C verfùs 2, illam 20 ejus partem qu<e fideri S obverfa eft, magis agitari & rarefieri propter adionem iftius fideris, quàm aliam partem ab eo averfam. Secundo, ut putemus agita- tione iftâ, tenuiores & (ut ita loquar) molliores par- ticulas tertii elementi, quae funt in ejus fuperficie, ab 25 eâ feparari : unde fit ut radiis refledendis aptior éva- dât, quàm fuperficies alterius partis. Quemadmodum ex iis quae de igne infrà dicuntur b , poterit intelligi,

14 En marge : NB. Vide fig. pag. precc. (/" édit.).

a. Voir t. VI, p. 93, etc.

b. Pars IV, art. lxxx et suiv.

�� � 10

��i5

��20

��25

��3o

��172-173. Pars Tertia. 185

rationem ob quam carbones extin&i videntur nigri, non aliam effe quàm quôd omnis eorum fuperficies, tam interna quàm externa, particulis iftis tertii ele- menti mollioribus conte&a fit; | quae particulac mol- liores cùm ignis vi à reliquis feparantur, carbones, qui nigri erant, in cineres, non nifi ex duris & folidis particulis conflatos atque ideô albos, mutantur; & nulla funt corpora refle&endis radiis magis apta quàm alba, nulla minus quàm nigra. Tertio, ut putemus partem illam rariorem Cornets, aliâ minus aptam effe ad motum, & ideô, juxta leges Mechanicae, deberc femper effe in concavâ parte lineae curvse, quam Cometa motu fuo defciïbit : quia fie aliâ paulô tar- diùs incedit, & cùm lineae iftius cavitas femper refpi- ciat centrum vorticis in quo eft Cometa (ut hîc cavi- tas ejus partis N C 2 refpicit centrum S, cavitas partis 2 j 4 refpicit F &c), ideô illum ex uno vortice in alium tranfeundo converti. Ut videmus in fagittis per aërem volantibus, pennatam earum partem effe femper aliâ inferiorem cùm afeendunt, & fuperiorem cùm defeen- dunt. Denique plures alise rationes dari poffent, cur Cometae à nobis non videantur, nifi quamdiu tran- feunt per noftrum cœlum : ex minimis enim momentis pendet, ut idem corpus radiis refleclendis aptum fit vel ineptum : & de ejufmodi particularibus effedis, de quibus fatis multa expérimenta non habemus, fufficere debent verifimiles caufae, licèt eae forte non fint verse. Praeter haec autem, obfervatur etiam circa Come- tas, longam radiorum veluti comam fulgere, à quâ nomen fuum acceperunt ; atque iftam comam femper

i5 En marge : NB. Vid. fig. pag. 171 (/" édit.).

Œuvres. III. 24

��CXXX1II. De Cometcirum coma, & variis ejus pheeno- menis.

�� � i86

��Principiorum Philosophle

��17J-I74.

��CXXXIV. De quâdatn rejraâio- ne, à qud ijla coma dependel.

��CXXXV.

Explicatio ijlius re-

fraâionis.

��in parte à Sole praeterpropter averfâ videri : adeô ut fi Terra ftet in lineâ redâ inter Cometam & Solem, crines in omnes partes difperfi circa illum appareant. Et Cometa anni 1475, c ^ m p r i mu m vifus eft, comam prœferebat; in fine autem fuse apparitionis, quia in 5 oppofità cœli regione | verfabatur, comam poft fe tra- hebat. Haec etiam coma longior eft vel brevior : tum ratione magnitudinis Cometse, in minoribus enim nulla apparet, nec etiam in magnis, cùm à noftro afpedu recedentes perexigui effe videntur ; tum etiam 10 ratione loci, caeteris enim paribus, quo terra rerrio- tior eft à lineâ redâ, quae duci poteft à Cometâ ad Solem, eô ipfius coma longior eft; & interdum latente Cometâ fub radiis Solis, ejus comae extremitas inftar trabis ignese fola confpicitur. Ac denique coma ifta i5 interdum paullô latior eft, interdum anguftior ; inter- dum re&a, interdum curva ; & interdum à Sole dire- cte averfa, interdum non ita praecifè.

Quorum omnium rationes ut intelligantur, novum quoddam genus refradionis, de quo in Dioptricâ non 20 aétum eft, quia in corporibus terreftribus non nota- tur, hîc eft confiderandum. Nempe, ex eo quôd glo- buli cœleftes non Tint omnes inter fe sequales, fed paullatim minuantur à certo termino, incra quem continetur fphaera Saturni, ufque ad Solem, fequitur 25 radios luminis, qui per majores ex iftis globulis com- municantur, cùm ad minores deveniunt, non modo fecundùm lineas redas progredi debere, fed etiam ex parte ad latera refringi & difpergi.

Confideremus, exempli cauffà, hanc figuram, in quâ 3o multis globulis perexiguis incumbunt alii multô ma

�� � «74-t76. Pars Tertia. 187

jores, putemufque ipfos efle omnes in continuo motu, quemadmodum globulos fecundi elementi fuprà de- fcripfimus : adeô ut, fi unus ex ipfis verfus aliquam partem pellatur, exempli cauffâ, A verfùs B, ejus a&io 5 aliis omnibus qui re- perientur in lineâ re- dâ, ab ipfo verfùs il- lam partem protenfâ, fine morâ communi-

10 cetur. Ubi notandum eft, adio|nem quidem iftam ab A ufque ad C integram perveni- re, fed aliquam tamen

i5 ejus partem à C ad B tranfire pofle, ac refi- duum verfùs D & E difpergi. Globus enim C non poteft pellere globulum 2 verfùs B, quin fimul etiam pellat globulos 1 & ■} verfùs D & E. Neque eft par ratio, cùm

20 globus A pellit duos globos 4 & $ verfùs C ; quamvis enim hsec ejus adio à duobus illis globis 4 & j ita ex- cipiatur, ut videatur etiam defle&i verfùs D & E, redà tamen tendit ad C : tum quia globi ifti 4 & 5 , sequaliter utrimque ab aliis fibi vicinis fuffulti, totam illam refti-

25 tuunt globo 6 ; tum etiam quia continuus eorum motus efficit, ut nunquam per ullam temporis moram hsec adio à duobus fimul excipiatur, fed tantùm, ut fuc- ceiïivè nunc ab uno & mox ab altero tranfmittatur. Cùm autem globus C pellit très fimul 1, 2, j verfùs

3o B, non ita poteft ejus adio ab illis ad | unum aliquem remitti; &, quantumvis moveantur, femper aliqui ex

��� � i88

��Principiorum Philosophie

��176.

��CXXXVI.

Explicatio apparitio-

��ns coma.

��ipfis adionem illam obliqué excipiunt; ideôque,quam- vis praecipuum ejus radium re&à verfùs B deducant, innumeros tamen alios debiliores utrimque verfùs D & E difpergunt. Eodemque modo, fi pellatur globus F verfùs G, cùm ejus aétio pervenit ad H, ibi communi- 5 catur globulis 7, 8, 9, qui praecipuum quidem ejus radium mittunt ad G, fed alios etiam verfùs D & B difpergunt. Hîcque notanda eft differentia, quœ oritur ex obliquitate incidentiae iftarum aclionum in circu- lum CH : a&io enim ab A ad C, cùm perpendicula- 10 ri ter incidat in illum circulum, radios fuos sequaliter utrimque difpergit verfùs D & E ; aétio autem ab F ad H, quae in eundem obliqué incidit, non difpergit fuos nifi verfùs ipfius centrum, faltem fi obliquitas inci- dentiae fupponatur efle graduum 90; fi verô fuppona- i5 tur minor, nonnulli quidem ejus a&ionis radii etiam in aliam partem mittentur, fed aliis multô debiliores, & ideô vix fenfibiles, nifi cùm ifta obliquitas eft valde parva : contra autem radii, qui verfùs centrum circuli obliqué fparguntur, eô funt fortiores, quôd ifta obli- 20 quitas eft major.

Quorum omnium demonftratione perceptâ, facile eft illam transferre ad globulos cœleftes : quamvis enim nullus fit locus, in quo fie majufeuli ex iftis globulis alios multè minores tangant, quia tamen ipfi 25 gradatim funt minores & minores, à certo termino ufque ad Solem, ut di&um eft a , facile credi poteft non minorem effe difFerentiam, inter illos qui funt fupra orbitam Saturni, & illos qui funt juxta orbitam Terrée, quàm inter majores & minores mox deferiptos : atque 3o

a. Art. lxxxii Ci lxxxv, p. 137 et 140.

�� � IO

��i5

��20

��25

��3o

��«76-178. Pars Tertia. 189

inde intelligi effedum iftius insequalitatis | non alium

efle debere in hac Terrse orbitâ, quàm fi minimi ma-

jufculis immédiate fuccederent ; nec alium etiam in

locis intermediis, nifi

quôd linese fecundùm

quas ifti radii difper-

guntur, non fint re&se,

fed paulatim inflexa?.

Nempe, fi S fit Sol,

2545 orbita per quam

Terra anni fpatio de-

fertur fecundùm ordi-

nem notarum 2, 3,4,

DEFG<H> terminus

ille à quo globuli cœle-

ftes incipiuntgradatim

efle minores & minores

ufque ad Solem (quem

terminum fuprà dixi-

mus a non habere figu-

ram fphserse perfedae,

fed fphaeroidis irregu-

laris, verfùs polos mul-

tô depreflioris, quàm

verfùs eclipticam), &

C fit Cometa in noflro

cœlo exiftens : putan-

dum eft radios Solis in hune Cometam impingentes, ita

inde re|fledi verfùs omnes partes fphseroidis DEFGH,

ut ii qui perpendicularitei incidunt in F, maximâ qui-

a. Art. lxxxi, p. 1 35-i 37.

��� � ioo

��PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE

��178-170.

��CXXXVII.

Quomodo etiam trabes

appareant.

��CXXXVIII. Cur Cometarum cou- da, non femper in

��dem ex parte, redà pergant ufque ad j , fed tamen etiam nonnulli ex ipfis hinc inde fpargantur; & qui obliqué incidunt in G, non tantùm redà pergant verfus 4, fed etiam ex parte refrangantur verfus j ; & denique qui incidunt in H, redà non perveniant ad orbitam Terrse, fed tantùm reflexi verfus 4 & 5, ficque de cseteris. Unde patet, fi Terra fit in orbitse fuse parte j , hune Cometam ex eâ vifum iri cum coma in omnes partes difperfâ ; quod genus Cometse Rofam vocant : radii enim diredi à C ad j, ejus caput; alii autem debi- liores, qui ex E & G verfus j refleduntur, ejus crines exhibebunt. Si verô Terra fit in 4, idem Cometa ex eâ videbitur per radios redos CG4, & ejus coma, five potiùs cauda, verfus unam tantùm partem protenfa, per radios ex H & aliis locis, quse funt inter G & H, verfus 4 reflexos. Eodemque modo, fi Terra fit in 2, Cometa ex eâ videbitur ope radiorum redorum CE 2, & ejus coma ope obliquorum qui funt inter CE2 & CD 2, nec alia erit differentia, nifi quôd, oculo exi- flente in 2, Cometa mane videbitur, & coma ipfum praecedet ; oculo autem exiftente in 4, Cometa vide- bitur vefperi, & caudam fuam poil fe trahet.

Denique, fi oculus fit verfus pundum S, impedietur à radiis Solis ne Cometam ipfum videre polïit, fed videbit tantùm ejus comse partem, inftar igneœ trabis, quse apparebit vel vefperi vel mane, prout oculus pro- pior erit pundo 4 vel pundo 2 ; atque forte una mane & alia vefperi poterit apparere, fi oculus in ipfo pun- do medio 5 exfiftat.

Et quidem haec coma vel cauda interdum reda, in- terldum nonnihil incurva efîe débet ; interdumque in

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 179-

��Pars Tertia.

��191

��10

��i5

��20

��25

��3o

��re&â lineâ, quae tranfit per centra Cometse & Solis, interdum nonnihil ab eâ defledens; ac denique in- terdum latior, interdum anguftior, vel etiam lucidior, cùm nempe radii latérales verfùs oculum convergunt. Hsec enim omnia fequuntur ab irregularitate fphae- roidis DEFGH : quippe verfùs polos, ubi ejus figura deprefïïor eft, caudas Cometarum exhibere débet ma- gis redas & latas ; in flexu qui eft inter polos & ecli- pticam, magis curvas, & à Solis oppofito defledentes ; & fecundùm iftius flexûs longitudinem, magis lucidas & anguftas. Nec puto quicquam hadenus circa Co- metas fuifle obfervatum, faltem quod nec pro fabula, nec pro miraculo fit habendum, cujus caufla hîc non habeatur.

Quseri tantùm poteft, cur non etiam comae circa ftellas fixas, ac circa altiorcs planetas Jovem & Satur- num, appareant. Sed facilis refponfio eft. Primo, ex eo quod non foleant videri in Cometis, cùm eorum diameter apparens non eft major quàm fixarum, quia tune ifti radii fecundarii non habent fatis virium ad oculos movendos. Ac deinde, quantum ad fixas, quia cùm lumen à Sole non mutuentur, fed illud ex fe ipfis emittant, ifta earum coma, fi quae fit, hinc inde in om- nes partes fpargi débet, atque efTe perbrevis ; jamque rêvera circa ipfas talis coma efle videtur : neque enim uniformi lineâ circumfcriptae, fed vagis radiis undi- que cinctse apparent ; & non malè forfan earum etiam fcintillationem (cujus tamen plures aliae caufae effe pofîunt) hue referemus. Quantum autem ad Jovem & Saturnum, non dubito quin, ubi aër eft admodum punis, brèves etiam interdum comae, in partem à Sole

��parte à Sole direâè averfa, nec femper reâa videatur.

��CXXXIX.

Cur talcs coma? circa Fixas aut Planetas non appareant.

�� � 192 Principiorum Philosophie i 79 -i8o.

averfam | protenfae, circa ipfos videantur; & fcio me taie quid alicubi olim legifle, quamvis auétoris non recorder. Quodque ait Ariftoteles, i. Météorologie, cap. 6, de Fixis, eas etiam ab yîgyptiis comatas non- nunquam vifas fuifle, puto de his planetis potiùs efle 5 intelligendum ; quod autem refert de coma cujufdam ex flellis quse funt in femore Canis, à fe confpedâ, vel ab aliquâ in aëre valde obliqua refractione, vel potiùs ab illius oculorum vitio proceiïit : addit enim minus fuifle confpicuam, cùm oculorum aciem in 10 ipfam intendebat, quàm cùm remittebat. CXL - Nunc verô, expofitis iis omnibus quse ad Cometas

e?r pianèL m fpe&ant, revertamur ad Planetas, putemufque fidus N a

minoris agitationis efle capax, five minus habere foli- ditatis, quàm globulos fecundi elementi qui funt ver- i5 fus circumferentiam noftri cœli, fed tamen aliquantô plus habere, quàm aliquos ex iis qui funt verfùs So- lem. Unde intelligemus illud, flatim atque à vortice Solis abreptum eft, continua verfùs ejus centrum defeendere debere, donec devenerit ad eos globulos 20 coelefl.es, quibus in foliditate, five in aptitudine ad per- feverandum in fuo motu per lineas redas, eft sequale. Cùmque tandem ibi erit, non ampliùs ad Solem magis accedet, nec etiam ab eo recedet, nifi quatenus ab aliquibus aliis caufîis nonnihil hinc inde propelletur; 2 5 fed inter iftos globulos cœleftes libratum, circa Solem afliduè gyrabit, & erit Planeta. Quippe fl propiùs ac- cederet verfùs Solem, ibi verfaretur inter globulos

i3 En marge : NB. Vide fig. pag. 171 (/" edit.). a. Voir ci-avant la rigurc de la p. i83.

�� � i8o-i8i.

��Pars Tertia.

��193

��cœleftes paullô minores, ac proinde quos fuperaret vi ad recedendum à centro circa quod gyrat ; & celeriùs motos, ac proinde à quibus ifta ejus vis fimul cum agi- tatione augeretur, ficque inde rurfus regredi debe- 5 ret. Si | verô à Sole magis recederet, ei occurrerent globuli cœleftes aliquantô minus céleri ter moti, ac proinde qui ejus agitationem minuerent; & paullô majores, ac proinde qui vim haberent ipïum verfùs Solem repellendi.

10 Alise autem caufTse, quse Planetam circa Solem ita libratum nonnihil hinc inde propellunt, funt : primo, quôd fpatium, in quo fimul cum totâ materiâ cœli ro- tatur, non fit perfe&è fphaericum; neceffe eft enim, ubi hoc fpatium latius eft, ut ifta materia cœli lentiùs

i5 fluat, quàm ubi anguftius.

Secundo % quôd materia primi elementi, ex qui- bufdam vicinis vorticibus verfùs centrum primi cœli fluendo, & inde ad quofdam alios refluendo, tum globulos fecundi elementi, tum etiam Planetam inter

20 ipfos libratum, diverfimodè poffit commovere.

Tertio, quôd meatus qui funt in corpore iftius Planetse, aptiores efTe pofïint ad particulas ftriatas, aliafve primi elementi quse ex certis cœli partibus veniunt, quàm ad reliquas, recipiendas : unde fit,

25 ut iftorum meatuum orificia, quse circa polos macu- larum fidera involventium formari fuprà diximus, verfùs iftas cœli partes potiùs quàm verfùs alias ob- vertantur.

8 majores] minores (/" édit., faute).

a. Voir t. IV, p. 181, 1. 12-17. De même, pour les art. cxliu, cxliv et cxlv. — Voir aussi t. V, p. 259, 1. 7, etc.

Œuvres. III. 25

��CXI.I.

CauJJlv, à quibus ejus errores pendent. Pri-

��CXLII.

Secunda.

��CXLIII. Tertia.

�� � CXLIV. Quarta.

��194 Principiorum Philosophie 181-182.

Quarto, quôd jam antè aliqui motus in ifto Planetâ elfe potuerint, qui diutiffimè in eo perfeverant, licèt alise cauffse répugnent. Ut enim videmus turbinem 3 , ab hoc folo quôd femel à puero intorqueatur, fatis virium acquirere ad perfeverandum in fuo motu per 5 aliquot horae minuta, interimque aliquot millia gyro- rum abfolvere, quamvis mole fit exiguus, & tum aër circumjacens, tum etiam terra, cui infiitit, ejus motui adverfentur : ita facile credi pojteft, ex hoc folo quôd aliquis Planeta, cùm primùm fa&us ell, fuerit motus, " 10 eum à prima mundi origine ad hoc ufque tempus, abfque ullâ notabili imminutione celeritatis, circuitus fuos continuare potuiffe : quia multô brevius efl tem- pus quinque vel fex millium annorum, à quibus mun- dus fletit, fi cum magnitudine alicujus Planetœ com- i5 paretur, quàm tempus unius horse minuti cum exigui turbinis mole collatum. cxLv. Quint ô denique, quôd vis ita perfeverandi in fuo

motu fit multô firmior & conftantior in Planetâ, quàm in materiâ cœlcfti eum circumjacente ; ac etiam fir- 20 mior in magno Planetâ quàm in minore. Quippe ifta vis in materiâ cœlefli pendet ex eo, quôd ejus globuli fimul confpirent in eundem motum; cùmque fint à fe mutuô disjundi, parvis ex momentis fleri poteft, ut modo plures, modo pauciores ita fimul confpirent. 25 Unde fequitur Planetam nunquam tam celeriter mo- veri, quàm globulos cœleftes eum circumjacentes : etfi enim aequet illum eorum motum, quo fimul cum ipfis fertur, illi intérim habent alios plures, quatenus à fe mutuô disjundi funt. Inde etiam fequitur, cùm 3o

a. Voir t. V, p. 173.

�� � i82-i83.

��Pars Tertia.

��[ 9S

��ÎO

��i5

��20

��25

��horum globulorum cœleflium motus acceleratur, vel tardatur, vel infle&itur, non tantopere, nec tam citô accelerari, vel tardari, vel infle&i motum Planetae inter ipfos verfantis.

Quae omnia fi confiderentur, niliil occurret circa phamomena Planetarum, quod non plané conveniat cum legibus naturse à ncbis expofitis 8 , cujufque ratio ex jam didis non facile reddatur. Nihil enim vetat quominùs arbitremur, vaftiffimum illud fpatium in quo jam unicus vortex primi cœli continetur, initio in quatuordecim plurefve | vortices fuifTe divifum, eofque ita fuifTe difpofitos, at fidera quae in centris fuis habebant, multis paulatim maculis tegerentur, & deinde ifti vortices uni ab aliis deftruerentur, modo jam à nobis defcripto b : unus citiùs, alius tardiùs, pro diverfo eorum fitu. Adeô ut, cùm illi très, in quorum centris erant Sol, Jupiter & Saturnus, cœteris effent majores, fidera, quse in centris quatuor minorum Jo- vem circumftantium verfabantur, verfùs Jovem de- lapfa fint ; & quae in centris duorum aliorum Saturno vicinorum, verfùs Saturnum (faltem fi verum elt duos jam Planetas circa ipfum verfari) ; & Mercurius, Ve- nus, Terra, Luna & Mars (quœ fidera etiam fingula fuum vorticem priùs habuerunt), verfùs Solem; ac tandem etiam Jupiter & Saturnus, unà cum minori- bus fideribus iis adjunclis, confluxerint verfùs eun- dem Solem, ipfis multô majorem, poftquam eorum vortices fuerunt abfumpti ; Sidéra autem reliquorum

28 abfumti (1" édit.).

a. Pars II, an. xxxvji, xxxix et xl, p. 62, 63 et 65 ci-avant.

b. Art. cxv, cxvi etcxvn, p. 162-166.

��CXLVI.

De prima produâione

omnium Planetarum.

�� � CXLVII.

Cur quidam Planctœ fint aliis a Sole re- motiores : iJque ab cor uni magnitudinc folâ non penderc.

��CXLVIII.

Cur Soli viciniores ce- leriùs aliis movean- tur ; & tamen cjus macula? fuit tardijfi- ma:.

IO

196 PRINCIPIORUM PHILOSOPHIÆ 183-184.

vorticum, ſi unquam plura fuerint quàm quatuordecim in hoc ſpatio, in Cometas abierint.

Sicque jam videntes primarios Planetas, Mercurium, Venerem, Terram, Martem, Jovem & Saturnum, ad diverſas diſtantias circa Solem deferri, judicabimus id ex eo contingere, quod eorum qui Soli viciniores ſunt, ſoliditas ſit minor quàm remotiorum. Nec mirabimur Martem, Terra minorem, ipſâ tamen magis à Sole diſtare, quia ſolidior nihilominus eſſe poteſt, cùm ſoliditas à ſolâ magnitudine non pendeat 2 .

Et videntes inferiores ex iftis Planetis, altioribus celeriùs in orbem ferri, putabimus id ex eo fieri, quôd materia primi elementi, qua? Solem componit, celer- rimè gyrando, viciniores cœli partes magis fecum abripiat quàm re|motiores. Nec intérim mirabimur, i5 quôd maculae quse in ejus fuperficie apparent, multô tardiùs ferantur quàm ullus Planeta : (quippe in bre- viffimo fuo circuitu viginti fex dies impendunt, Mercu- rius autem in fuo plufquàm fexagies majori, vix très menfes, & Saturnus in fuo forte bis millies majori, an- 20 nos tantùm triginta ; qui nifi celeriùs ipûs moveretur, plus centumdeberetimpendere). Hoc enim putabimus accidere exeo, quôd particule tertii elementi, ortae à continua macularum diffolutione, congregatœ fint circa Solem, atque ibi magnam quandam molem aëris 2 5 five setheris componant, forte ufque ad fphseram Mer- curii vel etiam ulteriùs extenfam; cujus aetheris par- ticulse, cùm fint valde irregulares & ramofœ, fibi in- vicem fie adhserent, ut non disjun&im concitentur, quemadmodum globuli materia? cœlefiis, fed omnes 3o

a. Art. cxxi et cxxn, p. 170 et 172.

�� � i8 4 -i85.

��Pars Tertia.

��io

��197

��fimul à Sole rapiantur, & cum ipfis tum maculae fo- lares, tum etiam pars cœli Mercurio vicina : unde fit, ut non multô plures circuitus quàm Mercurius, eodem tempore abfolvant, nec proinde tam citô moveantur. Deinde, videntes Lunam non modo circa Solem, fed fimul etiam circa Terram gyrare, judicabimus id vel ex eo contingere, quôd, ut Jovis Planetœ verfùs Jovem, fie ipfa verfùs Terram confluxerit, priufquam haec circa Solem ferretur; vel potiùs quôd, cùm non minorem habeat vim agitationis quàm Terra, in eâdem fphaerâ circa Solem debeat verfari ; &, cùm mole fit minor, sequalem habens vim agitationis, celeriùs de- beat ferri. Nam, Terra exiftente circa Solem S, in cir-

��CXLIX. Cur Luna circa Ter- rain gyret.

���culo NTZ, cum quo defertur ab N per T verfùs Z, fi

l5 Luna celeriùs a&a eodem deveniat, in quâcunque

parte circuli NZ eam initio efle | contingat, brevi

��accedet ad A, ubi à viciniâ Terrse impedita ne redà

�� � i85-i86.

��CL.

Cur Terra circafuum

axent vertatur.

��CLI.

Cur Luna celeriits fe-

ratur quant Terra.

��CLII. Cur femper Luna' fa- ciès, quamproximè eademfit Terrar ob- verfa.

��198 Principiorum Philosophle

ulteriùs pergat, defledet curfum fuum verfus B : dico verfus B, potiùs quàm verfus D, quia fie à lineâ re&â minus defledet. Dum autem ita perget ab A verfus B, omnis materia cœleftis contenta in fpatio ABCD, quae ipfam defert, contorquebitur in modum vorticis circa 5 centrum T ; ficque etiam efiieiet ut Terra circa fuum axem gyret, dum intérim haec omnia fimul per circu- lum NTZ circa centrum S ferentur a .

Quanquam aliae prseterea fint cauiTa, cur Terra circa proprium axem vertatur : fi enim antea fuerit 10 fidus lucidum, in alicujus vorticis centro confiftens, ibi procul dubio fie gyrabat; & nunc materia primi elementi, in ejus centro congregata, fimiles adhuc motus habet, ipfamque impellit b .

| Nec mirabimur , hanc Terram ferè tricies circa fuum 1 5 axem convolvi, dum Luna tantùm femel circumferen- tiam circuli ABCD percurrit. Cùm enim hsec circum- ferentia ABCD fit circiter fexagies major Terrae am- bitu, fie Luna duplô celeriùs adhuc fertur quàm Terra; & cùm ambee agantur ab eâdem materia cœlefti, quam 20 credibile eft non minus celeriter moveri prope Terram quàm prope Lunam, non videtur aliacaufa efle majoris in Lunâ celeritatis, quàm quôd minor fit quàm Terra .

Non etiam mirabimur, quôd femper eadem pars Lunse fit Terrae obverfa, vel certè non multùm ab eâ de- 25 fledat; facile enim judicabimus id ex eo contingere, quôd alia ejus pars aliquantô fit folidior, & ideô Ter- ram circumeundo majorem ambitum debeat percur-

��a. Voir t. IV, p. 464-465 ; et t. V, p. 3 1 3, 1. 4, p. 346, 1. 1 3, et p. 388.

b. Tome V, p. 173.

c. Ibid., p. 346, 1. 24.

�� � i86.

��Pars Tertia.

��[99

��10

��i5

��rere ; ad exemplum ejus quod paulo antè notatura eft a de Cometis. Et certè innumerae illae insequalitates inftar montium & vallium, quœ in ejus facie obverfâ perfpicillorum ope deprehenduntur, minorem ipfius foliditatem videntur arguere ; hujufque minoris folidi- tatis caufa effe poteft, quôd alia ejus faciès, quse nun- quam in confpeâum noftrum venit, folùm lumen di- recte à Sole miflum excipiat, hsec autem etiam illud quod ex terra refleditur.

Neque magis mirabimur, quod Luna videatur ali- quantô celeriùs moveri, & in omnes partes à curfu fuo minus aberrare, cùm plena eft vel nova, quàm cùm dimidia tantùm apparet; five cùm eft verfùs partes

���cœli B vel D, quàm cùm eft verfùs A vel C. Quia cùm globuli cœleftes, qui continentur in fpatio ABCD, ratione magnitudinis & motûs diverfi fint, tam ab iis

��CLIII. Cur Luna celeriùs «n- cedat, & à fuo motu medio minus aberret in conjunâionibus, quàm in quadris ; & cur ejus ccelum non fit rotundum.

��a. Art. cxïx et cxxxii, p. 168 et p. 182.

�� � 200

��Principiorum PhILOSOPHI/E

��186-187.

��qui funt infra D verfùs K, quàm ab iis qui funt fupra B verfùs L, iis autem qui | funt verfùs N & Z fuit fimiles, liberiùs fe diffundunt verfùs A & C, quàm verfùs B & D. Unde fequitur ambitum ABCD non elle circulum perfedum, fed magis ad ellipfis figuram 3 accedere ; ac

��CLIV. Cur fecundarii Planè- tes qui funt circa Jo- vem, tam celeriter ; qui verù funt circa

���materiam cœli lentiùs ferri inter C & A, quàm inter B & D b ; ideôque Lunam, quae ab iftâ materiâ cœli defer- tur, & propiùs accedere debere verfùs Terram, fi fit in motu ad accedendum, & magis removeri, fi fit in motu ad recedendum, cùm ipfam contingit effe verfùs A vel C, quàm cùm eft verfùs B vel D.

Neque mirabimur quôd Planetae , qui juxta Satur- num effe dicuntur, lentiflimo vel nullo motu circa ip- fum ferantur, contra autem qui funt juxta Jovem, circa

a. Voir t. V, p. 259, 1. 26.

b. Tome IV, p. 464.

c. Tome IX, p. 198 de la traduction française, note e.

��10

�� � 187-188.

��Pars Tertia.

��201

��10

��i5

��20

��25

��3o

��illum gyrent, & quifque tantô celeriùs quantô Jovi eft vicinior. Hujusenimdiverfitatiscaufaeffepoteft, quôd Jupiter, ut Sol & Terra, circa proprium axem agatur; Saturnus | autem, ut Luna & Cometae, femper eandem fui partem convertat verfùs centrum vorticis in quo continetur.

Praeterea non mirabimur, quôd axis, circa quem Terra diei fpatio convolvitur, non fit perpendiculariter ereétus fupra planum eclipticae, in quo anni fpatio circa Solera rotatur, fed plufquam viginti tribus gra- dibus à perpendiculo declinet : unde oritur diverfitas seftatis & hyemis in terra. Nam motus annuus Terrae in eclipticâ praecipuè determinatur à confenfu totius materiae cœleftis circa Solem gyrantis, ut patet ex eo, quod omnes Planetae in eo quamproximè confentiant ; direélio autem ejus axis, circa quem fit motus diur- nus, magis pendet à partibus cœli, à quibus materia primi elementi verfùs ipfam fluit. Quippe cùm imagi- nemur omne fpatium, quod jam à primo cœlo occupa- tur, fuiffe olim divifum in quatuordecim plurefve vor- tices, in quorum centris erant illa fidera, quae nunc converfa funt in Planetas, fingere non poffumus illo- rum omnium fiderum axes verfùs eafdem partes fuiffe converfos ; hoc enim cum legibus naturae non conve- niret. Sed valde credibile ellmateriam primi elementi, quae in Terrae fidus confluebat, ex iifdem ferè partibus firmamenti veniffe, quas nunc adhuc ejus poli refpi- ciunt ; atque dum multi macularum cortices fupra hoc fidus paulatim generabantur, particulas flriatas iftius materiae primi elementi multos fibi meatus in his cor- ticibus efformâffe, ipfofque ad magnitudinem & figu-

��Saturnum, tant tardé vel nullo modo mo- veantur.

��CLV. Cur poli sEquatoris & Eclipticâ? multùm di- ftent ab invicem.

��Œuvrbs. III.

��26

�� � 202

��Principiorum Philosophie

��188-189.

��CLVI.

Cur paullatim ad invi- cem accédant.

��CLVII. Ultima & maxime ge- neralis caufa om- nium inœqualitatum, quœ in motibus cor- porum mundanorum reperiuntur.

��ram fuam fie aptâffe, ut vel nullum vel non nifi diffici- lem tranfitumpraebereponintparticulisftriatis, quae ex aliis firmaraenti partibus accedunt : ficque illas, quae fibi aptos meatus per globum Terrae fecundùm ejus axem efformârunt, cùm nunc ad|huc per ipfum perpé- tua fluant, efficere, ut ejus poli verfùs eafdem partes cœli à quibus veniunt, dirigantur a .

Intérim tamen, quia duae converfiones Terrae, annua feilicet & diurna, commodiùs peragerentur, fi fièrent circaaxesparallelos, cauflae hoc impedientes paulatim utrimque immutantur; unde fit, ut fucceffu temporis Jeclinatio Eclipticse ab JEquaxore minuatur.

Denique non rnirabimur, quôd omnes Planetse, quamvis motus circulares femper affeétent, nullos ta- men circules perfedos unquam deferibant, fed modis omnibus, tam in longitudinem quàm in latitudinem, femper aliquantulum aberrent. Cùm enim omnia cor- pora, quae funt in univerfo, contigua fint, atque in fe mutuô agant, motus uniufcujufque à motibus aliorum omnium dependet, atque ideô innumeris modis varia- tur. Nec ullum plané phaenomenum in cœlis eminus confpectis obfervatur, quod non putem hîc fatis fuiffe explicatum. Superefl, ut deinceps agamusde illis, quae cominus fupra Terram videmus.

��10

��i5

��20

��a. Voir t. IV, p. 182, 1. 20

�� � PRINCIPIORUM

PHILOSOPHIE

��PARS QUARTA

��De Terra.

��10

��20

��Etfi credi nolim, corpora hujus mundi adfpeftabilis genita unquam fuiffe illo modo qui fuprà defcriptus eft, ut jam fatis praemonui a , debeo tamen eandem hypothefim adhuc retinere, ad ea quae fupra Terram apparent explicanda; ut tandem li, quemadmodum fpero, clarè oftendam caufas omnium rerum natura- lium hâc via, non autem ullâ aliâ, dari poffe, inde meritô concludatur, non aliam effe earum naturam, quàm û tali modo genitae effent.

Fingamus itaque Terram hanc, quam incolimus, fuiffe olim ex folâ materiâ primi elementi conflatam, inftar Solis, quamvis ipfo effet multô minor ; & vaftum vorticem circa fe habuiffe, in cujus centro confiftebat : fed, cùm particulae ftriatae, aliaeque non omnium mi- nutiffimse minutise iflius materise primi elementi, fibi mutuô adhaererent, fîcque in materiam tertii elementi verterentur, ex iis primo maculas opaças in Terrse

��1.

Falfam hypothejîm, qud jam ante ufi /u. mus,effe retincndam, ad veras rerum na,. turas explicandas.

��II. Quœ fit generatio Ter. rœ, fecundùm ifiam hypothefim.

��a. Pars III, art. xlv, p. 99-100 ci-avant.

�� � 204

��Principiorum Philosophle

��190-192.

��III.

Dijlinâio Terra: in très regiones : & prima; de/criptio.

��fuperficie genitas effe, fimiles iis quas videmus circa Solem affiduè generari ac diflblvi. Deinde particulas ter- tii elementi, quae ex continua iflarum macularum diflb- lutione remanebant, per cœlum vicinum diffufas, ma- gnam ibi molem aëris, five aetheris, fucceffu temporis compofuiffe; ac denique, poftquam ifte sether valde magnus fuit, denfiores maculas, circa Terram geni|tas, eam totam contexiffe atque obtenebraffe . Cùmque ipfae non poflent ampliùs diflblvi, ac forte permultae fibi mutuô incumberent, fimulque vis vorticis Ter- ram continentis minueretur, tandem ipfam, unà cum maculis & toto aère quo involvebatur, in alium ma- jorem vorticem, in cujus centro eft Sol, delapfam efle.

Nunc verô, fi confideremus illam nondum ita verfùs Solem delapfam, fed paulô poil delapfuram, très in eâ regiones valde diverfas dignofcemus. Harum prima &

intima I continere tan-

�� ��K*

��I&SH I

��'■^r-

��tùm videtur materiam primi elementi, fe ibi non aliâ ratione quàm in Sole commoventis, nec alterius naturae, nifi quôd forte fit minus pu- ra ; quia quod affiduè ex Sole in maculas abit, non ita poteft ex eâ ex- purgari. Et fané idcirco mihi facile perfuaderem, jam totum fpatium I folà ferè materiâ tertii elementi plénum elfe, nifi inde fe- qui videretur, corpus Terrae non poffe manere | tam

��IpIiSpl

��3X,

�� ��IO

��20

��25

��3o

�� � 1Q2.

��Pars Quarta.

��10

��i5

��20

��25

��3o

��20$

��vicinum Soli , quàm nunc eft, propter nimiam fuam foliditatem.

Media regio M tota occupatur à corpore valde opa- co & denfo: cùm enim hoc corpus faéhim fit ex parti- culis minutiffimis (utpote quse priùs ad primum ele- mentum pertinebant), fibi invicem adjun&is, nulli videntur in eo meatus relidi efle, nifi tam exigui, ut folis illis particulis ftriatis fuprà defcriptis, ac reliquae materiae primi elementi, tranlitum pnebere poflint. Hocque experientia teftatur in maculis Solis, quae cùm fint ejufdem naturse atque hoc corpus M, nifi quôd fint multô tenuiores & rariores, tranfitum tamen luminis impediunt ; quod vix poflent, fi earum mea- tus eflent fatis lati ad globulos fecundi elementi ad- mittendos. Cùm enim ifti meatus initio in materià fluidâ vel molli formati fint, haud dubiè eflent etiam fatis refti & lseves ad adionem luminis non impe- diendam.

Sed iftae duae interiores Terrée regiones parum ad nos fpedant, quia nemo unquam ad ipfas vivus acceflit. Sola tertia fupereft, ex quâ omnia corpora quse hîc circa nos reperiuntur, oriri pofle deinceps oftende- mus. Nunc autem nihil adhuc aliud in ipfà efle fuppo- nimus, quàm magnam congeriem particularum tertii elementi, multùm materise cœleftis circa fehabentium, quarum intima natura ex modo, quo genitae funt, poteft agnofci.

Nempe, cùm ortae fint ex diflblutione macularum, quae minutiflimis primi elementi ramentis, fibi mutuô adjun&is, conftabant : unaquseque ex plurimis iftiuf- modi ramentis componi débet, atque efle fatis magna,

��IV. Defcriptio fecundœ.

��Dcfcriptio tertia.

��VI. Particulas tertii ele- menti, quœ funt in hac tertiâ regione, effe debere fatis ma- gnas.

�� � 20Ô

��Principiorum Philosophie

��igi-ig3.

��VII. Ipfas à primo & fecun- do elemento poffe im- mutari.

��VIII. Effe majores globulis Jecundi elementi,Jed iijdem effe minus fo- ndas & minus agita- tas.

��IX.

Eas ab initio fibi mu- tuà incubuiffe circa Terrain.

��ut impetum globulorum fecundi elementi, circa fe motorum, fufli|neat; quia quaecunque id non potue- runt, rurfus in primum vel in fecundum elementum fint refolutse.

Verumenimverô, quamvis illae globulis fecundi ele- menti totse refiftant, quia tamen fingula ramenta ex quibus funt conflatae ipfis cedunt, femper eorum oc- curfu nonnihil poffunt immutari.

Cùmque ramenta ifta primi elementi varias habeant figuras, non potuerunt plurima fimul tam apte con- jungi, ad unamquamque ex iftis particulis tertii ele- menti componendam, quin multos angufliflimos mea- tus, foli fubtiliffimae materiae ejufdem primi elementi permeabiles, in illâ relinquerent ; unde fit, ut quamvis hse particulœ fint multô majores quàm globuli cœlefles, non pofîint tamen effe tam folidae, nec tantse agitatio- nis capaces. Ad quod etiam facit, quôd figuras ha- beant valdè irregulares, & ad motum minus aptas, quàm fint fphsericae iftorum globulorum. Cùm enim ramenta ex quibus componuntur, innumeris modis diverfis conjunfta fint, inde fequitur ipfas & magni- tudine & foliditate & figuris plurimùm ab invicem differre, ac ferè omnes earum figuras effe admodum irregulares.

Hîcque notandum eft, quandiu Terra inftar fixarum in peculiari fuo vortice verfata eft, necdum verfùs So- lem delapfaerat, iflas particulas tertii elementi, quse ipfam involvebant, quamvis à fe invicem effent dif- jundse, non tamen hinc inde per cœlum temerè fpar- fas fuiffe, fed omnes circa fphaeram M conglobatas, unas aliis incubuiffe ; quia pellebantur verfùs centrum

��IO

��i5

��20

��25

��3o

�� � 193-195.

��Pars Quarta.

��207

��10

��I à globulis fecundi elementi, qui, majorem ipfis vim agitationis habentes, ab eo centro recedere cona- bantur a . ■* . ^.**

j Notandum etiam, ,-'^^^3^^

quamvis fibi mutuô fie /k^^^K04^- inçumberent, non tam /^ ^.^v^^^^^^v^ apte tamen fimul jun- v'uj^^^ 1^3^

�� ��•m

��I

��mv

��&as fuifle, quin per- multa intervalla circa fe relinquerent, quae non modo à materiâ primi elementi, fed etiam à globulis fecundi occu- pabantur : hoc enim fequi debuit ex eo, quôd figuras

i5 haberent valde irregulares ac diverfas, & fine ordine unse aliis adjundse eflent.

Notandum praeterea inferiores ex globulis, qui par- ticulis iflis immifti erant, paullô minores fuifle quàm fuperiores : eodem modo quo fuprà oftenfum eft b ,

20 eos qui prope Solem verfantur, gradatim efle mino- res, prout ei funt viciniores. Ac etiam iftos omnes globulos non majores fuifle, quàm jam illi fint qui re- periuntur circa Solem, infra fphaeram Mercurii; fed forte fuiffe minores, quia Sol major eft, quàm fuerit

25 unquam Terra; & proinde ipfos minores etiam fuifle, quàm nunc ii fint, qui hîc circa nos ver|fantur. Hi enim fuperant illos, qui funt infra fphaeram Mercurii, quo- niam à Sole funt remotiores.

Et notandum iftos globulos, vias fibi retinuifle inter

a. Voir t. IV, p. 465.

b. Pars III, art. lxxxv, p. 140.

��X. Varia circa ipfas inter- valla materiœ primi & fecundi elementi reliâa effe.

��XI.

Globulos fecundi ele- menti, eu minores ini- tio fuiffe, quô centro Terra? viciniores.

��XII.

Meatufque inter ipfas habuiffe angufliores.

�� � 208

��Principiorum Philosophie

��195-196.

��XIII. Non femper craffiores, tenuioribus inferio- resfuiffe.

��XVI. De prima formatione diverforum corpo- rttm, in tertiâ Terra:

��XV. De aâionibus, quarum ope ijla corpora ge- nita /tint ; ac primo de gênerait globulo- rum cœleftium motu.

��participas tertii elementi, ad menfuram fuœ magnitu- dinis accommodatas : ita ut non tam facile alii globuli paullô majores per eafdem tranfire pofTent.

Notandum denique tune fréquenter accidifle, ut majores & folidiores ex iftis particulis tertii elementi, alias minores & tenuiores fub fe haberent, quia, cùm uniformi tantùm motu circa Terrae axem volverentur, atque ob irregularitates fuarum figurarum fibi mutuô facile adhaererent, etfi unaquaeque, quô folidior & craf- fior erat, eô majori vi à globulis fecundi elementi cir- cumjacentibus verfus centrum pelleretur, non tamen femper poterant folidiores fe à minus folidis ita extri- care, ut infraipfas defeenderent; fed non rarô eundem ordinem, quem cùm primùm formarentur obtinue- rant, retinebant.

Cùm autem poftea globus Terrae, in très iftas re- giones diftin&us, verfus Solem devolutus eft (vortice feilicet in quo antea erat abfumto), non magna qui- dem mutatio in intima & mediâ ejus regione potuit inde oriri ; fed quantum ad exteriorem, primùm duo, deinde tria, poflmodum quatuor, & plura alia corpora diverfa, in eâdiflingui debuerunt.

Quorum corporum produdionem paullô poft expli- cabo ; fed priufquam hoc aggrediar, très quatuorve prœcipuœ adiones, à quibus pendet, hîc funt confide- randœ. Prima eft globulorum cœleftium motus, gene- raliter fpedatus. Secunda, gravitas. Tertia, lumen. Et quarta, calor. Per globulorum cœleftium generalem motum, intelligo continuam|eorum agitationem, quac tanta eft, ut non modo fufticiat ad ipfos motu annuo circa Solem & diurno circa Terram deferendos, fed

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � igô-197- Pars Quarta. 209

etiam ad eofdem interea modis aliis quamplurimis agendos. Et quia, in quamcunque partem ita raoveri cœperint, pergunt poilea quantum poffunt, fecundùm lineas redas, vel à redis quam-minimùm defledentes: hincfituthi globuli cœleftes, particulis tertii elementi, corpora omnia tertiee Terrae regionis componentibus, immifti, varios in iis effedus producant, quorum très praecipuos hîc notabo.

Primus eft, quôd pellucida reddant ea omnia cor-

��XVI.

��- . ,. . , r De primo hujus primœ

10 pora terreltria quse liquida lunt, & conitant particulis aâioms effeâu, quàd tertii elementi tam tenuibus, ut globuli ifti circa ipfas reddat corpora P ei «- in omnes partes ferantur. Cùm enim per iftorum cor- porum meatus hinc inde affiduè moveantur, vimque habeant eorum particulas fitu mutandi, facile fibi vias

1 5 redas, five redis aequipollentes, & proinde transferen- dœ adioni luminis idoneas, in illis efFormant. Sicque omnino experimur, nullum elle in Terra liquorem pu- rum, & tenuibus particulis conftantem, qui non fit pel- lucidus. Quantum enim ad argentum vivum, craffiores

20 funt ejus particule, quàm ut globulos fecundi elementi ubique circa fe admittant; quantum verô ad atramen- tum, lac, fanguinem, & talia, non funt liquores puri, fed plurimis pulvifculis durorum corporum infperfi. Et quantum ad corpora dura, obfervari poteft ea omnia

25 effe pellucida, quse dum formabantur & adhuc liquida erant, pellucida fuerunt, quorumque partes retinent eundem fitum, in quo pofitae funt à globulis matériau cœleftis, dum circaipfas nondum ûbi mutuo adhaerentes movebantur. Contra verô illa omnia effe opaca, | quo-

3o rum particulae fimul jundae & connexse funt à vi aliquâ externâ, motui globulorum cœleflium ipfis immiftorum

Œuvres. III. 27

�� � 2IO

��Principiorum Philosophie

��197-198.

��XVII. Quomodo corpus foli- dum & durum fatis multos meatus habe- re pojftt, ad radios luminis iranjmitten- dos.

��XVIII. Ue Jecundo ijlius pri- ma' aâionis effcclu : quod una corpora ab aliis Jcccrnat, S h- quores expurget.

��non obfequente : quamvis enim multi meatus in his etiam corporibus relidi Tint, per quos globuli cœleftes hinc inde afïiduè difcurrunt, quia tamen hi meatus va- riis in locis funt interrupti & interclufi, tranfmittendse adioni luminis, quœ nonnifi per vias redas vel redis eequipollentes defertur, idonei effe non poffunt.

Utque hic intelligatur, quomodo corpora dura fatis multos meatus habere poffint, ad tranfitum prrebendum radiis luminis, ex quâvis parte venientibus, poma, vel alii quivis globi fatis magni, & quorum fuperficies fit laevis, reticulo includantur, eoque ardè conftrido, ita ut illa poma, fibi mutuô adhaerentia, unicum quafi cor- pus componant : in quamcunque partem hoc corpus convertetur, meatus in fe continebit, per quos globuli plumbei fupra ipfum injedi, verfus centrum terrai, vi gravitatis fuse facile defcendent, fecundùm lincas redis sequipollentes; ficque fpeciem corporis pellu- cidi, folidi & duri exhibebit. Non enim opus eft ut glo- buli cœleftes, magis redos & plures meatus inveniant in corporibus terreftribus, per quae radios luminis tranfmittunt, quàm fintii per quos globuli plumbei in- ter poma illa defcendunt.

Secundus effedus eft, quôd cùm particule duorum vel plurium corporum terreftrium, prœfertim liquido- rum, confufè fimul jundae funt, globuli cœleftes quaf- dam ex ipfis unas ab aliis foleant feparare, ficque in varia corpora diftinguere, quafdam autem alias accu- ratiùs permifcere; ipfafque ita difponere, ut unaquœ- que guitula liquoris ex iis conflati, cœteris omnibus ejufdem liquoris guttulis | omnino (imilis exliftat. Quippe, cùm globuli cœleftes moventur in meatibus

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � dat rotundas.

��198-199. Pars Quarta. 211

corporumterreftrium liquidorum, particulas tertii dé- menti fibi obvias affiduè loco expellunt, donec eas in- ter aliquas alias ita difpofuerint & ordinârint, ut non magis quàm iftae alise ipforum motibus obfiftant, vel,

5 cùm ita difponi non poflunt, donec eas à reliquis fe- gregârint. Sic videmus ex mufto fseces quafdam, non modo furfum & deorfum (quod gravitati & levitati tri- bui pofTet), fed etiam verfus vafis latera expelli, vi- numque poftea defeecatum, quamvis adhuc ex variis

10 particulis conftans, efle pellucidum, & non denfius aut craffius in imo quàm in fummo apparere. Idemque de cseteris liquoribus puris eft exiftimandum.

Tertius effe&us globulorum cœleflium eft, quod XIX -

, . , . • .. 1 • 1 • De tertio effeâu : quàd

aquse aliorumve hquorum guttas in aère, ahove liquore uquorum guttas red-

i5 ab iis diverfo, pendentes, reddant rotundas, ut jam in Meteoris explicui a . Cùm enim ifti globuli cœleftes longé alias habeant vias in aquse guttâ quàm in aëre circumjacente, femperque quantum poflunt fecundùm lineas re&as, vel ad redas quam-proximè accedentes,

20 moveantur : manifeftum eft illos qui funt in aère, ob- jeclu aquese guttse minus impediri à motibus fuis, fecundùm lineas à redis quam-minimùm defledentes, continuandis, fiea fit perfedè fphserica, quàm 11 quam- cunque aliam figuram fortiatur. Si quae enim fit pars in

25 fuperficie iftius guttae, quae ultra figuram fphacricam promineat, majori vi globuli cœleftes per aërem dif- currentes in illam impingent, quàm in caeteras, ideoque ipfam verfus centrum guttae protrudent ; ac fi quae pars ejus, fuperficiei centro vicinior fit quàm reliquœ, glo-

3o buli cœleftes, in ipfà guttâ contenti, majori vi | eam à

a. Discours V. Voir t. VI, p. 280.

�� � 212

��Principiorum Philosophle

��199.

��XX. Explicatio fecundce aâionis, quce gravi- tas vocatur.

��XXI. Omnes Terra partes, fijolœjpeâentur, non effe graves, fed levés.

��centro expellent ; atque ita omnes ad guttam fphaeri- cam faciendam concurrent. Et cùm angulus contin- gentiae, quo folo linea circularis à redâ diftat, omni angulo redilineo fit minor, & in nullâ lineâ curvâ prae- terquam in circulari fit ubique aequalis: certum eft, lineam redam nunquam pofle magis aequaliter, & mi- nus in unoquoque ex fuis pundis infledi, quàm cùm dégénérât in circularem.

Vis gravitatis à tertiâ iftâ globulorum cœleftium adione non multum differt. Ut enim illi globuli per folum fuum motum, quo fine difcrimine quaquaverfus feruntur, omnes cujufque guttse particulasverfus ejus centrum aequaliter premunt, ficque ipfam guttam fa- ciunt rotundam : ita per eundem motum, totius molis terrée occurfu impediti, ne fecundùm lineas redas fe- rantur, omnes ejus partes verfus médium propellunt : atque in hoc gravitas corporum terreftrium confiftit.

Cujus natura ut perfedè intelligatur, notandum eft primo, fi omnia fpatia circa Terram, quae ab ipfius Terrée materiâ non occupantur, vacua eflent, hoc eft, fi nihil continerent nifi corpus, quod motus aliorum corporum nullâ ratione impediret nec juvaret (fie enim tantùm intelligi poteft vacui nomen), & intérim haec terra circa fuum axem, fpatio viginti quatuor ho- rarum, proprio motu volveretur, fore ut illae omnes ejus partes, quae fibi mutuô non eflent valde firmiter alligatae, hinc inde verfus cœlum diffilirent : eodem modo, quo videre licet, dum turbo gyrat, fi arena fupra ipfum conjiciatur, eam ftatim ab illo recedere atque in omnes partes difpergi ; & ita Terra non gra- vis, fed contra potiùs levis efle dicenda.

��10

��i5

��20

�� � Pars Quarta.

��215

��10

��i5

��j Cùm autem nullum fit taie vacuum, nec Terra pro- prio motu cieatur 3 , fed à materiâ cœlefti, eam am- biente, omnefque ejus poros pervadente, deferatur, ipfa habet rationem corporis quiefcentis ; materia au- tem cœleflis, quatenus tota confentit in illum motum quo Terram defert, nullam habet vim gravitatis, nec levitatis ; fed quatenus ejus partes plus habent agita- tionis quàm in hoc impendant, ideoque femper terra? occurfu à motibus fuis fecundùm lineas redas perfe- quendis impediuntur, femper ab eâ quantum pofïunt recedunt, & in hoc earum levitas confiftit.

Notandum deinde, vim quam habent fingulae partes materise cœleflis ad recedendum à Terra, fuum effe- étum fortiri non poffe, nifi, dum illse afcendunt, ali- quas partes terreflres in quarum locum fuccedunt, infra fe déprimant & propellant. Cùm enim omnia fpatia quse funt circa Terram, vel à particulis corpo- rum terreflrium, vel à materiâ cœlefti occupentur; atque omnes globuli hujus materise cœleflis aequalem 20 habeant propenfionem ad fe ab eâ removendos, nul- lam finguli habent vim, ad alios fui fimiles loco pel- lendos. Sed cùm talis propenfio non fit tanta b in par- ticulis corporum terreflrium, quoties aliquas ex ipfis fupra fe habent, omnino in,eas vim iftam fuam de- bent exercere. Atque ita gravitas cujufque corporis terreftris non propriè efficitur ab omni materiâ cœlefti illud circumfluente, fed pnecifè tantùm ab eâ ipfius parte, quse, fi corpus iftud defcendat, in ejus locum immédiate afcendit, ac proinde quae eft illi magnitu-

a. Voir t. V, p. 388.

b. Ibid., p. 173.

��î5

��XXII.

In quo conftjlat levitas

materice cœleflis.

��XXIII.

Quomodo partes omnes Terrœ, ab iftâ mate- riâ cœlefti deorfum pellantur, S ita fiant graves.

�� � 214

��Principiorum Philosophie

��XXIV.

Quanta fit in quoque corpore gravita/.

��XXV. Ejus quantitatem non refpondere quanti Lit i mati'riivcujufque cor- poris.

��/-

�� ���wa

�� �� ��dine plané aequalis. Sit, exempli cauffâ, B corpus ter- reftre in medio aëre exûftens, & conflans pluribus par- ticulis tertii elementi, quàm moles | aëris ipfi aequalis, 4**i'P?- m Z£~~ ac P rom de pauciores

r ,.-:Ç^^^^f^v^v, ve l anguftiores habens 5

poros, in quibus mate- ria cœleflis continea- tur : manifeflum eft, fi Ç^^a^v| hoc corpus B verfus I ^'■%^yd defcendat, molem aë- 10 ris ei aequalem in ejus locum afcenfuram. Et quia in iflâ mole aëris, plus materise cœleflis quàm in eo continetur, manifellum etiam eft, in ipfâ i5 effe vim ad illud deprimendum.

Atque ut hic calculus reélè ineatur, confiderandum eft, in meatibus iftius corporis B effe etiam aliquid materise cœleflis, quse opponitur aequali quantitati fimilis materise cœleflis, quse in aëris mole contine- 20 tur, eamque reddit otiofam ; itemque in mole aëris effe aliquas partes terreftres, quse opponuntur to- tidem aliis partibus terreftribus corporis B, nihilque in eas efficiunt. His autem utrimque detra&is, quod reliquum eft materiae cœleflis in iftà mole aëris, 25 agere in id quod reliquum eft partium terreftrium | in corpore B ; atque in hoc uno ejus gravitatem confiftere.

Utque nihil omittatur, advertendum etiam eft, per materiam cœleftem non hic intelligi folos globulos 3o fecundi elementi, fed etiam materiam primi iis ad-

�� � 202-203.

��Pars Quarta.

��2 M

��millam, & ad ipfam quoque effe referendas illas par- ticulas terreflres, qua? curfum ejus fequutse, cseteris celeriùs moventur, quales funt eœ omnes quse aërem componunt. Advertendum praeterea, materiam primi

5 elementi, cseteris paribus, majorem vim habere ad corpora terreftria deorfum pellenda, quàm globulos fecundi, quia plus habet agitationis; & hos majorem, quàm particulas terreflres aëris quas fecum movent, ob fimilem rationem. Unde fit, ut ex folâ gravitate

io non facile poffit œftimari, quantum in quoque corpore materise terreflris contineatur. Et fieri poteft, ut quam- vis, exempli cauffà, raaffa auri vicies plus ponderet, quàm moles aquse ipfi sequalis, non tamen quadruplo vel quintuplo plus materise terreflris contineat : tum,

i5 quia tantundem ab utrâque fubducendum eft, propter aérem in quo ponderantur; tum etiam, quia in ipfà aquâ, ut & in omnibus aliis liquidis corporibus, prop- ter fuarum particularum motum, ineft levitas 3 , ref- pe6hi corporum durorum.

20 Confiderandum etiam, in omni motu effe circulum corporum quse fimul moventur, ut jam fuprà often- fum eft b , nullumque corpus à gravitate fuâ deorfum ferri, nifi eodem temporis momento aliud corpus ma- gnitudine ipfi œquale, ac minus habens gravitatis,

i5 furfum feratur. Unde fit, ut in vafe, quantum vis profundo & lato, inferiores aquae alteriufve liquoris guttse, à fuperioribus non premantur ; | nec etiam pre- mantur fingulse partes fundi, nifi à totidem guttis, quot ipfis perpendiculariter incumbunt. Nam, exem-

a. Voir t. V, p. 388.

b. Pars II, art. xxxm, p. 58-5g.

��XXVI. Cur corpora non gra- vitent in locis fuis naluralibus.

�� � 2l6

��Principiorum Philosophie

��203-204.

��XXVII. Gravilatem corpora deprimere verfus cen- trum Terrœ.

���pli caufla, in vafe ABC, aquae gutta 1 non premitur ab aliis 2, j, 4, fupra ipfam exiftentibus, quia fi hsec deorfum ferrentur, deberent aliae guttae, 5, 6, 7, aut

fimiles, in earum locum afeendere ; quse, cùm fint 5 aequè graves, illarura def- cenfum impediunt. Hae au- tem guttse 1,2,3,4, junétis viribus , premunt partem fundi B ; quia, fi efticiant 10 ut defeendat, defeendent etiam ipfœ, ac in earum lo- cum partes aëris 8, 9, quse funt ipfis leviores, afeen- dent. Sed eandem vafis partem B non plures guttœ premunt quàm hsec 1, 2, j, 4, vel aliae ipfis sequipol- lentes; quia eo temporis momento, quo haec pars B i5 poteft defeendere, non plures eam fequi poffunt. At- que hinc innumera expérimenta circa corporum gra- vitatem, vel potiùs, fi fie loqui licet, gravitationem, quae malè philofophantibus mira videntur, perfacile eft explicare. 20

Notandum denique, quamvis particulaî materiae cœ- leftis eodem tempore multis diverfis motibus ciean- tur, omnes tamen earum aétiones ita fimul confpirare, ac tanquam in aequipondio confiftere", unafque aliis opponi, ut ex hoc folo quôd terrae moles objedu fuo 25 earum motibus adverfetur, quaquaverfus aequaliter propendeant ad fe ab ejus viciniâ, & tanquam ab ejus centro, removendas ; nifi forte aliqua exterior caufla b diverfitatem hac in re confti|tuat. Talefque aliquot

��a. Voir t. V, p. 174.

b. Ibid., p. 388.

�� � 204-

��Pars Quarta.

��217

��10

��cauffae poffunt excogitari ; fed an earum efFe&us fit tantus, ut fenfu deprehendatur, nondum mihi com- pertum eft.

Vis luminis, quatenus à Sole ac fbellis in omnes cœli partes fe diffundit, jam fatis fuprà fuit expli- cata a : fuperefl tantùm ut hic notemus, ejus radios à Sole delapfos, Terne particulas diverfimodè agitare. Quippe, quamvis in fe fpeétata, nihil aliud fit quàm preffio qugedam, quse fit fecundùm lineas reétas, à Sole in Terram extenfas : quia tamen ifta preflio non aequaliter omnibus particulis tertii elementi, quae fu- premam terrae regionem componunt, fed nunc unis, nunc aliis, ac etiam, nunc uni ejufdem particulse ex- tremitati, nunc alteri applicatur : facile poteft intel- ligi, quo pado ex ipfâ variae motiones in particulis illis excitentur. Exempli caufTâ, fi AB fit una ex par- ticulis tertii elementi, fupremam terrae regionem componentibus, quse incumbat alteri particulse C, atque inter ipfam & Solem alias multse interjaceant, ut D, E, F : hae interjacentes nunc impedient, ne radii Solis G, G, premant ex- tremitatem B, non autem ne pre- mant A : ficque extremitas A de- primetur, atque alia B attolletur. Et quia iftae particulae alfiduè fi- tum mutant, paullô pôft opponentur radiis Solis ten- dentibus verfus A, non autem aliis tendentibus verfus 3o B, ficque extremitas A rurfus attolletur, & B deprime-

��20

��25

���a. Pars III, art. lv et seq., p. 108. Œuvres. III.

��XXVIII. De tertiâ aâione, quœ ejl lumen; quomodo particulas a'éris com- moveat.

��28

�� � 2l8

��Principiorum Philosophie

��204-205.

��XXIX.

De quartâ,qu<v eji ca- lor ; quid fit. S quo- modo fublato lumine perjevcret.

��XXX.

Cur altiùs pcnetret, quant lumen.

��XXXI. Cur corpora ferè om- it ia rarefaciat.

��XXXII. Quomodo Juprema

��10

��tur. Quod idem in omnibus terra: particulis, ad quas Solis radii per|tingunt, habet locum ; & ideô omnes a Solis lumine agitantur.

Haec autem particularum terrellrium agitatio, five orta fit alumine, five ab alià quâvis cauffâ, calor vo- catur; prœfertim cùm cil major folito & movet fen- fum; caloris enim denominatio ad fenfum taélûs re- fertur. Notandumque eft unamquamque ex particulis terreftribus fie agitatam, perfeverare poflea in fuo motu juxta leges naturae a , donec ab aliquâ aliâ cauffâ fiftatur; atque ideô calorem à lumine ortum, femper aliquamdiu poft fublatum lumen remanere.

Notandum praeterea particulas terreftres, à radiis Solis fie impulfas, alias fibi vicinas, ad quas ifti radii non perveniunt, agitare; hafque rurfus alias, & fie i5 confequenter. Cùmque femper tota Terrse medietas à Sole illuflretur, tôt ejufmodi particulas fimul commo- veri, ut quamvis lumen in prima opacâ fuperficie fub- fiftat, calor tamen ab eo genitus ufque ad intimas partes média: Terrœ regionis debeat pervenire.

Notandum denique iltas particulas terreftres, cùm à calore plus folito agitanlur, in tam angufto fpatio vulgô non polfc contineri, quàm cùm quiefeunt vel minus moventur; quia figuras habent irregulares, quœ minus loci occupant, cùm certo aliquo modo junclsc quiefeunt, quàm cùm affiduo motu disjunguntur. Unde fit, ut calor omnia fere corpora terreftria rarefaciat, fed una magis, alia minus, pro vario (itu & figura par- ticularum, e.\ qui bu s confiant.

His variis adionibus animadverlis, fi rurfus confi-

a. Pars II, art. xzxvn, p. 62.

��20

��2>

�� � 205-J07.

��Pars Quarta.

��2I<

��deremus Terram, jam primùm ad viciniam Solis acce- dentem, | & cujus fuprema regio confiât particulis tertii elementi, fibi mutuô non firmiter annexis, qui- bus immifti funt globuli cœleftes, aliquantô minores

5 iis, qui reperiuntur in eâ cœli parte per quam tranfit, vel etiam in eâ ad quam venit : facile intelligemus mi- nores irtos globulos, majuiculis qui eam circumple- duntur, loca fua relinquere, hofque majufculos, in illa cum impetu ruentes, in multas tertii elementi parti-

o culas impingere, praefertim in craffiores, ipfafque infra cseteras detrudere, juvante etiam ad hoc vi gravitatis, atque ita efficere ut iftae craffiores infra caeteras de- pulfse, figurafque habentes irregulares & varias, ar- diùs inter fe ne&antur quàm fuperiores, & motus glo-

5 bulorum cœleflium interrumpant. Quo fit, ut fuprema

��séÊmMk,.

�� ��� ��*£•..

��Terrœ regio, qualis hîc exhibetur verfus A in duo corpora valde diverfa diftinguatur, qualia exhibentur verius B & C : quojrum fuperius B eft rarum, fluidum

��Terrœ regio, in duo diverfa corpora fue- rit primùm divifa.

�� � 220

��PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE

��207.

��XXXIII. Dijlinâio particula- rum terreflriutn in tria fumma gênera.

��XXXIV. Quomodo tcrtium cor- pus inter duo priora faîlum fit.

��& pellucidum, inferius autem C eft aliquatenus den- fum, durum &opacum.

Deinde ex eo quôd exiftimemus corpus C à corpore B diftin&um fuiffe per hoc folùm, quôd ejus partes à globulis cœleftibus deorfum preffae, fibi invicem ad- 5 haererent, intelligemus etiam aliud adhuc corpus, quale eft D, inter ifta duo debere poftea generari. Etenim figuras particularum tertii elementi, ex quibus confiant corpora B & C, admodum variae funt, ut fuprà notatumeft a ,ipfafquehîcin triaprsecipuagenera b licet 10 diftinguere. Nempe quaedam funt in varia quafi brachia divifae, atque hinc inde expanfse tanquam rarai arbo- rum, & alia id genus; atque hse funt potiffimùm, quae à materiâ cœlefti deorfum expulfae, fibi mutuè adhse- refcunt, & corpus C componunt. Aliae funt folidiores, i5 figurafque habent, non quidem omnes globi vel cubi, fed etiam cujuflibet ruderis angulofi; atque hae, fi raa- jufculse fint, infra cseteras vi gravitatis defcendunt; fi autem fint minufculae, manent prioribus immiftae, oc- cupantque intervalla quse ab ipfis relinquuntur. Aliae 20 denique funt oblongae, ac ramis deftitutae, inftar ba- cillorum ; atque hse prioribus etiam fe interferunt, cùm fatis magna inter ipfas intervalla reperiunt, fed non illis facile anneftuntur.

Quibus animadverfis, rationi confentaneum eft ut 2 5 credamus, cùm primùm particulae ramofae corporis C fibi mutuè cœperunt implicari, plerafque ex oblongis fuiffe ipfis interjetas, eafque poftea, dum ramofte illae,

18 fint] funt {i"édit.).

a. Art. vin, p. 206.

b. Voir t. V, p. 174.

�� � 107-208.

��Pars Quarta.

��221

��10

��i5

��magis & magis preflae, paullatim ar&iùs jungebantur, fupra ipfas afcendifle verfus D, atque ibi fimul con- gregatas fuiffe, in | corpus à duobus aliis B & C valde diverfum. Eâdem ratione quâ videmus in paludofis locis, terram calcando, aquam ex eâ exprimi, quae pollea iplius fuperficiem tegit. Nec dubium etiam,

��� ��.• jv.

��quin intérim alise plures ex corpore B delapfae fint, quae duorum inferiorum corporum C & D molem auxerunt.

Quamvis autem initio, non folae iftse particule ob- longae ramolis interjedse fuerint, fed aliae etiam, quae tanquam rudera aut fragmenta lapidum folidae erant, notandum tamen lias folidiores non tam facile fupra ramofas afcendiffe, quàm illas oblongas ; vel, fi quae afcenderint, faciliùs poftea infra ipfas rurfus defcen- diffe : oblongre enim, caeteris paribus, plus habent fuperficiei pro ratione fuae molis; atque ideô à mate- riâ cœlefti per meatus corporis C fluente, faciliùs ex-

��xxxv.

Particulas tantiim unius generis in ijlo corpore contineri.

�� � 222

��Principiorum Philosophle

��308-209.

��XXXVI. Duas tantùm in eo effe fpecies ijlarum parti- cularum.

��pelluntur : & poftquam ad D pervenerunt, | ibi tranf- verfim jacentes fupra fuperficiem iftius corporis C, non facile meatibus occurrunt, per quos in ipfum regredi pofïint.

Sic itaque multse oblongae particulae tertii elementi verfus D congregatae funt; & quamvis initio non fue- rint inter fe perfeélè sequales, nec fimiles, hoc tamen commune habuerunt, quôd nec fibi mutuô, nec aliis tertii elementi particulis facile poffent adhaerere, quôdque à materiâ cœlefti ipfas circumfluente move- rentur; propter hanc enim proprietatem à corpore C excefferunt, atque in D funt limul colledae; cùmque ibi materia cœleftis affiduè circa illas fluat, efficiatque ut variis motibus cieantur, & unse in aliarum loca tranfmigrent, fucceffu temporis fieri debuerunt lseves & teretes, & quam-proximè inter fe aequales, atque ad duas tantùm fpecies reduci. Nempe, quae fuerunt fatis tenues, ut ab illo folo impetu, quo à materiâ cœlefti agebantur, fledi poffent, circa alias paullô craffiores, quse fie fledi non poterant, convolutse, ipfas fecum detulerunt. Atque hse duae particularum fpecies, flexi- lium feilicet atque inflexilium, fie jun&ae faciliùs per- feverârunt in fuo motu, quàm folœ flexiles, vel folse inflexiles potuiffent : unde faétum eft, ut ambae in cor- pore D remanferint; atque etiam ut illse quae initio circa alias fledi potuerunt, poftea fucceffu temporis, affiduo ufu fe inflecTendi, magis &magis flexiles red- derentiir, fierentque inftar anguillarum aut brevium funiculorum ; aliœ autem, cùm nunquam flederentur, fi quam antè flexilitatem habuerint, eam paullatim amitterent, ac telorum inftar rigidae manerent.

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 209-210.

��Pars Quarta.

��223

��Praeterea putandum eft corpus D priùs diftingui cœ|piffe à duobus aliis B & C, quàm hsec duo perfedè formata effent, hoc eft, priufquam C effet tam durum, ut non ampliùs poffent ejus particulae ar&iùs con- nedi, & inferiùs expelli à motu materise cœleftis, ac priufquam particule corporis B ita effent omnes or-

��XXXVII. Quomodo infimum cor- pus C, in plura alia fuerit divifum.

��� ��JO

��i5

��dinatse, ut ifli materise cœlefti faciles & aequalcs viab undique circa fe praeberent: ideôque poflea multas particulas tertii elementi fuiffe adhuc à corpore B ver- fus C expulfas. Atque hae particulae, fi folidiores fue- rint qiisaeu congregatae erant in D, infra ipfas def- cendentes corpori C fe adjunxerunt, ac pro diverfâ ratione fuarum figurarum, vel in ejus fuperficie man- ferunt, vel infra ipfam penetràrunt : ficque hoc unum corpus C in plura alia divifum eft; ac etiam forte in aliquâ fuâ regione totum fluidum evafit, iis particulis ibi congregatis, quarum figurée impediebant ne fibi

�� � 224

��Principiorum Philosophie

��211.

��XXXVIII.

De formatione alterius quarti corporis fu- pra tertium.

��| mutuô facile adhérèrent. Sed omnia hîc explicari non poflunt.

Ubi autem etiam particule, minus folida? iis quœ corpus D componebant, ex B deorfum lapfœ funt, hseferunt in fuperficie hujus corporis D; ac quia ple- rseque ex ipfis fuerunt ramofae, paullatim fibi mutuô

��g$Ç&

�� ���•V-

annexse, corpus durum E, à duobus B & D, quse funt fluida, valde diverfum, compofuerunt. Atque hoc cor- pus E initio admodùm tenue erat, inftar cruftœ vel corticis fuperficiem corporis D contegentis : fed cum tempore craffius evafit, novis particulis ex corpore B fe illi adjungentibus; nec non etiam ex D, quia, cùm reliquis ejufdem corporis D plané fimiles non effent, motu globulorum cœleftium expellebanlur, ut mox dicam. Et quia iftae particule aliter difponebantur, in iis partibus terra? ubi dies erat vel œftas, quàm in

i adhaererent] adhœrent (/" édit.).

��10

��i5

�� � 211-212.

��Pars Quarta. 225

iis ubi erat nox vel hyems, propter diverfas actiones luminis & calons, quod huic corpori accedebat in unâ die, vel in unâ aeftate, aliquo modo diftinguebatur ab eo, quod eidem accedebat in die vel aeftate fequenti; ficque ex variis quafi cruftis vel corticibus, fibi mutuô fuperindudis, fuit conflatum.

Et quidem non longo tempore opus fuit, ut Terrae

r • • * r-w n ^ 1 • n • De hujus quarti corpo-

luprema regio A in duo corpora B & C diltingueretur ; ris accretione, & tcr-

��xxxix.

��nec etiam ut multae particulae oblongae coacervaren-

10 tur verfus D; nec denique, ut prima interior crufta corporis E formaretur. Sed non niû fpatio plurium annorum particulae corporis D ad duas fpecies paullô antè defcriptas 3 reduci, atque omnes cruftae corporis E formari potuerunt. Neque enim initio ratio fuit, cur

i5 particulae quae confluebant verfus D, non effent unae aliis paullô craffiores & longiores, | nec etiam cur effent plane laeves & teretes, fed aliquid adhuc fcabri- tiei habere potuerint, quamvis non tantum haberent, ut ideô ramoiis anne&erentur; potueruntque etiam

20 fecundùm longitudinem planae effe vel angulofae, ac craffiores in unâ extremitate quàm in altéra. Cùm au- tem fibi mutuô non adhaererent, ideôque materia cœ- leftis affiduè circumfluens, vim haberet ipfas movendi, pleraeque paullatim mutuo attritu laeves & teretes 25 evaferunt, atque inter fe aequales & fecundùm longi- tudinem aequaliter craffae; propterea quôd per eafdem vias tranfibant, & aliae in aliarum loca fuccedebant, quae loca non poterant majores recipere, nec à mino- ribus tota impleri. Sed pleraeque etiam, cùm ad com-

30 munem aliarum normam reduci non poffent, paulla-

a. Art. xxxvi, p. 222.

Œuvres. III. 19

��fn expurgatione.

�� � 22Ô

��Principiorum Philosophie

��212-213.

��XL.

Quomodo hoc tertium corpus fuerit mole imminutum, & Jpa- tium aliquod interje & quartum relique- rit.

��tim motu globulorum cœleftium ex hoc corpore D ejedœ funt ; & harum quidem nonnullœ fe corpori C adjunxerunt, fed maxima pars furfum afcendit verfus E & B, materiamque augendo corpori E fubminiftravit. Quippe tempore diei & seftatis, cùm Sol unam me- dietatem corporis D vi luminis & caloris rarefaciebat, non poterat omnis materia iftius medietatis inter duo corpora vicina C & E contineri ; neque hœc corpora vicina, quœ dura erant, locis expellere, atque ideô ple- rœque ejus materiaj particule per poros corporis E verfus B afcendebant, quae deinde tempore nodis & hyemis, ceffante iftâ rarefa&ione, ob gravitatem fuam rurfus defcendebant. Multœ autem cauiTse erant, prop- ter quas particule tertii elementi, quse fie ex corpore D egrediebantur, non poterant omnes poftea in illud reverti. Nara majore impetu exibant, quàm redibant; quia major eft vis dilatationis à|caloré ortse, quàm gra- vitatis. Et ideirco multoc per anguftos meatus corpo- ris E fibi viam faciebant ad afeendendum, quse poftea nullam invenientes ad revertendum, in ejus fuperficie confiftebant; ac etiam nonnullae, meatibus illis im- pa&ae, ulteriùs afeendere non valentes, aliis defeenfu- ris vias occludebant. Praeterea quœcunque caeteris erant tenuiores, & à figura laevi & tereti magis difta- bant, folo globulorum cœleftium motu extra corpus D pellebantur, ideôque primae fe offerebant ad afeen- dendum verfus E & B ; atque horum corporum particu- lis occurrendo, non rarô figuras fuas mutabant, & vel illis adhœrebant, vel faltem definebant aptre efte ad re- vertendum verfus D. Unde fequi debuit polt multos dies & annos, ut magna pars hujus corporis D effet ab-

��IO

��i5

��20

��25

��5o

�� � 21 3-2 14-

��Pars Quarta.

��227

��fumpta, & nullse ampliùs in eo particulae reperirentur, nifi duarum fpecierum antè defcriptarum 3 ; ac etiam ut corpus E effet fatis denfum & craffum, quia ferè omnes particulae quae ex D recefferant, vel ejus poris impaétse denfius illud effecerant, vel occurfu particu- larum corporis B mutatae, illifque an|nex3e, verfus E relapfae erant, ficque craffitiem ejus auxerant; ac de- nique ut fpatium fatis amplum F, inter D & F relinque-

�� ���m

��retur; quod non aliâmateriâ potuit impleri, quam eâ 10 ex quâ conflatur corpus B; cujus fcilicet particulae tenuiffimee per meatus corporis E facile tranfierunt in loca quoc ab aliis paullô craffioribus ex D exeuntibus relinquebantur.

Ita corpus E, quamvis gravius & denfius quàm F, i5 ac forte etiam quàm D, aliquandiu tamen ob fuam duritiem, fornicis inftar, fupra D & F fufpenfum man- fit. Sed notandum efi ipfum, cùm primùm formari cœpit, meatus habuiffe quam-plurimos, ad menfuram corporis D excavatos. Cùm enim ejus fuperficiei tune 20 incumberet, non poterat non prgebere tranfitum iftis

a. Art. xxxvi, p. 222.

��XLI.

Quomodo multar fiffu- rœ in quarto faâce fint.

�� � 228 Principiorum Philosophie îi 4 -îi6.

particulis quae quotidie, vi caloris motae, interdiu verfus B afcendebant, ac no£hi rurfus defcendebant, femperque fe mutuô confequentes, iftos meatus im- plebant. Cùm autem poftea, corpore D mole imminuto, non ampliùs ejus particulae omnes meatus corporis E 5 occupârunt, aliae minores particulae, ex B venientes, in earum loca fuccefferunt ; cùmque hae iftos meatus corporis E non fatis implerent, & vacuum in naturâ non detur, materia cœleftis, quâ folâ omnia exigua in- tervalla, quae circa particulas corporum terreftrium 10 reperiuntur, impleri poffunt, in illos ruens, eorum figuras immutabat, impetumque faciebat ad quofdam ita diducendos, ut hoc ipfo alii vicini anguftiores red- derentur. Unde facile contingebat, ut, quibufdam par- tibus corporis E à fe mutuô disjundis, in eo fièrent i5 fiffurae, quae poftea fucceffu temporis majores & ma- jores evaferunt. Eâdem plané ratione, quâ videmus aeftate in terra multas rimas | aperiri, dum à Sole ficca- tur, eamque magis & magis hiare quô diutiùs ficcitas perfeverat. 20

XL11 - Cùm autem multae taies rimae effent in corpore E,

Quomodo ipfum in va- •, r /• i

nas partes fit con- atque fplae lemper augerentur, tandem ejus partes tam fraâum. parum fibi mutuô adhaeferunt, ut non ampliùs in mo-

dum fornicis inter F & B poflet fuftineri, & ideô totum confraftum, in fuperficiem corporis C gravitate fuâ 25 delapfum eft. Cùmque haec fuperficies fatis lata non effet, ad omnia | illius fragmenta fibi mutuô adjacen- tia, & fitum quem prius habuerant fervantia, recipien- da, quaedam ex ipfis in latus inclinari atque una in alia recumbere debuerunt. Nempe, fi ex. gr. in eo 3o tradu corporis E, quem haec figura repraefentat, praeci-

�� � 2l6.

��Pars Quarta.

��229

��puae fifTurae ita fuerint difpofitae in locis 1,2,5,4,5,6,7, ut duo fragmenta 2 j & 67 paullô priùs quàm reliqua cœperint delabi ; & aliorum quatuor fragmentorum extremitates 2, ) , 5 , & 6 priùs quàm oppofitœ 1 , 4 & v ;

�� ����10

��m

itemque extremitas $ fragmenti 45 aliquantô prius delapfa fit, quàm extremitas v fragmenti v6: non du- bium eft, quin ipfa jam debeant eo modo efledifpofita, fupra fuperficiem corporis C, quo hîc depiéta funt; ita fcilicet, ut fragmenta 2 j & 6j proximè jungantur cor- pori C, alia autem quatuor in latus fint reclinata, & una in alia recumbant, &c.

�� � 2*0

��XLIII. Quomodo tertium cor- pus fupra quartum ex parte ajcenderit, & ex parte infra re- manferit.

��XLIV. Inde in Superficie Ter- ra ortos effe montes, campos, maria, Se.

��■)

��Principiorum Philosophie

��316-217

��Nec dubium etiam, quin corpus D, quod fluiduui eft & minus grave quàm fragmenta corporis E, occupet quidem, quantum poteft, inferiores omnes cavitates fub iftis fragmentis reli&as, nec noix eorum rimas & meatus; fed prseterea etiam, quia totum in illis conti- neri non poteft, quin fupra inferiora ex iftis fragmen- tis, ut 23 & 67, afeendat.

Jamque fi confideremus, hîc per corpus B & F aërem intelligi ; per C, quandam terrae cruftam interiorem

��5^ȧa£k&:s>

���craiîiffimam, ex quâ metalla oriuntur; per D, aquam ; ac denique per corpus E, terram exteriorem, quse ex lapidibus, argillâ, arenâ & limo eft conflata : facile etiam per aquam, fupra fragmenta 2} & 6j eminen- tem, maria; per alia fragmenta molliter tantùm incli- nata, & nullis aquis teéta, ut 89, & vx, camporum pla- nities; ac per alia magis erefta, ut 1 2 & 94 v, montes intelligemus. Et denique adverte|mus, cùm fragmenta iita vi propriae gravitatis hoc pa&o delapfa funt, eo- rum extremitates, fibi mutuô iortiter allifas, in alia multa minora fragmenta diffiluilTe, quse faxa in qui- bufdam litoribus maris, ut in 1, & multiplicia montium

��10

��.5

��20

�� � 217-218.

��Pars Quarta.

��)*

��10

��i5

��juga, partim altiffima ut in 4, partim remiffiora ut in 9 & v, ac etiam fcopulos in mari, ut in 2, & 6, compo- fuerunt.

Atque intima? horum omnium naturae ex jam didis erui poffunt. Nam primo ex iis cognofcimus, aërem nihil aliud efle debere, quàm congeriem particularum tertii elementi, tam tenuium & à f e mutuô disjun&a- rum, ut quibuflibet motibus globulorum cœleftium obfequantur; ideôque illum effe corpus valde rarum, fluidum & pellucidum, & ex minutiis cujuflibet figu- ra? poffe componi. Quippe, nifi ejus particulae à fe mutuô eflent plané disjun6tae, jamdudum adhsefifient corpori E ; cùmque disjunclae fint, unaquaeque movetur independenter à vicinis, occupatque totam illam exi- guam fphaeram,quam ad motum circularem circa pro- prium fuum centrum requirit, | & ex eâ vicinas omnes expellit. Quamobrem nihil refert, cujufnamfint figura?.

Aër autem frigore facile denfatur, & rarefit calore : cùm enim ejus particulae ferè omnes fint flexiles, in- ftar mollium plumularum, vel tenuium funiculorum, quô celeriùs aguntur, eô latiùs fe extendunt, & idcirco majorem fpatii fphceram ad motum fuum requirunt ; atque notum eft ex didis a , per calorem nihil hîc aliud quàm accelerationem motûs in iftis particulis, & per frigus ejufdem imminutionem debere intelligi.

Denique aër, in vafe aliquo violenter compreffus,

vim habet refiliendi, ac per ampliorem locum fe proti-

nus extendendi. Unde fiunt machinae, quae ope folius

aëris, aquas furfum verfus, inftar fontium; & alia; quae

3o tela cum magno impetu, arcuum inftar, jaculantur.

a. Art. xxix, p. 218.

��20

��25

��XLV. Quce fit aëris natura

��XLVI.

Cur facile raréfiai &

denfctur.

��XLVII. De violenta ejus com- prejjione in quibuf- dam machinis.

�� � XLVIII. De aquar naturâ :&cur facile modo in aërem, modà in glaciem ver- tatur.

��XLIX. De fluxu & rejluxu

��2}2

��Principiorum Philosophie

��318-119.

��maris.

��Hujufque cauffa eft, quôd aëre ita compreffo, una- quaeque ejus particula fphaericum illud fpatiolum , quod ad motum fuum requirit, fibi foli non habeat, fed aliae vicinae in ipfum ingrediantur ; cùmque intérim idem calor, five eadem agitatio iftarum particularum, con- fervetur à motu globulorum cœleftium, affiduè circa ipfas fluentium, eae fuis extremitatibus fe mutuô ver- sèrent & loco expellant, ficque omnesfimul impetum faciant ad majus fpatium occupandum.

Quantum ad aquam, jam oftendi 3 cur duae tantùm particularum fpecies in eâ reperiantur, quarum unae funt fl exiles, aliae inflexiles ; atque fi ab invicem fepa- rentur, hae falem, illae aquam dulcem componunt. Et quia jam omnes proprietates, cùm falis tùm aquae dulcis, ex hoc uno fundamento dedu&as, fufè in Me- teoris b explicui,non opus eft ut plura de ipfis hîc fcri- bam. Sed tantùm notari velim, | quàm apte omnia inter fe cohsereant, & quomodo ex tali generatione aquae fequatur, etiam eam effe debere proportionem, inter ejus particularum crafîitiem & craflitiem particula- rum aëris; itemque inter ipfas, & vim quâ globuli fe- cundi elementi eas movent, ut cùm ifti globuli paullô minus folito agunt, aquam in glaciem mutent, & par- ticulas aëris in aquam; cùm autem agunt paullô for- tiùs, tenuiores aquae particulas, eas nempe quae funt flexiles, in aërem vertant.

Explicui etiam in Meteoris c caufTas ventorum, à quibus mare variis irregularibus modis agitatur. Sed

��10

��i5

��20

��25

��a. Art. xxxvi, p. 222.

b. Discours III et V. Voir t. VI, p. 249 et 279.

c. Discours IV. Ibid., p. 265.

�� � 2ig.

��Pars Quarta.

��}}

��fuperefl alius regularis ejus motus, quo bis in die fin- gulis in locis attollitur & deprimitur, interimque fem- per ab Oriente in Occidentem fluit. Ad cujus motûs cauflam explicandam, ponamus nobis ob oculos exi- guum illum cœli vorticem, qui Terram pro centro habet, quique cum illâ & cum Lunâ in majori vortice circa Solem fertur. Sitque A B C D ille exiguus vortex a ;

��B

��10

���EFGHTerra; 12^4 fuperficies maris, à quo, majoris perfpicuitatis caufla, Terram ubique tegi fupponimus; & $678 fuperficies aëris mare ambientis. Jamque con- fideremus, fi nulla in ifto vortice Luna effet, pundum T, quod eft centrum Terrae, fore in pundo M, quod eft vorticis centrum; fed Lunâ « exfiftente verfus B,

��a. Voir t. V, p. 260, 1. 7. Œuvres. III.

��3o

�� � 2 j4 Principiorum Philosophie 2:9-221.

hoc centrum T effe debere inter M & D : quia, cùm materia cœleftis hujus vorticis aliquantô celeriùs mo- veatur quàm Luna vel Terra, quas fecum defert, nifi punctum T aliquantô magis diftaret à B quàm à D, Lunae praefentia impediret, ne illa tam libéré fluere 5 poffet inter B & T, quàm inter T & D ; cùmque locus Terrae in ifto vortice non determinetur, nifi ab aequa- litate virium ma|teriae cœleftis eam circumfluentis, evidens eft ipfam idcirco nonnihil accedere debere verfus D. Atque eodemmodo, cùm Luna erit in C, Ter- 10 rae centrum effe debebit inter M & A : ficque femper Terra nonnihil à Lunâ recedit. Praeterea, quoniam hoc pacto, ex eo quod Luna fit verfus B, non modo fpatium per quod materia cœleftis fluit inter B & T, fed etiam illud per quod fluit inter T & D, redditur anguftius : i5 inde fequitur iftam materiam cœleftem ibi celeriùs fluere, atque ideô magis premere, tum fuperficiem aëris in 6 & 8, tum fuperficiem aquae in 2 & 4, quàm fi Luna non effet in vorticis diametro BD ; cùmque corpora aëris & aquae fint fluida, & facile preflioni ifti objfe- 20 quantur, ipfa minus alta effe debere fupraTerrae partes F & H, quàm fi Luna effet extra hanc diametrum BD; ac è contra effe altiora verfus G & E, adeô ut fuperfi- cies aquae 1 , j , & aëris 5 , 7, ibi protuberent. L - Jam verô, quia pars Terrae quas nunc elt in F, è re- 25

Cur aqua horis 6 [af- o • i-, i • a • • . i

ccndat, s horis 6- gione puncti B, ubi mare elt quam-minime altum, dejcendat. p ft f ex horas erit in G, è regione punéti C, ubi eft al-

tiffimum, & poft fex alias horas in H, è regione punfti D, atque itaconfcquentcr ; vel potiùs, quia Luna etiam intérim nonnihil progreditur à B verfus C, utpote quae 3o mcnfis fpalio circulum ABCD percurrit, pars Terrae

�� � Pars Quarta.

��2 M

��quae nunc eft in F, è regione corporis Lunée, poft fex horas cum 12 minutis, praeterpropter, erit ultra pun- âum G, in eâ diametro vorticis ABCD, quae illam ejufdem vorticis diametrum, in quâ tune Luna erit, ad angulos re&os interfecat; tuneque aquaerit ibi altiffi-

��B

���ma; & poft fex alias horas cum duodecim minutis, erit ultra puncium H, in loco ubi aqua erit quamminimè alta, &c. Unde clarè intelligitur aquam maris, fingulis duodecim horis cum 24 minutis, in uno & eodem loco fluere ac refluere debere 3 .

Notandum eft hune vorticem ABCD non efle ac- curatè rotundum, fed eam ejus diametrum, in quâ

4 quâ] quo (/" édit.).

a. Voir t. IV, p. 466 et 467-468.

��LI. Cur ajlus maris fint majores, cùm Luna ■plena eft vel nova.

�� � 2}6 Principiorum Philosophie aai-m.

Luna verfatur cùm eft nova vel plena, breviorem effe illâ quse ipfam fecat ad angulos re&os, ut in fuperiore parte oftenfum eft a ; unde fequitur fluxus & refluxus maris debere effe majores, cùm Luna nova eft vel plena, quàm in temporibus intermediis b .

��B

��lu.

Cur in cequinoâiis fint

��maxtmt.

��LUI.

Cur aër S aqua/emper

���Notandum etiam, Lunam femper effe in piano Eclipticae vicino, Terram autem motu diurno fecun- dùm planum sequatoris converti ; quae duo plana in aequinodiis fe inter|fecant, in folftitiis autem multùm ab invicem diftant : unde fequitur, maximos seftus maris effe debere circa initia Veris & Autumni.

Prœterea notandum eft, dum Terra fertur ab E per

a. Pars III, art. cuit, p. 199.

b. Voir t. IV, p. 467-468.

��10

�� � 232-323.

��Pars Quarta.

��2 }7

��F verfus G, five ab Occidente in Orientem, aquae tu- morem 412, itemque aëris tumorem 856, qui nunc parti Terra? E incumbunt, paullatim ad alias ejus par- tes magis Occidentales migrare ; ita ut poft fex horas 5 incumbant parti Terrae H, & pofl horas duodecim parti Terrae G. Idemque etiam de tumoribus aquae & aëris 2)4 & 678 eft intelligendum. Unde fit, ut aqua & aër ab Orientalibus Terrae partibus, in ejufdem par- tes Occidentales fluxu continuo ferantur 3 .

10 | Qui fluxus, licèt non admodùm celer, manifeftè tamen deprehenditur ex eo quôd magnae navigationes fint multô tardiores & difficiliores verfus partes Orientales quàm verfus Occidentales ; & quôd in qui- bufdam maris anguftiis, aqua femper fluat verfus oc-

i5 cafum ; & denique quôd, caeteris paribus, eae regiones quae mare habent in Oriente, ut Brafilia, non tantùm Solis calorem fentiant, quàm eae quae longos terrae tra&us habent ad Orientem & mare ad Occidentem, ut Guinea ; quoniam aër qui à mari venit, frigidior eft,

20 quàm qui à Terra.

Notandum denique, totam quidem Terram mari non tegi, ut paullô antè afîumpfimus b ; fed tamen, quia Oceanus per omnem ejus ambitum fe diffundit, idem de illo, quantum ad generalem aquarum motum, efle

25 intelligendum, ac fi totam involveret. Lacus autem & ftagna, quorum aquae ab Oceano funt disjundae, nul- los ejufmodi motus patiuntur : quia eorum fuperficies tam latae non funt, ut multô magis in unâ parte quàm in aliâ, ob Lunae praefentiam, à materiâ cœlefti pre-

a. Voir t. IV, p. 468.

b. Ci-avant, p. 233,1. 8-9.

��ab Oriente ad Occi- dentem jluant.

��LIV. Cur in eddem poli al- titudine, regiones quœ mare habent ad Orientem, fint aliis magis temperatœ.

��LV.

Cur nullus fit fluxus nec refluxus in lacu- bus S ftagnis : aut cur in variis litori- bus variis horisfiat.

�� � LVI.

Quomodo ejus caujfcc particulares, in fin- gulis litoribus fini invejiigandœ .

��LVII.

De naturd Terras inte-

rioris.

��2}8 PRINCIPIORUM PHrLOSOPHLE 2î3- Ja4 .

mantur. Atque propter inaequalitatem finuum & an- fra&uum, quibus cingitur Oceanus, ejus aquarum incrementa & décrémenta diverfis horis ad diverfa litora perveniunt, unde innumerae eorum varietates oriuntur.

Quarum omnium varietatum caufae particulares de- duci poteruntexdi&is 3 , fi confideremus aquasOceani, cùm Luna nova eft vel plena, in locis à litoribus re- motis verfus Eclipticam & yïquatorem horâ fextâ, tam matutinâ quàm vefpertinâ, efTe altiffimas, & ideô ver- fus litora fluere ; horâ autem duodecimâ, efTe maxime depreffas, & ideô à litoribus ad illa loca refluere : ac prout litora funt vicina | vel remota, prout aquae ad ipfa tendunt per vias magis redas vel obliquas, latas vel anguftas, profundas vel vadofas, ad ipfa citiùs aut tardiùs, & in majore aut minore copiâ deferri. Ac etiam, propter admodùm varios & inaequales eorum anfractus, ſaepe contingere ut aquae verſus unum lit— tus tendentes, iis quae ab alio litore veniunt occur- rant, utque ita earum curſus diverſimodè mutetur. Ac denique varios ventos, & quorum nonnulli quibuſ- dam in locis ordinarii funt, iſtas aquas diverſis mo- dis impellere. Nihil enim puto ullibi obſervari circa fluxum & refluxum maris, cujus cauſſæ in his paucis non contineantur.

Circa terram interiorem C, notare licet eam con- ſtare particulis cujuſvis figuræ, ac tam craſſis, ut glo- buli fecundi elementi ordinario ſuo motu eas ſecum non abripiant, ſed tantùm deorſum premendo graves reddant, ac per meatus, qui plurimi inter ipſas repe-

b. Art. L, LI et LII, p. 234-236. 224-235.

��Pars Quarta.

��10

��i5

��20

��25

��3o

��2J 9

��riuntur, tranfeundo, nonnihil commoveant. Quod etiam facit materia primi elementi, eos ex iftis mea- tibus, qui anguftifTimi funt, replens ; ac idem faciunt particulae terreftres fuperiorum corpomm D & E, quae faepe in eos qui funt omnium latiffimi defcen- dunt, atque inde nonnullas ex craffis hujus corporis particulis fecum abducunt. Quippe credibile eft, fu- periorem ejus fuperficiem conftare partibus ramofis, fibi quidem mutuô valde firmiter annexis; utpote quae, dum hoc corpus formaretur, impetum globulorum cœleftium per corpora B & D difcurrentium, primse fuftinuerunt & fregerunt ; fed inter quas nihilominus permulta funt intervalla fatis lata, ut per ipfa parti- culae aquae dulcis, & falis, nec non etiam alise angu- lofae aut ramofae, excorpore E delapfse, tranfire poffint.

| Verùm infra iftam fuperficiem, partes corporis C minus ardè fibi mutuô adhaerent; ac etiam forte in quâdam ab ipfâ diftantiâ, multae fimul funt congre- gatse, quae figuras habent tam teretes & tam laeves, ut, quamvis ob gravitatem fuam fibi mutuô incumbant, nec, quemadmodum aquae partes, globulos fecundi elementi undique circa fe fluere permittant, facile ta- men agitentur, tum à minutioribus ex iftis globulis, qui nonnulla etiam fpatia inter ipfas inveniunt, tum praecipuè à materiâ primi elementi, quae omnes angu- ftiflimos angulos ibi reliétos replet. Atque ideô liquo- rem componunt valde ponderofum & minime pelluci- dum, cujufmodi eft argentum vivum.

Praeterea, quemadmodum videmus eas maculas, quae quotidie circa Solem generantur, figuras habere admodùm irregulares & varias, ita exiftimandum eft

��LVI1I. De naturâargenti vivi.

��LIX. De inœqualitate calo- ris interiorem Ter- rant pervadenlis.

�� � 24O PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE aa5-aa6.

mediam Terrae regionem M, quse ex materiâ iftis ma- culis fimili conflata eft, non ubique elfe aequaliter denfam ; & ideô quibufdam in locis tranfitum prsebere majori copiae primi | elementi, quàra in reliquis ; atque hanc materiam primi elementi, per corpus C tran-

���%

��Iffl

m

feuntem, ejus partes quibufdam in locis fortiùs quàm in aliis commovere, ficuti etiam calor à Solis radiis excitatus, atque, ut fuprà di&um eft a , ufque ad intima Terrae pertingens, non uniformiter agit in hoc cor- pus C, quia faciliùs ei communicatur per fragmenta 10 corporis E, quàm per aquam D : atque altitudo mon- tium efficit, ut quaedam Terras partes Soli obverfae, multô magis incalefcant, quàm ab illo averfae : ac denique aliter incalefcunt verfus yEquatorem, aliter verfus polos, calorque ifte per vices variatur propter i5 viciffitudinem tum diei &nodis, tum praecipuè asflatis & hyemis. lx. Unde fit, ut omnes particulse hujus terrae interioris

De iJ1 aâione l . or,S ^ femper aliquantulum, & modo plus modo minus

moveantur; non eae folùm quae vicinis non annexa; 20

a. Art. xxx, p. 218.

�� � 226-21-J.

��Pars Quarta.

��241

��10

��i5

��20

��25

��3o

��funt, ut particulae argenti vivi, & falis, & aquse dulcis, & aliae qusevis in majoribus ejus meatibus contentae ; fed etiam eae quae funt omnium duriffirme, ac fibi mu- tuô quam-firmiffimè adhèrent. Non quidem quôd hse ab invicem plané fejparentur ; fed eodem modo quo videmus arborum ramos ventis impulfos agitari, & eorum intervalla nunc majora reddi, nunc minora, quamvis iftœ arbores idcirco radicibus fuis non evel- lantur : ita putandum efl craflas & ramofas corporis C particulas ita connexas effe atque implexas, ut non foleant vi caloris ab invicem plané disjungi, fed ali- quantulum duntaxat concutiantur, & meatus circa fe relidos modo magis modo minus aperiant. Cùmque duriores fint aliis particulis, ex fuperioribus cor- poribus D & E in meatus iflos delapfis, ipfas facile motu iflo fuo contundunt & comminuunt, ficque ad duo gênera figurarum reducunt, quae hîc funt confi- deranda.

Nempe particulae quarum materia paullô folidior efl, quales funt falis, meatibus iflis interceptae at- que contufaî, ex teretibus & rigidis planse ac flexiles redduntur : non aliter quàm ferri candentis virga rotunda crebris malleorum idibus in laminam oblon- gam potefl complanari. Cùmque intérim hae parti- culse, vi caloris adae, hinc inde per meatus iflos fer- pant, duris eorum parietibus allifée atque affridse, gladiolorum inflaracuuntur, ficque in fuccos quofdam acres, acidos, erodentes vertuntur : qui fucci poflea cum metallicâ materiâ concrefcentes , atramentum futorium ; cum lapideâ, alumen ; & fie alia multa componunt.

��LXI.

Defuccis acribus S aci- dis, ex quibus fiunt atramentum, futo- rium, alumen, Se.

��Œuvres. III.

��3i

�� � 242

��Principiorum Philosophle

��237-238.

��LXII. De materiâ oleagineâ bituminis, fulphuris, &c.

��LXIII. De Chymicorum prin- cipiis ; & quomodo metalla in fodinas afccndant.

��LXIV.

De Terra exteriore, & de origine fontium.

��10

��i5

��Particulae autem molliores, quales funt pleraeque ex terra exteriori E delapfae, nec non etiam eae aquae dulcis, ibi penitùs elifae, tam tenues evadunt, ut motu materiae primi elementi difcerpantur, atque in multos minutiffimos & quàm-maximè flexiles ramulos divi- dantur : qui ramuli,terreftribus aliis particulis adhé- rentes, componunt | fulphur, bitumen, & alia omnia pinguia five oleagineâ, quae in fodinis reperiuntur.

Atque fie tria hîc a habemus, quae pro tribus vulgatis Chymicorum principiis, fale, fulphure ac Mercurio, fumi poffunt : fumendo feilicet fuccum acrem pro fale, molliffimos ramulos oleagineae materiae pro fulphure, ipfumque argentum vivum pro illorum Mercurio. Cre- dique poteft omnia metalla ideô tantùm ad nos per- venire, quôd acres fucci, per meatus corporis C fluen- tes, quafdam ejus particulas ab iis disjungant, quae deinde materiâ oleagineâ involutae atque veftitae, facile ab argento vivo calore rarefafto furfum rapiuntur, & pio diverfis fuis magnitudinibus ac figuris, diverfa metalla conftituunt. Quae fortaffe fingula defcripfnTem hoc in loco, fi varia expérimenta, quae ad certam eorum cognitionem requiruntur, facere hadenus li- cuiffet.

Jam verô confideremus Terram exteriorem E, cujus fragmenta qusedam fub mari delitefeunt, alia in cam- pos extenduntur, alia in montes attolluntur. Et note- mus inprimis, quàm facile in eâ pofîit intelligi, quo paéto fontes & flumina oriantur ; & quamvis femper in mare fluant, nunquam tamen ipforum aqua defi- ciat, nec mare augeatur aut dulcefeat. Quippe, cùm îo

a. Art. lviii et lxi, lxii, p. 239, 241 et 242.

��20

��j5

�� � "8-229- Pars Quarta. 245

infrà campos & montes magnae fint cavitates aquis plense, non dubium eft, quin multi quotidie vapores, hoc eft, aquae particulae vi caloris ab invicem dis- jundse ac celeriter motse, ufque ad exteriorem cam- 5 porum fuperficiem atque ad fumma montium juga perveniant; videmus enim etiam plerofque iftiufmodi vapores ulteriùs ufque ad nubes attolli, ac faciliùs per terras meatus afcendunt, ab | ejus particulis fuf- fulti, quàm per aërem, cujus fluidae ac mobiles par-

10 ticulae ipfos ita fulcire non poflunt. Poftquam autem ifti vapores fie afeenderunt, frigore fuccedente tor- pefeunt, à-amifla vaporis forma rurfus in aquam ver- tuntur ; quae aqua defeendere non poteft per eofdem illos meatus, per quos vapor afeendit, quia funt ni-

i5 mis angufti; fed aliquantô latiores vias invenit, in intervallis cruftarum five corticum, quibus tota exte- rior terra conflata eft ; quae viae ipfam obliqué fecun- dùm vallium & camporum declivitatem deducunt. Atque ubi iftae fubterraneae aquarum vise in fuper-

20 ficie montis, vel vallis, vel campi terminantur, ibi fontes featuriunt, quorum rivi multi fimul congregati flumina componunt, & per decliviores exterioris ter- rse fuperficiei partes in mare labuntur.

Quamvis autem affiduè multae aquae ex montibus LXV -

r n . - . . Cur mare non augea-

a5 vertus mare Huant, nunquam tamen ideirco cavitates tur exeo, quodjiu- ex quibus afeendunt, poflunt exhauriri, nec mare au- mina tn ' ■/""""• geri. Haec enim terra exterior non potuit modo paullô antè deferipto 8 generari, nempe ex fragmentis corpo-

28 En marge : NB. Vid. fig. pag. 226 (;* édit.). a. Art. xlii, p. 228.

�� � 244

��Principiorum Philosophle

��329-230.

��ris E in fuperficiem corporis C cadentibus, quin aqua D multos fibi patentiffimos meatus fub iftis fragmen-

��LXVI.

Cur fontes nonfintfaU fi, nec mare dulcef- cat.

��LXVII.

Cur in quibufdam pu-

teis aqua fil f alfa.

���tis retinuerit : per quos tanta femper ejus quantitas à mari verfus radiées montium redit, quanta ex mon- tibus egreditur. Atque ita, ut animalium fanguis in 5 eorum venis & arteriis, fie aqua in terrai venis & in fluviis circulariter fluit.

Et quamvis mare fit falfum, folœ tamen aqua? dulcis particulse in fontes afeendunt, quia nempe funt te- nues ac flexiles, particule autem falis, cùm fint rigidse 10 ac duras, nec facile in vapores mutari, nec ullo modo per obliquos | terrae meatus tranfire poffunt. Et quam- vis affiduè illa aqua dulcis in mare per flumina rever- tatur, non ideô mare dulcefeit, quia femper œqualis quantitas falis in eo manet. i5

Sed tamen non valde mirabimur, fi forte in qui- bufdam puteis, à mari valde remotis, multum falis reperiatur. Cùm enim terra multis rimis fatifeat, fieri facile poteft, ut aqua falfa non percolàta ufque ad illos puteos perveniat : five quia maris fuperficies 20 œquè alta eft atque ipforum fundus ; five etiam quia,

�� � a3o-a3i.

��Pars Quarta.

��245

��10

��.5

��20

��25

��3o

���ubi vise funt fatis latae, facile falis particulae à particu-

lis aquae dulcis per corporis duri declivitatem furfum

attolluntur. Ut experiri li-

cet in vafe, cujus labra non-

nihil fint repanda, quale efl

ABC : dum enim aqua fal-

fa in eo evaporatur, omnes

ejus orae falis cruflâ vefliri

folent.

Atque hinc etiam poteft intelligi, quo paéto in mon- tibus nonnullis, magnae falis moles inftar lapidum concreverint. Quippe, aqua maris eô afcendente, ac particulis flexilibus aqua dulcis ulteriùs pergentibus, folum fal in cavitatibus, quae cafu ibi fuerunt, reman- fit, ipfafque implevit.

Sed & aliquando falis particulee nonnullos fatis an- guftos terrae meatus pervadunt, atque ibi nonnihil de figura & quantitate fuâ deperdentes, in nitrum, vel fal ammoniacum, vel quid fimile mutantur. Quin- etiam plurimae terrae particulse oblongae, non ramofse, ac fatis rigidae, ab ori|gine fuâ nitri & aliorum fa- lium formas habuerunt. Neque enim in alio fitae funt ese formse, quàm quôd illorum particulae fint oblon- gse, non flexiles, nec ramofse, ac prout de caetero va- riae funt, varias falis fpecies componunt.

Praeter vapores ex aquis fub terra latentibus edudos, multi etiam fpiritus acres, & oleagineae exhalationes, nec non vapores argenti vivi, aliorum metallorum particulas fecum vehentes, ex terra interiori ad ex- teriorem afcendunt : atque ex diverfis eorum miftu- ris omnia foffilia componuntur. Per fpiritus acres

��LXVIII. Cur etiam ex quibuf- dam montibus fal ej- fodiatur.

��LXIX. De nitro aliifque fali- bus, à /aie tnarino diverfis.

��LXX. De vaporibus, fpiriti- bus, £■ exhalationi- bus à terra interiore ad exteriorem ajcen- dentibus.

�� � 246

��Principiorum Philosophle

��2'il-2i2.

��LXXI. Quomodo ex varia eo- rum mijlurâ, varia lapidum, aliorumque foffilium gênera ori- antur.

��LXXII.

Quomodo metalla ex terra intcriore ad ex- teriorem perveniant, & quomodo minium fiât.

��intelligo particulas fuccorum acrium, nec non etiam falium volatilium, ab invicem fejunétas, & tam celeri- ter fe commoventes, ut vis quâ in omnes partes rao- veri perfeverant, praevaleat eorum gravitati. Per exha- lationes autem intelligo particulas ramofas, tenuiffi- mas, oleagineae materiae, fie etiam motas. Quippe in aquis, & aliis fuccis, & oleis, particule tantùm repunt ; fed in vaporibus, fpiritibus, & exhalationibus, volant. Et quidem fpiritus majori vi fie volant, & faciliùs anguftos quofque terrae meatus pervadunt, atque ipfis intercepti firmiùs haerent, & ideo duriora corpora efficiunt, quàm exhalationes aut vapores. Cùmque permagna inter haec tria fit diverfitas, pro diverfitate particularum ex quibus confiant, multa etiam ex ipfis lapidum, aliorumque foffilium non tranfparentium gê- nera oriuntur, cùm in anguftis terrae meatibus inclufa haerent, ipfiufque particulis permifeentur ; & multa gênera foffilium tranfparentium, atque gemmarum, cùm in rimis & cavitatibus terrae primùm in fuccos colliguntur, & deinde paulatim, maxime | lubricis & fluidis eorum particulis abeuntibus, reliquœ fibi mu- tuô adhaerefeunt.

Sic etiam vapores argenti vivi, terrae rimulas & majufculos meatus perreptando, particulas aliorum metallorum fibi admiftas in iis relinquunt, & ita illam auro, argento, plumbo-, aliifque impraegnant ; ipfique deinde ob eximiam fuam lubricitatem ulteriùs per- gunt, aut deorfum relabuntur; aut etiam aliquando ibi haerent, cùm meatus per quos regredi poffent, ful- phureis exhalationibus impediuntur. Atque tune ipfae argenti vivi particulae , minutiflimâ iflarum exhalatio-

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 232-233.

��Pars Quarta.

��247

��10

��20

��25

��num quafi lanugine veftitae, minium componunt. Ac denique fpiritus & exhalationes, nonnulla etiam me- talla, ut ses, ferrum, ftibium, ex terra interiore ad exteriorem adducunt.

Notandumque eft, ifta metalla ferè tantùm afcen- dere ex iis partibus terra: interioris, quibus fragmenta exterioris immédiate conjunéta funt. Ut ex. gr. in hac figura, ex $ verfus v, quia per aquas evehi non pof- funt. Unde fit, ut non paffim omnibus in locis metalla reperiantur.

Notamdum etiam, haec metalla per terrse venas ver- fus radiées montium folere attolli, ut hîc verfus v, ibique potiflimùm congregari, quia ibidem terra plu- ribus rimis quàm in aliis locis fatifcit ; & quidem in iis montium partibus, quœ Soli meridiano vel Orienti obverfae funt, magis quàm in aliis congregari, quia major ibi eft calor, cujus vi attolluntur. Et ideô etiam in illis prœfertim locis à fofforibus quseri folent.

Neque putandum eft, ullâ unquam fodiendi perti- naciâ, ufque ad interiorem terram pofTe perveniri : tum quia exterior nimis eft craffa, fi ad hominum vi- res comparetur ; | tum prœcipuè propter aquas inter- medias, quae eô majore cum impetu falirent, quô pro- fundior effet locus in quo primùm aperirentur earum vense, fofforefque omnes obruerent.

Exhalationum particulce tenuiffimae, quales paullo antè defcriptse funt a , nihil nifi purum aërem folse componunt, fedtenuioribusfpirituum particulis facile

��LXXIII. Cur non in omnibus terree locis metalla inveniantur.

��LXXIV. Cur potiffimùm inve- niantur in radicibus montium, verfus Me- ridiem & Orientem

��LXXV. Fodinas omnes ejfe in terra exteriore ; nec poffe unquam ad in- teriorem fodiendo perveniri.

��LXXVI.

De fulphurc, bitumine,

argillâ, oleo.

��7 En marge : NB. Vide fig. pag. 226 (/" édit.). a. Art. lxx, p. 245-246.

�� � 248

��Principiorum Philosophle

��a33-ï34.

��LXXVII. Quomodo fiât terrœ

��motus.

��LXXVIII. Cur ex quibufdam montibus rgnis erum- pat.

��anneétuntur, illafque ex laevibus & lubricis ramofas reddunt; ac deinde hae ramofs, fuccis acribus ac me- tallicis quibufdam particulis admiflae, fulphur confti- tuunt ; & admiftae particulis terrae, multis etiam ejuf- modi fuccis gravidae, faciunt bitumen ; & cum folis particulis terrae conjun&ae, faciunt argillam ; & deni- que folae, in oleum vertuntur, cùm earum motus ita languefcit, ut fibi mutuô plané incumbant.

Sed cùm celeriùs agitantur, quàm ut ita in oleum verti poflint, fi forte in rimas & cavitates terrae ma- gna copia affluant, pingues ibi & craflbs fumos com- ponunt, non abfimiles iis qui ex candelâ recens ex- ftindâ egrediuntur; ac deinde, fi quae forte ignis fcintilla in iftis cavitatibus excitetur, illi fumi proti- nus accenduntur, atque fubitô rarefaéti, omnes car- ceris fui parietes magnâ vi concutiunt, praefertim cùm multi fpiritus ipfis funt admifti : & ita oriuntur terrae motus.

Contingit etiam aliquando, cùm hi motus fiunt, ut parte terrae disjeétà & apertâ, flamma per juga mon- tium cœlum verfus erumpat. Idque ibi potiùs fit, quàm in humilioribus locis : tum quia fub montibus plures funt cavitates, tum etiam, quia magna illa fragmenta, quibus confiât terra exterior, in fe invicem reclinata, faciliorem ibi praebent exitum flammae, quàm in ullis aliis locis. Et quam|vis claudatur terrae hiatus, fimul ac flamma hoc paéto ex eo erupit, fieri poteft, ut tanta fulphuris aut bituminis copia ex montis vifceribus ad ejus fummitatem expulfa fit, ut ibi longo incendio fufficiat. Novique fumi poftea in iifdem cavitatibus rurfus colledi, & accenfi, facile per eundem hiatum

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � îÎ4-î35.

��Pars Quarta.

��249

��10

��i5

��20

��25

��3o

��erumpunt ; unde fit, ut montes nonnulli crebris ejuf- modi incendiis fint infâmes, ut JEtna. Siciliae, Vefuvius Campaniae, Hecla Illandiae, &c.

Denique, durât aliquando terrse-motus per aliquot horas, aut dies ; quia non una tantùm continua cavi- tas effe folet, in quâ pingues & inflammabiles fumi colliguntur, fed plures diverfae, terra multo fulphure aut bitumine faturâ disjundae ; cùmque exhalatio in unis accenfa terram femel concuffit, aliqua mora in- tercedit, priufquam flamma, per meatus fulphure op- pletos, ad alias poffit pervenire.

Sed hîc fupereft ut dicam, quo pa&o in iftis cavi- tatibus flamma poffit accendi, fimulque ut explicem ignis naturam. Particule terreftres, cujufcunque fint magnitudinis aut figurae, cùm fingulae feorfim primi elementi motum fequuntur, ignis formam habent ; ut etiam habent aëris formam, cùm inter globulos fecun- di elementi volitantes, eorum agitationem imitantur. Sicque prima & praecipua inter aërem & ignem diffe- rentia eft, quôd multo celeriùs hujus quàm illius par- ticule agitentur. Jam enim fuprà fatis oftenfum eft, motum materise primi elementi multo celeriorem effe quàm fecundi. Sed alia etiam eft permagna differentia, quôd etfi craffiores tertii elementi particule, quales funt ese quibus conftant vapores argenti vivi, poffint aëris formam in|duere, non tamen ad ejus confervatio- nem fint neceflarise, ac contra ille purior fit, minuf- que corruptioni obnoxius, cùm folis minutiffimis par- ticulis conftat. Craffiores enim, nifi calore continuo agitentur, pondère fuo deorfum labentes, fpontè exu- unt ejus formam. Ignis autem, fine craffiufculis cor-

ŒUYRES. III. 32

��LXXIX.

Cur plures concujfio- nes fieri foleant in terme motu : Jîcque per aliquot horas aut dies interdum duret.

��LXXX.

De naturâ ignis, ejuf- que ab aère diverfi- tate.

�� � 2$0

��Principiorum Philosophle

��a35-j36.

��LXXXI.

Quomodo primùm excitetur.

��LXXXN. Quomodo confervetur ,

��LXXXIII.

Cur egeal alimento.

��porum terreftrium particulis, quibus alatur & renove- tur, efle non poteft.

Cùm enim globuli fecundi elementi occupent omnia intervalla circa Terram, quse fatis magna funt ad illos capiendos, & fibi mutuô omnes ita incumbant, ut uni abfque aliis moveri non pofîint (nifî forte circulariter circa proprium axem), quamvis raateria primi elemen- ti, omnes exiguos angulos à globulis iftis reli&os re- plens, in ipfis quam-celerrimè moveatur, fi tamen non habeat plus fpatii, quàm quod in iftis angulis contine- tur, non poteft ibi habere fatis virium ad particulas terreftres, quse omnes à fe mutuô & à globulis fecundi elementi fuftinentur, fecum rapiendas, nec proinde ad ignem generandum. Sed ut ignis alicubi primùm exci- tetur, debent aliquâ vi expelli globuli cœleftes, ab in- tervallis nonnullarum particularum terreftrium, quae deinde ab invicem disjun&œ, atque in folâ materiâ primi elementi natan tes, celerrimo ejus motu rapian- tur & quaquaverfus impellantur.

Utque ille ignis confervetur, debent iftae particule terreftres efle fatis craflae, folidae, atque ad motum aptae, ut à materiâ primi elementi ûc impulfaî, vim ha- beant globulos cœleftes, à loco illo in quo eft ignis, & in quem redire parati funt, repellendi ; atque ita impediendi ne globuli ifti rurfus ibi occupent inter- valla primo ele|mento relida, ficque vires ejus fran- gendo ignem exftinguant.

Ac prœterea particulae terreftres, in globulos iftos impingentes, non poflunt ab iis impediri, ne ulteriùs pergant, & egrediendo ex eo loco in quo primùm ele- mentum fuas vires exercet, ignis formam amittant,

��10

��i5

��20

��25

�� � 236.

��Pars Quarta.

��251

��10

��abeantque in fumum. Ouapropter nullus ibi ignis diu remaneret, nifi eodem tempore aliquse ex iïtis particu- lis terreflribus, in aliquod corpus aëre craffius impin- gendo, alias fatis folidas particulas ab eo disjunge- rent, qua? prioribus fuccedentes, & à materiâ primi elementi abreptae, novum ignem continué generarent. Sed ut hsec accuratiùs intelligantur, conûderemus primo varios modos quibus ignis generatur, deinde omnia quae ad ejus confervationem requiruntur

��ac

���denique, quales fint ejus effedus. Nihil ufitatius eft, quàm ut ex filicibus ignis excutiatur ; hocque ex eo fieri exiftimo, quod filices fint fatis duri & rigidi, fimulque fatis friabiles. Ex hoc enim quôd fint duri &

��LXXXIV.

Quomodo ex filicibus excutiatur.

�� � 2f2 PRINCIPIORUM PHILOSOPHIE î36-j38.

rigidi, fi percutiantur ab aliquo corpore etiam duro, fpatia quae multas eorum particulas interjacent, & à globulis fecundi démenti folentoccupari, folito fiunt anguftiora, & ideo illi globuli exfilire coadi, nihil prae- ter folam materiam primi elementi circa illas relin- 5 quunt ; deinde ex eo quôd fint friabiles, fimul ac iftae filicum particulae non ampliùs idu premuntur, ab in- vicem difïiliunt, ficque materiae primi elementi, quse fola circa ipfas reperitur, innatantes, ignem compo- nunt. Ita, fi A fit filex, inter cujus anteriores particu- io las globuli fecundi elementi confpicui funt, B reprse- fentabit eundem filicem, cùm ab aliquo corpore duro percutitur, & ejus | meatus anguftiores fadi, nihil ampliùs nifi materiam primi elementi porTunt conti- nere ; C verô eundem jam percufîum, cùm quaedam i5 ejus particulae ab eo feparatse, ac folam materiam pri- mi elementi circa fe habentes, in ignis fcintillas funt converfae. lxxxv. si lignum, quantumvis ficcum, hoc pa6lo percutia-

QuomoJo ex lienis • i • r • mi

ficds. tur, non ideirco lcintillas ita emittet, quia cum non 20

adeô | durum fit, prima ejus pars quae corpori percu- tienti occurrit, fleditur verfus fecundam, eamque at- tingit, priufquam hsec fecunda fledi incipiat verfus ter- tiam. Sicque globuli fecundi elementi noneodem tem- pore ex multis eorum intervallis, fed fuccefiivè nunc 2 5 ex uno, nunc ex alio difcedunt. Atqui fi hoc lignum aliquandiu & fatis validé fricetur, insequalis ejus par- ticularum agitatio & "vibratio, quse oritur ex iftâ fri- dione, potefl ex pluribus earum intervallis globulos fecundi elementi excutere, fimulque ipfas ab invicem 3o disjungere, atque ita in ignem mutare.

�� � j38-ï3g.

��Pars Quarta.

��2 5}

��10

��i5

��20

��25

��3o

��Accenditur etiam ignis ope fpeculi concavi, vel vitri convexi, raultos Solis radios verfus eundem ali- quem locum dirigentis. Quamvis enim iflorum radio- rum aftio globulos fecundi elementi pro fubjeéto fuo habeat, multô tamen concitatior eft ordinario eorum motu, & cùm procédât à materiâ primi elementi, ex quâ Sol eft conflatus, fatis habet celeritatis ad ignem excitandum, radiique tam multi fimul colligi pofiunt, ut fatis etiam habeant virium, ad particulas corporum terreftrium eâdem iftâ celeritate agitandas.

Quippe nihil refert, à quâ caufta particulae terreftres celerrimè moveri primùm incipiant. Sed quamvis antea fuerint fine motu, fi tantùm innatent materiae primi elementi, ex hoc folo protinus celerrimam agitatio- nem acquirunt : eâdem ratione quâ navis, nullis funi- bus alligata, in aquâ torrente eue non poteft, quin fimul cum ipfâ feratur. Et quamvis eae terreftres parti- culae nondum primo elemento fie innatent, fi tantùm à quâlibet aliâ caufâ fatis celeriter agitentur, hoc ipfo femutuô, & globulos fecundi elementi circa fe pofitos, ita excutient, ut ftatim ei injnatare incipiant; & porrô ab illo in motu fuo confervabuntur. Quamobrem om- nis motus valde concitatus fufficit ad ignem excitan- dum. Et talis in fulmine ac turbinibus folet reperiri, cùm feilicetnubes excelfa, in aliam humiliorem ruens, aërem interceptum explodit, ut in Meteoris explicui 8 . Quanquam fané vix unquam ifte folus motus ibi eft ignis caufTa; nam ferè femper aèri admifeentur exha- lationes, quarum talis eft natura, ut facile vel in flam- mam, vel faltem in corpus lucidum vertantur. Atque

a. Discours VII. Voir t. VI, p. 32i.

��LXXXVI.

Quomodo ex colleâio- ne radiorum Solis.

��LXXXVII.

Quomodo à folo motu

valde violento.

��LXXXVIII.

Quomodo à diverforum

corporum mijlurâ.

�� � 254

��Principiorum Philosophie

��239-240.

��LXXXIX.

In fulmine, injlellis

trajicientibus.

��XC.

In iis quœ lucent S non urunt : ut in Jiellis cadenlibus.

��hinc ignés fatui circa Terram, & fulgetrae in nubibus, & ftellae trajicientes &cadentes in alto aëre excitantur. Quippe jam didum eft a exhalationes conftare particu- lis tenuiffimis, & in multos quafi ramulos diviûs, qui- bus involutae funt aliae paullô craffiores, ex fuccis acri- bus aut falibus volatilibus eduétae. Notandumque efl hos ramulos folere efTe tam minutos & confertos, ut nihil per illorum interftitia, praeter materiam primi elementi tranfire poffit ; inter particulas autem iftis ramulis vefiitas, efle quidem alia majora intervalla, quse globulis fecundi elementi folent impleri, tuncque exhalatio non ignefcit; fed interdum etiam accidere, ut occupentur à particulis alterius exhalationis aut fpiritûs, quse inde fecundum elementum expellentes, primo duntaxat locum relinquunt, ejufque motu pro- tinus abreptae flammam componunt.

Et quidem in fulmine, vel fulgetris, caufla quse plures exhalationes fimul compingit, manifefta efl, propter unius nubis in aliam lapfum. In aëre autem tranquillo, unâ exhalatione frigore denfatâ & quie- fcente, facile alia, ex loco calidiore adveniens, aut particulis ad motum aptioribus | conftans, aut etiam aliquo leni vento impulfa, in ejus poros impetum facit, atque ex iis fecundum elementum expellit; cùmque particulae prions exhalationis nondum tam ardè fimul jun&ee funt, quin hoc aliarum impetu disjungi poffint, hoc ipfo in flammam erumpunt : quâ ratione ftellas trajicientes accendi puto.

Cùm autem exhalationis particulae in corpus tam crarTum & vifcidum coaluerunt, ut non ita disjungan-

a. Art. lxxvi et lxxvii, p. 247-248.

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � «40-241. Pars Quarta. 2 5 $

tur, lucem duntaxat aliquam emittunt, fimilem illi quse in lignis putridis, in pifcibus fale conditis, in gut- tis aquse marin se, & fimilibus folet apparere. Ex hoc enim folo, quôd globuli fecundi elementi à materiâ 5 primi pellantur, fit lumen, ut ex fuprà didis a fatis patet. Cùmque pluriumparticularum terreftrium fimul jundarum intervalla tam angufla funt, ut foli primo elemento locum dent, etfi forte hoc primum elemen- tum non fatis habeat virium ad ipfas disjungendas,

10 facile tamen habet fatis b ad globulos fecundi elementi circumjacentes, adione illâ quam pro lumine fumen- dam effe diximus, impellendos. Et taies puto effe fiel- las cadentes ; fsepe enim earum materia humi delapfa, vifcida & tenax effe deprehenditur : quanquam fané

i5 non fit certum, fuiffe illam ipfam vifcidam materiam, quae habuit lucem: potuit enim effe aliqua tenuis flamma ei adhserens.

At in guttis aquae marinae, cujus naturam fuprà ex- plicuimus , facile efl videre quo pado lux excitetur d : »*> •» li h" s P utri -

,.„ A ., r n ■■, dis, 6 fimilibus.

20 nempe, dum îllse earum particulae quse lunt ilexiles, fibi mutuo manent implexse, alise quse funt rigidse ac lseves, vi tempeflatis, alteriufve cujuflibet motûs, ex guttâ excutiuntur, & fpiculorum inflar vibratse, facile ex ejus viciniâ globulos' | fecundi elementi expellunt,

25 ficque lucem producunt. In lignis autem putridis, & pifcibus qui ficcari incipiunt, & talibus, non aliunde lucem oriri puto, quàm quôd in iis dum fie lucent,

a. Pars III, art. lv et seq., p. 108.

b. Voir ci-après, art. en, p. 261.

c. Art. lxvi, p. 244.

d. Cf. Météores, Discours III. Voir t. VI, p. 255.

��XCI. In guttis aquee mari-

�� � XCII. In iis quœ incalefcunt & non lucent : ut in fœno inclufo.

��256 Principiorum Philosophie 141-145.

multi fint meatus tam angufti, ut folum primum ele- mentum admittant.

Quôd verô alicujus fpiritûs aut liquoris particulse, meatus corporis duri, vel etiam liquidi, fubeundo, ignem aliquando poffint excitare, oflendunt fœnum madidum alicubi conclufum, calx aquâ afperfa, fer- mentationes omnes, liquorefque non pauci Chymicis noti, qui dum inter fe permifcentur, incalefcunt, ac etiam aliquando inflammantur. Non enim alia ratio eft cur fœnum recens, fi recondatur antequam fit ficcum, paullatim incalefcat, flammamque fponte concipiat, quàm quôd multi fpiritûs vel fucci, per herbarum vi- ridium poros ab earum radicibus verfus fummitates fluere afïueti, atque ibi vias ad menfuram fuam accom- modatas habentes, maneant aliquandiu in herbis exci- fis ; quœ, fi intérim angufto loco includantur, particulae iftorum fuccorum ex unis herbis in alias migrantes, multos meatus in ipfis jam ficcari incipientibus inve- niunt, paullô anguftiores quàm ut illos fimul cum glo- bulis fecundi elementi fubire poffint ; ideôque per illos fluentes, folâ materiâprimi elementi circumdantur, à quâ celerrimè impulfae, ignis agitationem acquirunt.

Ita, exempli caufâ, fi fpatium quod eft inter duo corpora B & C, reprae- fentet unum ex meatibus alicujus herbse virentis, ac funiculi 1, 2, }, exiguis orbiculis circumdati, fu- mantur pro particulis fuccorum five fpirituum, à globulis fecundi ele- menti per ejufjmodi meatus vehi folitis ; fpatium autem inter corpora D & E fit alius meatus anguftior herbae

����10

��i5

��20

��i5

��3o

�� � 24Ï-243- Pars Quarta. 257

ficcefcentis, quem fubeuntes esedem particulae 1, 2, 7, non ampliùs fecundura elementum, fed primum dun- taxat circa fe habere poffint : perfpicuum eft ipfas inter B & C motum moderatum fecundi elementi, fed inter 5 D & E motum celerrimum primi, fequi debere. Nec refert, quôd perexigua tantùm quantitas iftius primi elementi circa ipfas reperiatur. Satis enim eft, quôd ipfi totae innatent : quemadmodum videmus navem fecundo flumine delabentem, non minus facile ipfius

10 curfum fequi, ubi tam anguftum eft ut ejus ripas utrimque ferè attingat, quàm ubi eft latiffimum. Sic autem celeriter motae, multô plus habent virium ad particulas corporum circumjacentium concutiendas, quàm ipfum primum elementum : ut navis etiam in

i5 pontem aliumve obicem impingens, fortiùs illum qua- tit quàm aqua fluminis à quo defertur. Et idcirco in duriores fœni particulas irruendo, facile ipfas feparant ab invicem, praefertim cùm plures fimul à diverfis par- tibus in eandem ruunt ; cùmque fatis multas hoc paéto

jo disjungunt fecumque abducunt, fit ignis ; cùm autem concutiunt duntaxat, nondumque habent vim multas fimul ab invicem disjungendi, lente tantùm fœnum calefaciunt & corrumpunt.

Eâdem ratione credere licet, cùm lapis excoquitur xcnI -

, , . r , . . ... In cjlce aquâ afperfd,

25 in calcem, multos ejus meatus, lolis antea globulis srciiquis.

fecundi elementi pervios, adeô laxari, ut aquae parti- culas, fed primo tantùm elemento cinétas, admittant. Atque, uthîc omnia fimul compledar, quoties aliquod corpus durum admiftione liquoris alicujus incalefcit,

3o exiftimo id ex eo | fieri, quôd multi ejus meatus fint talis menfune, ut iftius liquoris particulas, folâ ma-

Œuvres. III. 33

�� � XCIV. Qitomoio incavitatibus terra ignis accenda- tur.

��XCV.

Quomodo eandela

ardeat.

��258

��Principiorum Philosophie

��243.

��teriâ primi elementi cin&as, admittant. Nec difparem rationem effe puto, cùm unus liquor alteri liquori aflunditur : femper enira alteruter confiât particulis ramofis, aliquo modo implexis & nexis, atque ita corporis duri vicem fubit : ut de ipfis exhalationibus paullô antè a intelle&um eft.

His autem omnibus modis, non tantùm in terrae fu- perficie, fed etiam in ejus cavitatibus, ignis poteft accendi. Nam ibi fpiritus acres craflarum exhalatio- num meatus ita poffunt pervadere, ut in iis flammam accendant; & faxorum vel filicum fragmenta, fecreto aquarum lapfu aliifve caufis exefa, ex cavitatum for- nicibus in fuBftratum folum decidendo, tum aërem in- terceptum magnâ vi pofiunt explodere, tum etiam fili- cum collifione ignem excitare; atque ubi femel unum corpus flammam concepit, facile ipfam etiam aliis vicinis corporibus, ad eam recipiendam aptis, com- municat. Flammse enim particule, iftorum corporum particulis occurrentes, ipfas movent & fecum abdu- cunt. Sed hoc non tam fpedat ad ignis generationem, quàm ad ejus confervationem ; de quâ deinceps eft agendum.

Confideremus, exempli caufâ, candelam accenfam AB, putemufque in omni fpatio CDE, per quod ejus flamma fe extendit, multas quidem volitare particulas cerae, vel cujuflibet alterius materiae oleagineae, ex quâ haec eandela conflata eft, multofque etiam globu-

��10

��i5

��20

��25

��23 exempli caufâ] ex. ca. (/" édit.). — En marge : NB. Vide fig. pag. feq. (1" édit.).

��a. Art. lixxix, p. 254.

�� � 343-Ï+4-

��Pars Quarta.

��259

��10

��i5

��20

��25

��î

��l

��los fecundi elementi, fed tam hos quàm illos materise primi elementi fie innatare, ut ejus motu rapiantur; & quamvis fe mutuo faepe tangant & impellant, non tamen omni ex parte fuffuljciant, quemadmodum fo- lent aliis in locis, ubi nullus eft ignis.

Materia autem primi elementi, quae magnâ copia in hac flammâ reperitur, femper conatur egredi ex loco in quo eft, quia celerrimè movetur; & quidem egredi furfum verfus, hoc eft, fe removeat à centro Terne, quia, ut fuprà dietnm eft a , ipûs glo- bulis cœleftibus, aëris meatus occu- pantibus, eft levior; & tum hi glo- buli, tum omnes particulse terreftres aëris circumjacentis, defeendere co- nantur in ejus locum, ideôque pro- tinus flammam fuffocarent, û folo primo elemento conftaret. Sed par- ticulse terreftres, ab ellychnio F G af- fiduè egredientes, ftatim atque primo elemento immerfse funt, ejus curfum fequuntur, & occurrentes iis aëris particulis, quse paratse erant ad defeendendum in lo- cum flammae, ipfas repellunt, ficque ignem confervant.

Cùm autem hae furfum verfus praecipuè tendant, hinc fît, ut flamma foleat efle acuminata. Et quia multô celeriùs aguntur quàm iftae particulse aëris quas fie repellunt, non pofTunt ab iis impediri, quominus ulte-

���xcvi.

Quomodo ignis in eâ confervetur.

��XCVII. Cur ejus flamma fit acuminata, S fumus ex eâ egrediatur.

��9 fe removeat, sic 1" édit. ; les autres donnent ut fe removeat. Lire plutôt fe removere î

��a. Art. xxii et xxv, p. 21 3 et 214.

�� � 260

��PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE

��244-145.

��XCVIII. Quomodo aër S alia corpora Jlammam alant.

��XCIX.

De motu aëris verjus

ignem.

��De iis quœ ignem exflinguunt.

��\

��I

��B

��riùs pergant verfus H, ubi paullatim agitationem fuam deponunt, ficque vertuntur in fumum.

Qui fumus nullum in toto aëre locum reperiret, quia nullibi vacuum eft, nifi, prout egreditur ex flaramâ, tantundem aëris verfus ipfam circu- lari motu regrederetur. | Nempe, dum fumus afcendit ad H, pellit inde aë- rem verfus I & K, qui aër, lambendo fummitatem candelae B ac radiées el- lychnii F, ad Hammam accedit, eique alendae infervit. Sed ad hoc non fuf- ficeret, propter partium fuarum te- nuitatem, niû multas cerae particulas, calore ignis agitatas, per ellychnium fecum adduceret. Atque ita flamma débet afliduè renovari ut conferve- tur, & non magis eadem manet, quàm flumen ad quod novae femper aquae accedunt.

Motum autem circularem aëris & fumi licet expe- riri, quoties magnus ignis in cubiculo aliquo exci- tatur. Si enim cubiculum ita fit claufum, ut praeter tubum camini per quem fumus exit, unum tantùm ali- quod foramen fit apertum, fentietur continué magnus ventus, per hoc foramen ad focum tendens, in locum fumi abeuntis a .

Atque ex his patet, ad ignis confervationem duo re- quiri : primum, ut in eo fint particulae terreftres, quae, à primo elemento impulfae, vim habeant impediendi, ne ab aëre aliifve liquoribus fupra ipfum pofitis fuf- focetur. Loquor tantùm de liquoribus fupra ignem

a. Voir t. III, p. 587.

��10

��iS

��30

��25

��3o

�� � 345-246.

��Pars Quarta.

��261

��10

��■ 5

��20

��aS

��3o

��pofitis : quia, cùm folâ fuâ gravitate verfus illum fe- rantur, nullum periculum eft, ne ab iis qui infra ip- fum funt, poffit extingui. Sic flamma candelae inverfae obruitur à liquore qui aliàs eam confervat ; & contra, ignés alii fieri poflunt, in quibus fint particule ter- reftres tam folidae, tam multae, ac tanto cum impetu vibratae, ut ipfam aquam affufam repellant, & ab eâ exftingui non poffint.

Alterum quod ad ignis confervationem requiritur, eft, ut adhaereat alicui corpori, ex quo nova materia poffit ad illum accedere, in locum fumi abeuntis : ideôque iftud corpus débet in fe habere multas par- ticulas fatis tenues, pro | ratione ignis confervandi ; eafque inter fe, vel etiam aliis craffioribus, ita jun- 6tas, ut impulfu particularum illius ignis, cùm ab in- vicem, tum etiam à vicinis fecundi elementi globulis fejungi poffint, ficque in ignem converti.

Dico particulas iftius corporrs effe debere fatis te- nues, pro ratione ignis confervandi; nam, exempli caufâ, ii vini fpiritus linteo afperfus flammam conce- perit, depafcet quidem haec flamma tenuiffima totum iftum vini fpiritum, fed linteum,quodalius ignis facile combureret, non attinget: quoniam ejus particulae non funt fatis tenues, ut ab eâ moveri poffint.

Et quidem fpiritus vini facillimè alit flammam, quia non confiât, nifi particulis valde tenuibus, & quia in iis ramuli quidam funt, tam brèves quidem & flexiles, ut fibi mutuô non adhœreant : tune enim fpiritus in oleum verteretur ; fed taies ut multa per- exigua fpatia circa fe relinquant, quae non à globulis

19-20 exempli caufâ] ex. ca. (i"édit.).

��CI.

Quid requiratur, ut aliquod corpus alen- do igni a p tum fit.

��CIL

Cur flamma exfpiritu vini linteum non urat.

��cm.

Cur fpiritus vini facil- limè ardeat.

�� � 2Ô2 PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE J4Ô-347-

fecundi elementi, fed à folâ materiâ primi poffint oc- cupari. civ. Contra autem aqua videtur igni valde adverfa, quia

ur aqua tffic particulis confiât non modo craffiufculis, fed etiam

laevibus & glabris : quo fit, ut nihil obflet, quominus 5 globuli fecundi elementi undique illas cingant & fe- quantur; atque infuper flexilibus. quo fit, ut facile fubeat meatus corporum quae uruntur, & ex iis ignis particulas arcendo, impediat ne alise ignefcant. cv. Sed tamen nonnulla corpora talia funt, ut aquae par- 10

Cur vis maenorum * •■§ • • rr

ignium ab aquâ aut ticulae eorum meatibus îmmitlee ignem juvent ; quia glatur. ' njeâ ' s ""' m ^ e cum i m P etu refilientes, ipfas ignefcunt. Ideo fa- bri carbones foffiles aquâ afpergunt. Et aquae parva copia, ingentibus flammis injeda, ipfas auget. Quod etiam falia potentiùs | prseftant : cùm enim eorum i5 particulas rigidae fint & oblongae, fpiculorum inftar in flammâ vibrantur, & in alia corpora impingentes ma- gnam vim habent ad ipforum minutias concutiendas : unde fit, ut metallis liquefaciendis foleant adjungi. cvi. Ma autem quae alendo igni communiter adhiben- 20

quJfafilè uruntur. a tur, ut ligna & fimilia, confiant variis particulis, qua- rum quaedam funt tenuiflimae, aliae paullô craffiores, & gradatim aliae crafliores, & pleraeque funt ramofae, magnique meatus ipfas interjacent : quo fit ut ignis particulae, meatus iflos ingreflse, primo quidem te- 25 nuiflimas, ac deinde etiam médiocres, & earum ope crafliores celerrimè commoveant ; ficque globulos cœ- leftes, primo ex anguftioribus intervallis, ac deinde etiam ex reliquis excutiant; ipfafque omnes (folis crafîiffimis exceptis, ex quibus cineres fiunt) fecum 3o abripiant.

�� � 247" 2 48-

��Pars Quarta.

��IO

��.5

��20

��25

��îo

��l6j

��Et cùm djufmodi particulae, quse ex corpore, quod uritur, fimul egrediuntur, funt tam multae ut vim ha- beant globulos cœleftes ex aliquo aëris vicini fpatio expellendi, fpatium illud flammâ implent. Si verè fint pauciores, fit ignis fine flammâ, qui vel paulatim per fomitis fui meatus ferpit, cùm materiam quam poflit depafcere, ibi nancifcitur : ut in iftis funibus five elly- chniis quorum ufus eft in bello ad tormentorum pul- verem incendendum.

Vel certè, fi nullam talem materiam circa fe habet. non confervatur, nifi quatenus inclufus poris corpo- ris cui inhaeret, tempore aliquo eget ad omnes ejus particulas ita difTolvendas, ut fe ab iis poflit liberare. Hocque videre eft in carbonibus accenfis, qui cineri- bus tedi, per multas horas ignem retinent, propter hoc folùm, quôd | ille ignis infit quibufdam particulis tenuibus & ramofis, quse aliis craflioribus implicatae, quamvis celerrimè agitentur, non tamen nifi unae poil alias egredi poffunt ; ac forte priufquam ita egredian- tur, longo motu deteri, & lïngulse in plures alias di- vidi debent.

Nihil verè celeriùs ignem concipit, nec minus diu illum confervat, quàm pulvis tormentarius, ex ful- phure, nitro, & carbone confeétus. Quippe vel folum fulphur quam-maximè inflammabile eft, quia confiât particulis fuccorum acrium, quse tam tenuibus & fpif- fis materiœ oleagineae ramulis funt involutae, ut per- multi meatus inter iftos ramulos foli prime elemento pateant. Unde fit, ut etiam ad ufum medicinse fulphur calidiflimum cenfeatur.

Nitrum autem confiât particulis oblongis & rigi-

��cvn.

Cur quœdam inflam- mentur, alia non.

��CVIII.

Cur ignis aliquandiu in

prunisfe confervet.

��C1X. De pulvere tormentario ex fulphure, nitro & carbone confeâo ; ac primo de fulphure.

��CX. De nitro.

�� � 264

��Principiorum Philosophie

��248-249;

��CXI. De fulphuris 6 nitri

conjunâione .

��CXII. De motu particularutn

��nitri.

��CXIII. Cur flamma hujuspul- veris valde dilatelur, & prœcipuè agat ver- Jus fuperiora.

��CXIV. De carbone.

��dis, fed in hoc à fale coramuni diverfis, quôd in unâ extremitate fint craffiores, quàm in aliâ : ut vel ex eo patet, quôd aquâ folutum, non ut fal commune, figura quadratâ in ejus fuperficie concrefcat, fed vafis fundo & lateribus adhaereat.

Et quantum ad magnitudinem particularum, pu- tandum eft talem effe inter illas proportionem , ut ese fuccorum acrium, quae funt in fulphure, à primo elemento commotae, facillimè globulos fecundi ex intervallis ramulorum materiae oleagineae excutiant, fimulque nitri particulas, quae ipfis funt craffiores, exagitent.

Atque hae nitri particulae, quâ parte funt craffiores, gravitate fuâ deorfum tendunt, earumque ideô praeci- puus motus eft in parte acutiore, quae furfum erefta,

ut in B, agitur in gyrum, primo B J c 0 ' Sîètâ? exiguum, j ut in C ; fed qui (nifi

quid impediat) ftatim fit major, ut in D ; cùm intérim fulphuris particulae, celerrimè verfus omnes partes latae, ad alias nitri particulas bre- viffimo tempore perveniunt.

Et quoniam harum nitri particularum fingulae mul- tum fpatii exigunt, ad circulos fui motûs defcriben- dos, hinc fit, ut hujus pulveris flamma plurimum di- latetur ; & quia circulos iftos defcribunt eâ cufpide, quae furfum verfus erefta eft, hinc tota ejus vis tendit ad fuperiora ; & cùm valde ficcus & fubtilis eft, in- noxiè in manu poteft accendi.

Sulphuri autem & nitro carbo admifcetur, atque ex hac mifturâ, humore aliquo afperfâ, granula five pilulae fiunt, quae deinde exficcantur. Quippe in car-

��10

��iS

��20

��25

��3o

�� � a49-25o. Pars Quarta. 26 f

bone multi funt meatus : tum quia plurimi antea fue- runt in corporibus, quorum uftione faftus eft, tum etiam quia, cùm corpora ifta urebantur, multùm fumi ex iis evolavit. Et duo particularum gênera duntaxat 5 in eo reperiuntur : unum eft craffiufcularum , quae, cùm folae funt, cineres componunt; aliud tenuiorum, quae facile quidem ignefcunt, quia jam antè ignis vi fuerunt commotae, fed longis & multiplicibus ramis implexae, non fine aliquâ vi disjungi poffunt : ut patet

10 ex eo, quôd aliis in fumum praecedente uftione abeun- tibus, ipfae ultimae remanferunt.

Itaque facile fulphur & nitrum latos carbonis mea- cxv.

tus ingrediuntur, & ramons ejus particulis involvun- „£,-,, & in quo V rœ- tur atque conftringuntur ; praefertim cùm humore c jj%" ipJius vis con ~

i5 aliquo madefada, & in grana, vel exiguas pilulas, compada, poftea ficcantur. Hujufque rei ufus eft, ad efficiendum ut nitri particulae, non tantùm unae poft alias, fed multae fimul uno & eodem temporis mo- mento incendantur. Etenim cùm pri|mùm ignis aliunde

20 admotus grani alicujus fuperficiem tangit, non fta- tim illud inflammat & diflblvit, fed tempore quodam illi opus eft, ut ab iftâ grani fuperficie ad interiores ejus partes perveniat; ibique fulphure priùs incenfo, paullatim etiam nitri particulas exagitet, ut tandem

i5 ipfae viribus affumtis, & majus fpatium ad gyros fuos defcribendos exigentes, carbonis vincula difcerpant, totumque granum confringant. Et quamvis hoc tem- pus fit admodum brève, fi ad horas aut dies referatur, notandum tamen effe fatis longum, fi comparetur

3o cum fummâ illâ celeritate, quâ granum ita diffiliens flammam fuam per totum aërem vicinum fpargit.

ŒOVRKS. m. 34

�� � 266 Principiorum Philosophie ï5o-î5i.

Nam cùm, exempli caufâ, in bellico tormento, pauca qusedam pulveris grana, ellychnii alteriufve fomitis igné contada, prima omnium accenduntur, flamma ex iis erumpens, in minimo temporis momento, per omnia granorum circumjacentium intervalla difper- 5 gitur; ac deinde, quamvis non tam fubitè ad interio- res ipforum partes poffit penetrare, quia tamen eo- dem tempore multa attingit, efficit ut multa fimul incendantur & dilatentur, ficque magnâ vi tormen- tum explodant. Ita carbonis refiftentia valde auget 10 celeritatem, quâ nitri particulse in flammam erum- punt; & granorum diftinfHo neceflaria eft, ut fatis magnos circa fe habeant meatus, per quos flamma pulveris primùm accenfi ad multas pulveris refidui partes libéré accédât. i5

cxvi. Poft illum ignem, qui omnium minime durabilis

De l TdJntiîus ¥mè eft, confideremus an dari poffit aliquis alius, qui è contra fine ullo alimento diutifiimè perfeveret : ut narratur de lucernis quibufdam, quae aliquando in hypogseis, ubi mortuorum corpora fervabantur, poft 20 multos annos inventée | funt'accenfse 3 . Nempe in loco fubterraneo & ardiffimè claufo, ubi nullis vel mini- mis ventis aër unquam commovebatur, potuit for- tafle contingere, ut multse ramofae fuliginis particulae circa flammam lucernse colligerentur, qusc fibi mutuô 25 incumbentes manerent immotae, atque ita exiguum quafi fornicem componentes, fuflicerent ad impedien- dum, ne aër circumjacens iftam flammam obrueret ac

1 exempli caufâ] ex. ca. (/" édit.). a. Voir t. IV, p. 97.

�� � î5l-252.

��Pars Quarta.

��IO

��i5

��20

��25

��3o

��267

��fuffocaret ; nec non etiam ad ejufdem flammae vim fie frangendam & obtundendam, ut nullas ampliùs olei vel ellychnii particulas, fi quae adhuc refiduae erant, poflent inflammare. Quo fiebat, ut materia primi elementi, fola ibi remanens, & tanquam in exiguâ quâdam ftellâ celerrimè femper gyrans, undique à fe repelleret globulos fecundi, quibus folis, inter parti- culas circumpofitse fuliginis, tranfitus adhuc patebat, ficque lumen per totum conditorium diffunderet : exi- guum quidem & fubobfcurum, fed quod externi aëris motu, cùm locus aperiretur, facile vires poffet refu- mere, ac fuligine difeuffâ lucernam ardentem exhibere.

Nunc veniamus ad eos ignis effedus, qui nondum ex modis quibus oritur & confervatur, potuerunt agnofei. Quippe jam exdi&is patet, quomodo luceat, quomodo calefaciat, quomodo corpora omnia, quibus alitur, in multas particulas diffolvat; nec non etiam, quomodo ex iftis corporibus primo loco maxime te- nues & lubriese, deinde aliae non quidem forte prio- ribus crafliores , fed magis ramofae atque implexae particulse egrediantur, ese feilicet quae, caminorum pa- rietibus adheerentes, fuliginem componunt; folseque omnium craflifîimas in cineres remaneant. Sed fupereil ut breviter oftendamus, quo pado | ejufdem ignis vi, quidam ex corporibus quibus non alitur, liquefeunt & bulliunt, alia ficcantur & durefeunt, alia exhalan- tur, alia in calcem, alia in vitrum convertuntur.

Corpora omnia dura, conflata ex particulis, quae non multo difiiciliùs unae quàm aliae à vicinis fuis feparan- tur, & aliquâ ignis vi poflunt disjungi, dum iflam vim patiuntur, liquefeunt. Nihil enim aliud eft liquidum

��cxvn.

De reliquis ignis effeâibus.

��CXVIII. Quœnam corpora Mi admota liquefeant & bulliant.

�� � 268

��Principiorum Philosophie

��J5ï-a53.

��CXIX.

Quxnam ficcentur

& durefcant.

��CXX.

De aquis ardenlibus, infipidis, acidis.

��efle, quàm conftare particulis à fe mutuô disjunétis, & quse in aliquo fint motu. Cùmque tantus eft iftarum particularum motus, ut quaedam ex ipfis in aërem vel ignem vertantur, ficque folito plus fpatii ad motum fuum exigentes, alias expellant, corpora ifta liquida effervefcunt & bulliunt.

Corpora autem quibus infunt multae particulae te- nues, flexiles, lubricae, aliis craffioribus aut ramofis intertextae, fed non valdefirmiter annexse, igni admota illas exhalant, hocque ipfo ûccantur. Nihil enim aliud eft ficcum efle, quàm carere fluidis illis particulis, quae, cùm fimul funt congregatae, aquam aliumve li- quorem componunt. Atque hae fluidae particulae, du- rorum corporum meatibus inclufae, illos dilatant, aliafque ipforum particulas motu fuo concutiunt: quod eorum duritiem tollit, vel faltem imminuit ; fed iis exhalatis, aliae quae rémanent, ar&iùs jungi & fir- miùs ne&i folent, ficque corpora durefcunt.

Et quidem particulae, quae fie exhalantur, in varia gênera diftinguuntur. Nam primo, ut eas omittam quae funt adeô mobiles & tenues, ut folae nullum cor- pus praeter aërem conflare poffint, poft ipfas omnium tenuiflimae, | quaeque facillimè exhalantur, funt illae quae Chymicorum vafis undique accuratè claufis ex- ceptae, ac fimul colledae, componunt aquas ardentes, five fpiritus, quales ex vino, tritico, aliifque multis corporibus elici folent. Sequuntur deinde aquae dulces five infipidae, quales funt eas quaeexplantis aliifve cor- poribus deftillantur. Tertio loco funt aquae erodentes & acidae, five fucci acres ; qui ex falibus non fine ma- gna ignis vi educuntur.

��IO

��i5

��20

��a5

��3o

�� �

  • 53-a54.

��Pars Quarta.

��10

��i5

��20

��25

��3o

��269

��Qusedam etiam particulae craffiores, quales funt eae argenti vivi, & falium, quse, vaforum fummitati adhserentes, in corpora dura concrefcunt, fatis magnâ vi opus habent, ut in fublime attollantur. Sed olea omnium difficillimè ex duris & ficcis corporibus ex- halantur; idque non tam ignis vi, quàm arte quâdam perfici débet. Cùm enim eorum particulae tenues fint & ramofae, magna vis eas fràngeret atque difcerperet, priufquam ex iftorum corporum meatibus educi pof- fent. Sed iis affunditur aqua copiofa, cujus particulae laeves & lubricae, meatus iftos pervadentes, paullatim illas intégras eliciunt ac fecum abripiunt.

Atque in his omnibus ignis gradus eft obfervandus: eo enim variato, femper aliquo modo efFedus varia- tur. Ita multa corpora, lento primùm igni, ac deinde gradatim fortiori, admota, ficcantur, & varias parti- culas exhalant : quales non emitterent, fed potiùs tota liquefcerent, fi ab initio validis ignibus torque- rentur.

Modus etiam ignemapplicandi, variât ejuseffedum. Sic quaedam, fi tota fimul incalefcant, liquefiunt; fed fi valida flamma ipforum fuperficiem lambat, illam|in calcem convertit. Quippe corpora omnia dura, quae folâ ignis adione in pulverem minutiflimum reducun- tur, fradis fcilicet vel expulfis tenuioribus quibufdam eorum particulis, quae reliquas fimul jungebant, vulgô apud Chymicos dicuntur in calcem verti. Nec alia in- ter cineres & calcem differentia eft, quàm quôd cine- res fint reliquiae eorum corporum, quorum magna pars igné confumta eft, calx verô fit eorum, quae ferè tota poft abfolutam uftionem manent.

��cxxi.

De fublimatis S oleis.

��CXXII. Quod mutato ignis gradu mutetur ejus effeâus.

��CXXIII. De cake.

�� � 270

��Principiorum Philosophie

��ï54-j55.

��CXXIV. De vitro, quomodofiat.

��CXXV.

Quomodo ejus particu- le fimul junganlur.

��Ultimus ignis efie&us, eft calcis & cinerum in vi- trum converiio. Poftquam enim ex corporibus, quae uruntur, tenuiores omnes particulae evulfae ac rejeélae funt, caeterae, quae pro calce vel cineribus manent, tam folidae funt & craflae, ut ignis vi furfum attolli non poffint; figurafque habent ut plurimùm irregu- lares & angulofas : unde fit, ut unae aliis incumbentes, fibi mutuô non adhaereant, nec etiam, nifi forte in mi- nutifîimis quibufdam pun&is, fe contingant. Cùm au- tem poftea validus & diuturnus ignis pergit in illas vim fuam exercere, hoc eft, cùm tenuiores particulae tertii elementi, unà cum globulis fecundi à materiâ primi abreptae, celerrimè circa ipfas in omnes partes moveri pergunt, paullatim earum anguli atteruntur, & fuperficies laevigantur, & forte etiam nonnullae ex ipfis infle&untur, ficque unae fuper alias repentes & fluentes, non pundis duntaxat, fed exiguis quibufdam fuperficiebus fe contingunt, & hoc paéto fimul con- nexae vitrum componunt.

Quippe notandum eft, cùm duo corpora, quorum fuperficies aliquam latitudinem habent, fibi mutuô fecundùm lineam reftam occurrunt, ipfa non pofle tam propè|ad invicem accedere, quin fpatium aliquod intercédât, quod à globulis fecundi elementi occupe- tur; cùm autem unum fupra aliud obliqué ducitur 3 vel répit, ea multô ardius jungi poffe. Nam, exempli caufâ, fi corpora B & C fibi invicem occurrant fecun- dùm lineam AD, globuli cœleftes, eorum fuperficie-

��10

��i5

��20

��î5

��2G-27 exempli caufà] ex. ca. (/" édit.). a. Voir t. V, p. 174.

�� � 10

��i5

��10

��255-a56. Pars Quarta. 271

bus intercepti, contactnm immediatum impediunt. Si autem corpus G hinc inde moveatur fupra corpus H, fecundùm lineam redam E F, nihil impediet quomi-

����25

��nus immédiate ipfum tangat : faltem fi utriufque fuperficies Tint lseves & planae ; fi autem fint rudes & inaequales, paullatim hoc ipfo motu laevigantur & explanantur. Itaque putandum eft, calcis & cinerum particulas ab invicem disjun&as, hîc exhiberi per corpora B & C; particulas autem vitri fimul jun&as, per corpora G & H. Atque ex hac folâ diverfitate, quam perfpicuum eft in illas, per vehementem & diu- turnam ignis adionem, debere induci, omnes vitri proprietates acquirunt.

Vitrum enim, cùm adhuc candet, liquidum eft, quia ejus particulae facile moventur illâ ignis vi, quâ jam antè fuerunt laevigatae atque inflexae. Cùm verô inci- pit refrigerari, quaflibet figuras poteft induere. Hoc- que omnibus corporibus igné liquefadis eft com- mune; dum enim adhuc liquida funt, ipforum parti- culae non segrè fe accommodant ad quaflibet figuras, & cùm poftea frigore concrefcunt, eafdem retinent, quas ultimô induerunt. Poteft etiam in | fila capillo- rum inftar tenuia extendi, quia ejus particulae, jam concrefcere incipientes, faciliùs unae fupra alias fluunt quàm ab invicem disjungantur.

��CXXVI. Cur fit liquidum cùm candet, omnefque fi- guras facile induat.

�� � 272

��Principiorum Philosophle

��356-257.

��CXXVII.

Cur, cùmfrigidum ejl,

fit vald? durum.

��CXXVIII. Cur valde fragile.

��CXXIX. Cur ejus fragilitas mi- nuatur,fi lente refri- geretur.

��Cùm deinde vitrum plané refriguit, eft valde du- rum, fed fimul etiam valde fragile, atque eô fragilius quô citiùs refriguit. Nempe duritiei caufTa eft, quôd conftet tantùm particulis fatis craffis & inflexilibus, quse non ramulorum intextu, fed immediato conta&u fibi invicem adhserent. Alia enim pleraque corpora ideô mollia funt, quôd eorum particulae fint flexiles, vel certè definant in ramulos quofdam flexiles, qui fibi mutuô annexi eas jungunt. Nulla autem duorum corporum firmior adhaefio elfe poteft, quàm ea quse oritur ex ipforum immediato contadu; cùm fcilicet ita fe invicem tangunt, ut neutrum fit in motu ad fe ab alio fejungendum; quod accidit vitri particulis, ftatim atque ab igné remotae funt: quia earum craffities, & contiguitas, & figurae inaequalitas impediunt, ne pof- fint ab aëre circumjacente in eomotu, quo ab invicem disjungebantur, confervari.

At nihilominus vitrum eft valde fragile, quia fuper- ficies fecundùm quas ejus particulae fe invicem tan- gunt, funt admodum exiguse ac paucae. Multaque alia corpora molliora difïiciliùs franguntur, quia eorum partes ita funt intertextœ, ut feparari non pofïint, quin ipfarum multi ramuli rumpantur & evellantur.

Eft etiam fragilius cùm celeriter, quàm cùm lente, refriguit; ejus enim meatus funt fatis laxi dum candet, quia tune multa materia primi elementi, ûmul cum globulis fecundi, ac etiam forte cum nonnullis ex tenuioribus tertii particulis, per illos tranfit. Cùm au- tem refrigeratur | fponte, redduntur anguftiores; quia foli globuli fecundi elementi, per ipfos tranfeuntes, minus fpatii requirunt ; atque fi refrigeratio nimis cele-

��10

��.5

��20

��25

��3o

�� � î5 7 -î58. Pars Quarta. ij)

riter fiât, vitrum priùs eft durum, quàm ejus meatus ita potuerint ardari : quo fit, ut globuli ifti femper poftea impetum faciant ad ejus particulas ab invicera disjungendas ; cùmque hse particulae folo contadu

5 fuo jundae fint, non poteft una tantillum ab aliâ fepa- rari, quinflatim alise plures, ei vicinae fecundùm eam fuperficiem in quâ ifta feparatio fieri cœpit, etiam feparentur, atque ita vitrum plané frangatur. Quam ob cauffam, qui vitrea vafa conficiunt, ea gradatim ex

10 fornacibus removent, ut lente refrigerentur. Atque fi vitrum frigidum igni apponatur, ita ut in unâ parte multô magis quàm in aliis vicinis calefiat, hoc ipfo in illâ parte frangetur : quia non poffunt ejus meatus ca- lore dilatari, meatibus vicinarum partium immutatis,

i5 quin illa ab iftis disjungatur. Sed û vitrum lento pri- mùm igni, ac deinde gradatim vehementiori admovea- tur, & fecundùm omnes partes sequaliter incalefcat, non frangetur: quia omnes ejus meatus aequaliter Si eodem tempore laxabuntur.

«o Prseterea vitrum eft pellucidum, quia, dum gênera- r cxy ?"

tur, liquidum eft, & materia ignis, undique circa ejus particulas fluens, innumeros ibi meatus fibi excavat, per quos poftea globuli fecundi elementi libéré tran- feuntes, adionem luminis in omnes partes fecundùm

a5 lineas redas transferre poffunt. Neque enim ad hoc neceffe eft, ut fint accuratè redi, fed tantùm ut nullibi fint interrupti : adeô ut fi, exempli caufâ, fingamus vitrum conftare particulis accuratè fphaericis & sequa- libus, fed tam craffis, ut globuli fecundi elementi

3o tranfire poffint per fpatium illud trian|gulare, quod

27 exempli caufà] ex. ca. (/" édit.).

Œuvres. III. 35

��Cur fit pellucidum.

�� � 274

��Principiorum Philosophle

��258.

��CXXXI.

Quomodo fiât colora- tum.

��CXXXII. Cur fit rigidum infiar arcûs ; & generaliter, cur rigida, cùm in- flexa funt, /ponte re- deant ad priorem figurant.

��inter très fe mutuô tangentes manere débet, vitrum illud erit plané pellucidum, quamvis fit multô folidius omni eo, quod nunc habetur.

Cùm autem materiae ex quâ fit vitrum, metalla vel alia corpora permifcentur, quorum particule magis 5 igni refiftunt, & non tam facile laevigantur, quàm aliae quae ipfum componunt: hoc ipfo fit minus pellucidum, & varios induit colores, prout iflae duriores particulae meatus ejus magis, aut minus, & variis modis, inter- cludunt. «o

Denique vitrum eft rigidum : ita fcilicet, ut non- nihil quidem à vi externâ fledi poflit abfque fradurâ, fed poftea cum impetu refiliat, arcûs inllar, & redeat ad priorem figuram : ut evidenter apparet, cùm in fila valde tenuia duétum eft. Atque proprietas hoc pado i5 refiliendi, generaliter habet locum in omnibus corpo- ribus duris, quorum particulae immediato contadu, non ramulorum intextu, funt conjundae. Cùm enim innumeros habeant meatus, per quos aliqua femper materia movetur, quia nullibi vacuum eft, & quorum 20 figura? aptse funt ad liberum ifti materiae tranfitum prae- bendum, quia ejus ope antea formati fuerunt, talia corpora nullo modo fledi pofïunt, quin iftorum mea- tuum figura nonnihil varietur : quo fit, ut particulae materiae, per illos tranfire afTuetae, vias ibi folito minus *5 commodas invenientes, impetum faciant in eorum pa- rietes, ad priorem figuram ipfis reddendam. Nempe fi, exempli caufâ, in arcu laxo, meatus, per quos tran- fire folent globuli'fecundi elementi, fint circulares, putandum eft eofdem, in arcu intenfo five inflexo, elfe 3o 28 exempli caufâ] ex. ca. (/" édit.).

�� � a58-25g.

��Pars Quarta.

��2 7S

��ellipticos, & globulos, per ipfos tranfire laborantes, impingere in eorum parietes fecundùm minores dia- metros iftarum ellipfium, | ficque vim habere illis fi- guram circularemreftituendi 3 . Et quamvis iila vis in fingulis globulis fecundi démenti exigua fit, quia ta- men affiduè quamplurimi per ejufdem arcûs quam- plurimos poros meare conantur, illorum omnium vires fimul jundae, atque in hoc confpirantes, ut arcum reducant, fatis magnae effe poffunt. Arcus au- tem diu intentas, praefertim fi fit ex ligno aliâve raa- teriâ non admodum dura, vim refiliendi paullatim amittit : quia ejus meatum figura? , longo attritu parti- cularum materiae per ipfos tranfeuntis, fenfim ad ea- rum menfuram magis & magis aptantur.

Hadenus naturas aëris, aquae, terrae, & ignis, quae hujus globi, quem incolimus, elementa vulgô cenfen- tur, fimulque praecipuas eorum vires & qualitates ex- plicare conatus fum; fequitur nunc, ut etiam agam de magnete b . Cùm enim ejus vis per totum hune Terrae globum fit diffufa, non dubium eft, quin ad generalem ejus confiderationem pertineat. Jam itaque revocemus nobis in memoriam, particulas illas llriatas primi elementi, quae fuprà in tertiae partis articulo 87 e , & fequentibus, fatis accuratè deferiptae funt. Atque id 25 omne, quod ibi ab articulo 10$ ad 109 d de fidere I didum elt, de Terra hîc intelligentes, putemus effe multos meatus in mediâ ejus regione, axi parallelos,

��iS

��20

��cxxxm.

De magnete. Repetitio eorum ex antè diâis, quee ai ejus explica- tionem requiruntur.

��a. Voir t. I, p. 341, 1. i3, et p. 58o-58i.

b. Tome III, p. 67P, 1. 3, et p. 678, 1. 19.

c. Ci-avant, p. 142.

d. Pages i53-i56.

�� � CXXXIV.

Nullos in aëre nec in aqua effe meatus re- cipiendis particulis ftriatis idoneos.

��276 PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE a59-î6o.

per quos particule ftriatse, ab uno polo venientes, libéré ad alium pergant, eofque ad illarum menfuram ita effe excavatos, ut ii qui recipiunt particulas ftria- tas à polo Auftrali venientes, nullo modo poffint reci- pere alias quse veniunt à polo Boreali; nec contra, qui recipiunt Boréales , Auftrales admittant : quia fcilicet in modum cochlearum intortse funt, unse in unam partem, alise in oppofitam. Ac | praeterea etiam eafdem particulas per unam tantùm partem iftorum meatuum ingredi poffe, non autem regredi per adver- fam, propter tenuiffimas quafdam ramulorum extre- mitates in fpiris iftorum meatuum inflexas verfus eam partem, fecundùm quam progredi folent, & ita in ad- verfam partem affurgentes, ut ipfarum regreffum im- pediant. Unde fit, ut poftquam iftse particulse ftriatse per totam mediam Terram, fecundùm lineas redas, vel redis aequipollentes, ejus axi parallelas 8 , ab uno hemifpheerio ad aliud tranfiverunt, ipfee per eetherem circumfufum revertantur ad illud idem hemifphaerium, per quod priùs Terram ingreffee funt, atque ita rurfus illam permeantes, quendam ibi quafi vorticem com- ponant.

Et quoniam ex illo acthere, per quem particulas ftriatas ab uno polo ad alium reverti dixeramus, qua- tuor diverfa corpora genita effe poffe oftendimus : nempe Terrae cruftam interiorem five metallicam, aquam, terram exteriorem, & aërem ; notavimufque, articulo iij tertiee partis b , nulla, nifi in craffioribus

25 poffe] poftea (/" édit., faute).

a. Voir t. V, p. 388-38g.

b. Ci-avant, p. 161-162.

��10

��i5

��20

��25

�� � j6o-a6i.

��Pars Quarta.

��77

��10

��i5

��20

��25

��3o

��iftius aetheris particulis, meatuum ad menfuram parti- cularum flriatarum efformatorum veftigia manere po- tuiffe : advertendum eft hoc in loco, iftas omnes craf- fiores particulas ad interiorem Terrae cruftam initio confluxiffe, nullafque in aquâ nec in aëre effe poffe : tum quia nullae ibi particulse fatis craffae ; tum etiam quia, cùm ifta corpora fluida fint, ipforum particulae affiduè fitum mutant, & proinde, fi qui olim in iis fuif- fent taies meatus, cùm certum & determinatum fitum requirant, jamdudum iftâ mutatione corrupti effent.

|Ac praeterea, cùm fupràdi&um fit 3 , Terrae cruftam interiorem conftare partim ramofis particulis fibi mu- tuô annexis, partim aliis quae per ramofarum inter- valla hinc inde moventur, ifti etiam meatus in his mo- bilioribus effe non poffunt, propter rationem mox al- latam, fed in ramofis duntaxat. Et quantum ad terram exteriorem, nulli quidem etiam in eâ taies meatus initio fuerunt, quoniam inter aquam & aërem formata eft : fed cùm poftea varia metalla ex terra interiore ad hanc exteriorem afcenderint, quamvis ea omnia, quae ex mobilioribus & folidioribus illius particulis conflata funt, ejufmodi meatus habere non debeant, certè illud quod ex ramofis & craflis, fed non adeô folidis particulis conftat, non poteft iis effe deftitu- tum. Et valde rationi confentaneum eft, ut credamus ferrum taie effe.

Nullum enim aliud metallum tam difficulter malleo fleditur, vel igné liquefcit, nec ullum etiam adeô du- rum fine alterius corporis mifturâ reddi poteft : quae tria indicio funt, ejus ramenta magis ramofa five an-

a. Art. lvii, p. 238-239.

��CXXXV. Nullos etiam effe in ullis corporibusterrce exterioris prceter- quam in ferro.

��cxxxvi.

Cur taies meatus fint in ferro.

�� � Principiorum Philosophle

��361-162.

��CXXXVII. Quâ ratione etiam fint in fingulis ejus ra- mentis.

��CXXXVIII.

Quomodo ijli meatus apti reddantur, ad particulas firiatas ab utrdvis parte venien- tes, admittendas.

��278

gulofa effe, quàm caeterorum, & ideô fibi invicem fir- miùs anneéti. Nec obftat quôd nonnullae ejus glebae fatis facile prima vice igni liquefcant ; tune enim ea- rum ramenta, nondum fibi mutuô annexa, fed una ab aliis disjun&a funt, & ideô caloris vi facile agitantur. Praeterea, quamvis ferrum fit aliis metallis durius & minus fufile, efl tamen etiam unum ex minime pon- derofis, & facile rubigine corrumpitur, aut aquis forti- bus eroditur : quae omnia indicio funt, ejus particulas non effe aliorum metallorum particulis folidiores, ut funt craffiores, fed multos in iis meatus contineri.

Nolo tamen hîc affirmare, in fingulis ferri ramen|tis effe intégra foramina, in modum cochlearum intorta, per quse tranfeant particule flriatae; ut etiam nolo negare, quin talia multa in ipfis reperiantur : fed hîc fufficiet, fi putemus iftiufmodi foraminum medietates in fingulorum ramentorum fuperficiebus ita effe inf- cuptas, ut, cùm iftae fuperficies apte junguntur, fora- mina intégra componant. Et facile credi poteft, craf- fiores illas ramofas & foraminofas interioris terrse particulas, ex quibus fit ferrum, vi fpirituum five fuc- corum acrium, illam permeantium, ita fuiffe divifas, ut dimidiata ifta foramina, in fuperficiebus ramento- rum quse ab ipfis feparabantur, remanerent; atque haec ramenta poflea per venas terrae exterioris, tum ab iflis fpiritibus, tum etiam ab exhalationibus & vapori- bus protrufa, paullatim in fodinas afeendiffe.

Notandumque efl ipfa fie afeendendo, non femper in eafdem partes converti poffe, quia funt angulofa, & diverfas inaequalitates in terrae venis offendunt; atque cùm particulae flriatae, quae à terra interiore

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � î6j-263.

��Pars Quarta.

��279

��cum impetu venientes, per totam exteriorem fibi vias quaerunt, iftorum ramentorum meatus ita fitos in- veniunt, ut, ad motum fuum fecundùm lineas restas continuandum, per illa eorum orificia, per quae priùs 5 egredi confueverant, ingredi conentur, ipfas ibi oc- currere perexiguis iftis ramulorum extremitatibus, quas inter meatuum fpiras eminere, ac regrefïuris particulis ftriatis affurgere, fuprà didum eft a ; hafque ramulorum extremitates initio quidem illis refiftere,

10 fed ab ipfis faepe faepius impulfas, fucceflu temporis omnes in contrariam partem fledi, aut etiam nonnul- las frangi; cùmque poftea ifti meatus, ramentorum quibus | infunt fitu mutato, alla fua orificia particu- lis ftriatis obvertunt, has rurfus occurrere extremita-

i5 tibus ramulorum in meatibus affurgentium, ipfafque

paullatim in aliam partem infledere, & quô faepius

atque diutius hoc iteratur, eô ramulorum iftorum in

utramque partem inflexionem faciliorem evadere.

Et quidem ea ramenta, quae faepe hoc pado per ex-

ao terioris terrae venas afcendendo, modo in unam, modo in aliam partem converfa fuere, five fola fimul colleda fint, five aliorum corporum meatibus impada, glebam ferri componunt. Ea verô quae vel femper eundem fi- tum retinuerunt, vel certè, fi ut ad fodinas perveni-

2 5 rent, illum aliquoties mutare coada fuerint, faltem ibi poftea, lapidis alteriufve corporis meatibus firmi- ter impada, per multos annos immota remanferunt, faciunt magnetem. Atque ita vix ulla eft ferri gleba, quae non aliquo modo ad magnetis naturam accédât,

3o & nullus omnino eft magnes, in quo non aliquid ferri

a. Pars III, art. cvi, p. 154.

��CXXXIX.

Qux fit natura

magnetis.

�� � iSo Principiorum Philosophie i63-a6 4 .

contineatur ; etfi forte aliquando iftud ferrum aliqui- bus aliis corporibus tam ar&è adhaereat, ut faciliùs igné corrumpi, quàm ab iis educi poffit. CXL - Cùm autem ferri glebae igni admotae liquefiunt, ut

Quomodo fufione fiât r 111

chaiybs, & quodvis in ierrum aut cnalybem vertantur, earum ramenta vi

��ferrum

��caloris agitata, & ab heterogeneis corporibus disjun- éta, hinc inde fe contorquent, donec applicent fe una aliis, fecundùm eas fuperficies, in quibus dimidiatos meatus, recipiendis particulis ftriatis idoneos, inf- culptos, efle paullô antè diétum eft; ac etiam donec 10 iftorum meatuum medietates tam apte congruant, ut integros meatus efforment. Quod ubi accidit, flatim particule ftriatae, quae non minus in igné quàm in aliis corporibus reperiuntur, per illos li beriùs quàm per alia loca fluentes, impediunt ne exiguae fuper- i5 ficies, ex quarum apto fitu & conjundione exfur- gunt, tam facile quàm priùs fitum mutent ; & ipfarum contiguitas, vel faltem vis gravitatis, quae ramenta omnia deorfum prenait, impedit ne facile disjun- gantur. Cùmque intérim ramenta ipfa propter agita- ao tionem ignis pergant moveri, multa fimul in eundem motum confpirant, & totus liquor ex iis conflatus in varias quafi guttulas aut grumulos diftinguitur : ita fcilicet, ut omnia illa ramenta quas fimul moventur, unam quafi guttam conficiant, quae gutta fuam fuper- 2 5 ficiem motu fuo ftatim laevigat & perpolit. Occurfu enim aliarum guttarum, quidquid eft rude atque an- gulofum in ramentis, ex quibus confiât, ab ejus fu- perficie ad partes interiores detruditur, atque ita omnes cujufque guttulae partes quam-arétiffimè fimul 3o junguntur.

�� � 264**65.

��Pars Quart a.

��281

��10

��.5

��20

��2S

��3o

��Et totus liquor, hoc pado in guttulas five grumulos diftindus, fi celeriter frigefcat, concrefcit in chalybem admodùm durum, rigidum & fragilem, fere ut vitrum. Quippe durus eft, quia confiât ramentis fibi mutuô ardiflimè conjundis ; & rigidus, hoc eft, talis ut, fi fledatur, fpontè redeat ad priorem figuram, quia flexione iftâ ejus ramentorum exiguse fuperficies non disjunguntur, fed foli meatus figuras mutant, ut fuprà de vitro didum eft a ; denique eft fragilis, quia gut- tulae, five grumuli, quibus confiât, fibi mutuô non adhserent, nifi per fuperficierum fuarum contadum ; atque hic contadus non nifi in pauciffimis & perexi- guis locis immediatus efle potefl.

Non autem omnes glebae aequè aptœ funt, ut in chalybem vertantur ; ac etiam illae eaedem, ex quibus optimus & | duriflimus chalybs fieri folet, vile tan- tùm ferrum dant, cùm igné non convenienti fundun- tur. Nam, fi glebse ramenta fint adeô angulofa & confragofa, ut fibi mutuô priùs adhaereant, quàm fu- perficies fuas apte pofiint ad invicem applicare, atque in guttulas diftingui ; vel fi ignis non fit fatis fortis ad liquorem ita in guttulas diftinguendum, & ramenta ipfas componentia fimul conflringenda ; vel contra, fi fit tam fortis, ut iftorum ramentorum aptum fitum difturbet: non chalybs, fed ferrum minus durum & magis flexile habetur.

Ac etiam chalybs jam fadus, fi rurfus igni admo- veatur, etfi non facile liquefcat, quia ejus grumuli ni mis craffi funt & folidi ut ab igné integri movean- tur, & ramenta quibus unufquifque grumulus conf-

��a. Art. cxxxn, p. 274-275. Œuvres. III.

��CXLI.

Cur chalybs fit valie durus, rigidus, S fra- gilis.

��CXLII. Quai fit differentia in- ter chalybem, S a liud ferrum.

��CXLIII.

Quomodo chalybs tem-

peretur.

��36

�� � 282 PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE 265- j66.

tat, nimis ardè compada, ut locis fuis plané extrudi poffint : mollitur tamen, quia omnes ejus particulae calore concutiuntur ; & poftea fi lente refrigeretur, non refumit priorem duritiem, nec rigorem, nec fra- gilitatem, fed fit flexile inftar ferri vilioris. Dum enira 5 hoc pado refrigeratur, ramenta angulofa & confra- gofa, quae ex grumulorum fuperficiebus ad interiores eorum partes vi caloris protrufa erant, foras fe exfe- runt, & una aliis implicata, tanquam uncis quibufdam perexiguis, unos grumulos aliis annedunt : quo fit, ut 10 ramenta ifla non ampliùs tam ardè in gruraulis fuis compacta fint, atque ut grumuli non ampliùs imme- diato contadu, fed tanquam hamis vel uncis quibuf- dam alligati, fibi mutuô adhsereant; & ideô chalybs non admodum durus, nec rigidus, nec fragilis, fed i5 mollis & flexilis évadât. In quo non differt à ferro communi, nifi quôd chalybi iterum candefado, & deinde celeriter refrigerato, prior durities | & rigidi- tas reddatur, non autem ferro, faltem tanta. Cujus ratio eft, quôd ramenta in chalybe non tam longé 20 abfint à fitu ad maximam diuritiem convenienti, quin facile illum ignis vi refumant, & in celerrimâ refrige- ratione retineant : cùm autem in ferro talem fitum nunquam habuerint, nunquam etiam illum refumunt. Et quidem, ut ita chalybs aut ferrum candens celerri- 25 mè refrigeretur, in aquam aliofve liquores frigidos mergi folet ; ac contra in oleum vel alia pinguia, ut lentiùs frigefcat. Et quia, quo durior & rigidior,. eô etiam fragilior evadit, ut gladii, ferrae, limae, aliave inftrumenta ex eo fiant, non femper in frigidiûlmis li- 3o quoribus exftingui débet, fed in temperatis, prout in

�� � 366-267.

��Pars Quarta.

��283

��10

��i5

��20

��25

��3o

��unoquoque ex iftis inflrumentis magis minufve fragi- litas eft vitanda quàm durities optanda ; & ideô dum certis liquoribus ita mergitur, non immeritô dicitur temperari.

Quantum autem ad meatus recipiendis particulis ftriatis idoneos, fatis quidem patet ex didis a ,permul- tos tam in chalybe quàm in ferro efle debere ; ac etiam eos efle in chalybe magis integros & perfedos, ramu- lorumque extremitates in ipforum fpiris eminentes, cùm femel in unam partem flexœ funt, non tam facile in contrariam pofle infledi, quanquam etiam in hoc faciliùs, quàm in magnete fledantur; ac denique omnes iftos meatus, non in chalybe aut alio ferro, ut in magnete, orificia fua recipiendis particulis ftriatis ab Auftro venientibus idonea, in unam partem, & ido- nea recipiendis aliis à Boreâ venientibus, in contra- riam convertere ; fed eorum fitum varium atque in- certum efle debere, propterea quôd ignis agitatione turbatur. Et in breviflimâ illâ morâ, quâ ha?c ignis ) agitatio frigore fiftitur, tôt tantùm ex iftis meatibus verfus Auftrum & Boream converti poflunt, quot par- ticule ftriatse, à polis Terrae venientes, fibi tune tem- poris per illos viam quaerunt. Et quia iftae particule ftriatae omnibus ferri meatibus multitudine non ref- pondent, omne quidem ferrum aliquam vim magneti- cam accepit ab eo fitu, quem habuit refpedu partium terrae, cùm ultimô candefadum refriguit, vel etiam ab eo in quo diu immotum ftetit, fi diu in eodem fitu fle- terit immotum; fed pro multitudine meatuum quos in fe continet, poteft habere adhuc majorem.

a. Art. cxxxrv-cxL, p. 276-280.

��CXLIV.

Qu<e fit differentia in- ter meatus magnetis, chaiybis, S ferri.

�� � 284

��Principiorum Philosophie

��267-268.

��CXLV.

Enumeratio proprieta- tum virtutis magne- ticce.

��10

��Quae omnia ex principes Naturse fuprà expofitis* ita fequuntur, ut quamvis non refpicerem ad illas ma- gneticas proprietates, quas hîc explicandas fufcepi, ea tamen non aliter fe habere judicarem. Deinceps autem videbimus, horum ope tam apte & perfpicuè omnium iftarum proprietatum dari rationem, ut hoc etiam videatur fufficere, ad perfuadendum ea vera elfe, quamvis ex Naturse principiis fequi nefciremus. Et quidem magneticae proprietates, quae ab ipfarum admiratoribus notari folent, ad haec capita poflunt referri.

1. Quôd in magnete duo fint poli, quorum unus ubique locorum verfus Terne polum Borealem, alius verfus Auftralem fe convertit b .

2. Quôd ifti magnetis poli, pro diverfis Terrae locis quibus infïftunt, diverfimodè verfus ejus centrum fe inclinent .

}. Quôd fi duo magnetes fint fphaerici, unus verfus alium eodem modo fe convertat, ac quilibet ex ipfis verfus Terram d .

I4. Quôd poftquam funt ita converfi, ad invicem accédant .

5. Quôd fi in contrario fitu detineantur, fe mutuô réfugiant f .

6. Quôd fi magnes dividatur piano, lineae per fuos 25 polos duétae parallelo, partes fegmentorum, quae priùs junétae erant, fe mutuô etiam réfugiant 8 .

��i5

��20

��a. Pars II, art. xxxvn, xxxix et xl, p. 62, 63 et 65.

b. Art. cl ci-après, p. 289.

c. Art. cli, p. 290.

��d. Art. CLHj p. 291.

e. Art. CLin, p. 292.

f. Art. cliv, p. 294.

g. Art. clv, p. 295.

�� �

  • 68-î6 9 . Pars Quarta. 285

7. Quôd fi dividatur piano, lineam per polos du- 6tam ad angulos re&os fecante, duo pun&a priùs con- tinua fiant poli diverfe virtutis, unus in uno, alius in alio fegmento 3 . 5 8. Quôd, quamvis in uno magnete fint tantùm duo poli, unus Auftralis, alius Borealis, in unoquoque ta- men ex ipfius fragmentis duo etiam fimiles poli repe- riantur ; adeô ut ejus vis, quatenus ratione polorum diverfa videtur, eadem fit in quâvis parte ac in toto b . 10 9. Quôd ferrum à magnete iftam vim recipiat, cùm tantùm ei admovetur c .

10. Quôd pro variis modis quibus ei admovetur, eam diverfimodè recipiat d .

11. Quôd ferrum oblongum, quomodocunque ma- l5 gneti admotum, illam femper fecundùm fuam longi-

tudinem recipiat e .

12. Quôd magnes de vi fuâ nihil amittat, quamvis eam ferro communicet f .

\). Quôd ipfa brevifïimo quidem tempore ferro 20 communicetur, fed temporis diuturnitate magis & magis in eo confirmetur 6 .

14. Quôdchalybs duriiîimuseam majorem recipiat, & receptam conftantiùs fervet, quàm vilius ferrum h . 1 1 5 . Quôd major ei communicetur à perfediore 25 magnete, quàm à minus perfedo'.

16. Quôd ipfa etiam Terra fit magnes, & nonnihil de fuâ vi ferro communicet'.

a. Art. clvi ci-après, p. 295. f. Art. clxi, p. 297.

b. Art. clvii, ibidem. g. Art. clxii, p. 298.

c. Art. CLvnr, p. 296. h. Art. cliiii, ibidem.

d. Art. clxix, ibidem. i. Art. clxiv, ibidem.

e. Art. clx, p. 297. j. Art. clxv, ibidem.

�� � 286 PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE 169.

17. Quôd haec vis in Terra, maximo magnete, minus fortis appareat, quàm in plerifque aliis minoribus 3 .

18. Quod acus à magnete ta&ae fuas extremitates eodem modo verfus Terram convenant, ac magnes fuos polos b . 5

19. Quod eas non accuratè verfus Terrae polos con- venant, fed varié variis in locis ab iis déclinent .

20. Quôd iftadeclinatiocumtempore mutari poffit d .

2 1 . Quôd nulla fit, ut quidam ajunt, vel forte quôd non eadem nec tanta fit, in magnete fupra unum ex 10 fuis polis perpendiculariterereclo, quàm in eo cujus poli œqualiter à Terra diftant 6 .

22. Quôd magnes trahat ferrum f .

2j. Quôd magnes armatus multô plus ferri fufti- neat, quàm nudus g . i5

24. Quôd ejus poli, quamvis contrarii, fe invicem juvent ad idem ferrum fuftinendum h .

25. Quôd rotulse ferreae, magneti appenfae, gyratio in utramvis partem à vi magneticâ non impediatur'.

26. Quôd vis unius magnetis varié poffit augeri vel 2° minui, varia magnetis alterius aut ferri ad ipfum ap- plicatione .

27. Quôd magnes, quantumvis fortis, ferrum à fe diilans, ab alterius debilioris magnetis conta&u re- trahere non poffit k . *5

28. Quôd contra magnes debilis, aut exiguum fer-

a. Art. clvi ci-après, p. 299. g. Art. clxxii, p. 3o2.

b. Art. clxvii, p. 3oo. h. Art. clxxiii, p. 3o3.

c. Art. clxvih, ibidem. i. Art. clxxiv, p. 304.

d. Art. clxix, p. 3ot. j. Art. clxxv, p. 3o5.

e. Art. clxx, ibidem. k. Art. clxxvi, ibidem.

f. Art. clxxi, p. 3o2.

�� � 269-270.

��Pars Quarta.

��287

��10

��i5

��20

��25

��rum, | faepe aliud ferrum fibi contiguum feparet à ma- gnete fortiore 3 .

29. Quôd polus magnetis, quem dicimus Auflra- lem, plus ferri fuflineat in his Borealibus regionibus, quàm ille quem dicimus Borealem b .

30. Quôd limatura ferri circa unum, aut plures magnetes, certis quibufdam modis fe difponat c .

ji. Quôd lamina ferrea, polo magnetis adjunda, ejus vim trahendi vel convertendi ferri defledat d .

J2. Quôd eandem nullius alterius corporis inter- poiîtio impediat e .

j. j . Quôd magnes ad Terram aliofve vicinos ma- gnetes aliter converfus manens, quàm fponte fe con- verteret, fi nihil ejus motui obftaret, fucceffu temporis fuam vim amittat f .

34. Quôd denique ifta vis etiam rubigine, humi- ditate & fitu minuatur, atque igné tollatur; non au- tem ullâ aliâ nobis cognitâ ratione 6 .

Ad quarum proprietatum cauffas intelligendas, pro- ponamus nobis ob oculos Terram A B, cujus A eft polus Auftralis, & B Borealis ; notemufque, particu- las ftriatas, ab Auftrali cœli parte E venientes, alio plané modo intortas effe, quàm venientes à Boreali F : quo fit, ut unae aliarum meatus ingredi plané non poflint. Notemus etiam, Auftrales quidem redà per- gere ab A verfus B per mediam Terram, ac deinde per aërem ei circumfufum reverti à B verfus A ; eodemque

��a. Art. clxxvii ci-après, p. 3o6.

b. Art. clxzviii, ibidem.

c. Art. clxxix, p. 307.

d. Art. clxxx, p. 309.

��e. Art. clxxxi, p. 3 10.

f. Art. clxxxji, ibidem.

g. Art. CLxxxiii, ibidem.

��CXLVI.

Quomodo particules ftriatee per Terrée meatus fluant.

�� � 288

��Principiorum Philosophie

��270-371.

��tempore Boréales tranfire à B ad A per mediam Ter- rain, & reverti ab A ad B per aërem circumiufum : quia meatus, per quos ab unâ parte | ad aliam véné- rant, funt taies, ut per ipfos regredi non poffint.

ta

m

���CXLVII.

Quàd difficiliùs tranf- eant per aërem, aquam, & terrant ex- teriorem, quant per interiorem.

��Intérim verô, quot novae femper accedunt à partibus cœli E & F, tôt per alias partes cœli G & H abfcedunt, vel in itinere diffipantur, & figuras fuas amittunt ; non quidem tranfeundo per mediam Terrae regionem : quia ibi meatus habent ad menfuram fuam excavatos, per quos fine ullo offendiculo celerrimè fluunt; fed redeundo per aërem, aquam & alia corpora terrae ex-

��10

�� � 27I-27 3 -

��Pars Quarta.

��10

��i5

��20

��3o

��289

��terioris, in quibus |nullos ejufmodi meatus habentes, multô difficiliùs moventur, particulifque fecundi & tertii elementi affiduè occurrunt, quas cùm loco expel- lere laborant, interdum ab ipfis comminuuntur.

Jam verô, fi forte iftae particulae ftriatae magnetem ibi offendant, cùm in eo inveniant meatus ad fuam figuram conformâtes, eodemque modo difpofitos ac meatus terrai interioris, ut paullô antè diximus, non dubium eft, quin multô faciliùs per illum tranfeant, quàm per aërem vel alia corpora terra? exterioris : faltem cùm ifte magnes ita fitus eft, ut habeat fuorum meatuum orificia converfa verfus eas Terrae partes, à quibus veniunt eae particulae ftriatae, quae per illa libéré ingredi poffunt.

Etquemadmodum in Terra, fie in magnete, pun&um médium ejus partis, in quâ funt orificia meatuum, per quae ingrediuntur particulae ftriatae veni entes ab Auftrali cœli parte, dicemus polum Auftralem; pun- dum autem médium alterius partis, per quam hae particulae ftriatae egrediuntur, & aliae venientes à Sep- tentrione ingrediuntur, dicemus polum, Borealem. Nec moramur, quôd vulgô alii polum, quem vocamus Auftralem, vocent Borealem; neque enim eâ de re vulgus, cui foli jus competit nomina rébus malè con- venientia frequenti ufu approbandi, loqui folet.

Cùm autem hi poli magnetis non refpiciunt eas Terrae partes, à quibus veniunt eae particulae ftriatae, quibus liberum tranfitum praebere poflunt, tune iflae particulae ftriatae obliqué in magnetis meatus irruentes, illum impellunt eâ vi quam habent, ad perfeveran-

��a. Propriété 1, p. 284 ci-avant, 1. 12. Œuvres. III.

��CXLVIII.

Qubd faciliùs tranfeant

per magnetem, quàm

per alia corpora hu-

jus terrœ exterioris.

��CXLIX. Qui Jim poli magnetis.

��CL.

Cur ifli poli Je conver- tantverfus polos Ter- ra'.

��37

�� � 290

��Principiorum Philosophie

��272-373.

��dum in fuo motu fecundùm lineas reétas, donec ipfum ad naturalem fitum reduxerint : ficque quoties à nullâ externà vi retinetur, J efficiunt, ut ejus polus Auftralis verfus polum Terrse Borealem convertatur, & Bo-

��xav

��CLl. Cur etiam certd ra- tione verjus ejus cen- trumje reclinent'.

�� �� ��\^à

���*2

�� �� �� ��^^JZV 4Xo> jxo- jzp jxr j02f JtVJ

H

realis verfus Auftralem : quoniam ese quae à Terrae polo Boreali per aërem ad Auftrum tendunt, venêre priùs ab Auftrali cœli parte per mediam Terram, & venêre à Boreali quae ad Boream revertuntur.

Efficiunt etiam ut magnes, pro diverfis terrse locis quibus infiftit, unum ex polis fuis altero magis aut

a. Propriété 2, p. 284, 1. i5.

��10

�� � 173-275-

��Pars Quarta.

��291

��10

��i5

��20

��25

��3o

��minus verfus illam inclinet. Nempe in ,/Equatore qui- dem a, polus Auftralis magnetis L, verfus B Borealem Terrae; & b, Bo|realis ejufdem magnetis, verfus Auftra- lem Terrae dirigitur; ac neuter altero magis deprimi- tur, quia particulae ftriatae cum aequali vi ab utrâque parte ad illos accedunt. Sed in polo Terrae Boreali polus a magnetis N omnino deprimitur, & b ad per- pendiculum erigitur. In locis autem intermediis, ma- gnes M polum fuum b magis aut minus erigit, &polum a magis aut minus deprimit, prout magis aut minus vicinus eft polo Terrae B. Quorum caufla eft, quôd Auftrales particulae ftriatae, magnetem N ingref]furae, ab interioribus Terrae partibus per polum B fecundùm lineas redas furgant; Boréales verô, ab hemifphaerio Terrae D A C. circumquaque per aërem verfus eun- dem magnetem N venientes, non magis obliqué pro- gredi debeant, ut ad ejus fuperiorem partem, quàm ut ad inferiorem accédant : Auftrales verô ingreffurae magnetem M, à toto Terrae tradu qui eft inter B & M afcendehtes, vim habeant ejus polum a obliqué depri- mendi, nec à Borealibus, quae à tradu Terrae AC ad alium ipfius polum b non minus facile accedunt, cùm eredus eft, quàm cùm depreffus, impediantur.

Cùm autem iftae particulae ftriatae per fingulos ma- gnetes eodem plané modo ac per Terram fluant, non aliter duos magnetes fphaericos unum ad alium, quàm ad totam Terram debent convertere. Notandum enim ipfas circa unumquemque magnetem multô ma- jore copia femper efle congregatas, quàm in aëre inde remoto : quia nempe in magnete habent meatus, per

a. Propriété 3, p. 284,1. 18.

��CLII. Cur unus magnes ad alium fe convertat & inclinet, eodem modo atque ad terram *.

�� � CLIII.

Cur duo magneles ad invicem accédant, & quœfil cujufquefpha?- ra aâivilatis *.

��292

��Principiorum Philosophle

��375-376.

��quos multô faciliùs fluunt quàm per aërem circumja- centem, à quo idcirco juxta magnetem retinentur; ut etiam, propter meatus quos habent in Terra interiore, major eft earum copia in toto aëre, aliifque corporibus Terram ambientibus, quàm in cœlo. Et ita, quantum ad vim magneticam, eadem plané omnia putanda funt de uno magnete, refpe&u alterius magnetis, ac de Terra, quee ipfa maximus magnes dici poteft.

Neque verô duo magnetes fe tantùm ad invicem convertunt, donecpolus Borealis unius polum Auftra- lem alterius refpiciat; fed prseterea poftquam funt ita converfi, ad invicem accedunt, donec fe mutuo con- tingant, fi nihil |ipforum motum impediat. Notandum enim eft particulas ftriatas celerrimè moveri, quamdiu verfantur in meatibus magnetum, quia ibi feruntur impetu primi elementi ad quod pertinent ; cùmque inde egrediuntur, occurrere particulis aliorum corporum, eafque propellere, quoniam hae, ad fecundum aut tertium elementum pertinentes, non tantum habent celeritatis. Ita illae quae tranfeunt per magnetem O,

�� ���it^V*.

���.:: t

��celeritate quâ feruntur ab A ad B, atque à B ad A, vim acquirunt ulteriùs progrediendi fecundum lineas

16 quod] qucm (/" édit.). a. Propriété 4, p. 284,1. 21.

��10

��i5

��20

�� � S76-377- Pars Quarta. 293

reétas verfus R & S, donec ibi tam multis particulis fecundi aut tertii elementi occurrerint, ut ab ipfis utrimque refleftantur verfus V. Totumque fpatium RVS per quod ita fparguntur, vocatur fphaera virtutis,

5 five a&ivitatis, hujus magnetis O; quam patet eô ma- jorem effe debere, quô magnes eft major, praefertim quô longior fecundùm lineam A B, quia particulae ftriatae longiùs per illum progredientes majorem agi- tationem acquirunt. Ita etiam quae tranfeunt per

10 magnetem P, reétà utrimque pergunt verfus S & T, atque inde refleéhintur verfus X, totumque aërem in fphaera fuse aftivitatis contentum propellunt ; fed non ideô expellunt, fi nullum habeat locum | quô poffit recedere, ut nullum habet, cùm iftorum magnetum

i5 fphaerae virtutis funt ab invicem disjun&ae. Sed cùm in unam coalefcunt, tune primo facilius eft particulis ftriatis, quae veniunt ab O verfus S, re&à pergere ufque ad P in locum earum quae ex T per X ad S & b revertebantur, quàm refle&i verfus V & R, quô non

20 difficulter pergunt venientes ab X; faciliufque eft ve- nientibus à P ad S pergere ufque ad O, quàm refledi verfus X, quô etiam non difficulter pergunt venientes ab V; ficque iftae particulae ftriatae non aliter tranfeunt per hos duos magnetes O & P, quàm fi unicus effet.

2 5 Deinde facilius eft particulis ftriatis, redà pergenti- bus ab O ad P, atque à P ad O, aërem intermedium expellere ab S verfus R & T in locum magnetum O & P, ficque efficere, ut hi magnetes ad invicem accé- dant, donec fe contingant in S, quàm per totum illum

3o aërem eniti ab A ad b, atque ab V ad X; quae duae viae breviores fiunt, cùm hi duo magnetes ad invicem

�� � �294 Principiorum Philosophie a 77 -a 7 8.

accedunt, vel, fi unus retineatur, cùm faltem alter ad ipfum venit. CLIV - Poli autem cognomines duorum magnetum, non fie

Cur inter dumfe invi- -, • i ri « •» /• . • •

cem réfugiant*. ad invicem accedunt, ied contra potius, Il nimis prope

admoveantur, recedunt. Particulae enim ftriatse ab eo 5 unius magnetis polo, qui alteri magneti obverfus eft, venientes,cùm hune alterum ingredi non poffint, fpa- tium aliquod exigunt inter iltos duos magnetes quô tranfeant, ut ad alium magnetis ex quo egreffae funt polum revertantur. Nempe egredientes ab O per po- 10

lum A, cùm ingredi non poffint in P y p^&^çèJ'iiJp per ejus polum a, fpatium aliquod exigunt inter A & a, per quod tran- feant ver fus V & B, atque vi, quâ motse funt à B ad A, pellunt magnetem P ; ficque egre- 1 5 | dientes à P pellunt magnetem O : faltem cùm eorum axes B A & ab funt in eâdem lineâ redâ. Sed cùm tan- tillo magis in unam partem quàm in aliam inflexi funt, tune ifti magnetes fe convertunt, modo paullô antè explicato ; vel fi hsec eorum converfio impediatur, non 20 autem motus reélus, tune rurfus unus magnes alium fugat fecundùm lineam reétam. Ita fi magnes O, exiguae cymbae impofitus, aquae fie innatet, ut fem- per ejus axis maneat ad perpendiculum eredus, & magnes P, cujus polus Auflralis Auftrali alterius ob- 25 verfus eft, manu moveatur verfus Y, hinc fiet, ut magnes O recédât verfus Z, antequam à magnete P tangatur. In quameunque enim partem cymba fe con- vertat, requiritur femper aliquod fpatium inter iftos duos magnetes, ut particulae ftriatae, ex iis per po- 3o

a. Propriété 5, p. 284, 1. 23.

�� � 278-279-

��Pars Quarta.

��295

��10

��20

��25

��fjp^SI

���los A & a egredientes, verfus V & X tranfire poffint. Et ex his facillimè intelligitur, cur fi magnes fece- tur piano parallelo lineae per ejus polos du&ae, feg- mentumque libéré fufpendatur fupra magnetem ex quo refedum eft, fponte fe convertat, & fitum con- trarium ejus quem priùs habuerat, affedet ; ita ut, fi partes A & a priùs jundae fuerint, item- que B & b, poftea b vertat fe verfus A, & a verfus B : quia nempe antea pars Auftralis unius Auftrali alterius juncta erat,&Borealis Boreali,poft divifionem verô particulae ftriatae per | Auflralem partem unius egreflae, per Borealem alterius ingredi debent ; & egreflae per Borealem , ingredi per Auftral em . Manifeftum etiam eft, cur fi magnes dividatur piano, lineam per polos duétam ad angulos redos fecante, poli fegmentorum, quœ ante fedionem fe mutuo tangebant, ut b&a, fint contrarise virtutis : quia parti- culae ftriatae, quae per unum ex iftis polis egrediuntur, per alium ingredi debent.

Nec minus manifeftum eft, eandem effe vim in quâ- vis magnetis parte ac in toto : neque enim ifta vis alia eft in polis, quàm in reliquis partibus, fed tantùm major videtur, quia per illos egrediuntur particulae ftriatae, quae per longiffimos magnetis meatus tranfie- runt, & quae inter omnes ab eâdem parte venientes mediae funt : faltem in magnete fphaerico, ad cujus

���CLV.

Cur fegmentorum ma- gnetis partes, qua> antefeâionemjun✠erantje mutuà etiam réfugiant '.

��CLVI. Cur duo punâa, quce priùs in uno magnete contigua erant, in ejus fragmentis fini poli diverfœ virtu- tis ".

��CLVII. Cur eadem fit vis in quâvis magnetis parte, ac in toto c .

��a. Propriété 6, p. 284, 1. 25.

b. Propriété 7, p. 285, 1. 1.

c. Propriété 8, ibid., 1. 5.

��Voir t. IV, p. 469.

�� � CLVIII. Cur magnes fuam vint ferro fibi admolo communicet ■.

��CLIX. Cur ferrum pro variis modis, quitus ma- gneti admovetur, ip- fam diverfimode reci- piat b .

��296 Principiorum Philosophie î 79 -î8o.

exemplum in reliquis ibi poli eue cenfentur, ubi maxima vis apparet. Nec etiam ifta vis alia eft in uno polo quàm in alio, nifi quatenus particule ftriatse, per unum ingreffse, per alium egrediuntur : atqui nulla eft tantilla pars magnetis, in quâ, fi habent ingreflum, non habeant etiam egrefïum.

Nec mirum eft, quôd ferrum, magneti admotum, vim magneticam ab illo acquirat. Jam enim habet meatus recipiendis particulis ftriatis idoneos,nihilque ipfi deeft ad iftam vim acquirendam, nifi quôd exi- guse qusedam ramulorum, ex quibus ejus ramenta confiant, extremitates hinc inde in iftis meatibus pro- mineant ; quse omnes | verfus unam & eandem partem fle6ti debent, in iis meatibus per quos tranfire pof- funt particulse ftriatee ab Auftro venientes, & verfus oppofitam in aliis. Atqui, magnete admoto, particu- lae ftriatae, magnâ vi & magnâ copia, torrentis inftar, in ferri meatus irruentes, iftas ramulorum extremita- tes hoc paéto infledunt; ac proinde ipfi dant id omne, quod in eo ad vim magneticam defiderabatur.

Et quidem pro variis partibus magnetis, ad quas

ferrum applicatur, varié ac- cipit iftam vim. Sic pars R ferri RST, fi applicetur polo Boreali magnetis P, fiet po- lus Auftralis ferri, quia per illam ingredientur particulae ftriatae ab Auftro venientes, & per partem T ingredientur Boréales, ex polo A per

a. Propriété 9, p. 285, 1. 10.

b. Propriété 10, ibid., 1. 12.

���10

��iS

��20

��25

�� � a8o-a8i.

��Pars Quarta.

��297

��aërem reflexse. Eadem pars R, fi jacet fupra aequato- rem magnetis, & refpiciat ejus polum Borealem, ut in C, fiet rurfus polus Auftralis ferri ; fed fi invertatur & refpiciat polum Auftralem, ut in D, tune amittet 5 vim poli Auftralis, & fiet polus Borealis. Denique, fi S pars média iftius ferri tangat polum magnetis A, particulse ftriatae Boréales, illud ingreflae per S, utrim- que egredientur per R & T ; ficque in utrâque extremi- tate recipiet vim poli Auftralis, & in medio vim poli

10 Borealis.

Quaeri tantùm poteft, cur iftae particulae ftriatae, ex magnetis polo A ferri partem S ingredientes, non reelà pergant verfus E, fed potiùs hinc inde refle&an- tur verfus R | & T; ficque hoc ferrum fecundùm fuam

i5 longitudinem, potiùs quàm fecundùm latitudinem, vim magneticam recipiat. Sed facilis refponfio eft, quia multô magis apertas & faciles vias inveniunt in ferro, quàm in aëre, à quo ideirco verfus ferrum refle&untur.

20 Facilis etiam refponfio eft, fi quaeratur cur magnes nihil amittat de fuâ vi, cùm eam ferro communicat. Nulla enim in magnete mutatio fit, propterea quôd particulae ftriatae, ex eo egredientes, ferrum potiùs quàm quodvis aliud corpus ingrediuntur : nifi forfan

25 quôd, liberiùs per ferrum quàm per alia corpora tranfeundo, copiofiùs etiam ex magnete, cùm ferrum ei adjunclum eft, egrediantur ; quo tantum abeft, ut ejus vis minuatur, quin potiùs augètur.

1 reflexae] reflexas (/" édit.).

a. Propriété 11, p. 285,1. 14.

b. Propriété 12, ibid., 1. 17.

Œuvres. III. 38

��CLX. Cur ferrum oblongum eam non recipiat, nifi fecundùm fuam lon- gitudinem •.

��CLXI.

Cur magnes nihilamit- tat de fuâ vi, quam- vis eam ferro com- municet b .

�� � 298

��Principiorum Philosophle

��Î8I-282.

��CLXII. Cur tuec vis celerrimè ferro communicetur, fed diuturnitate tem- poris in eo confirme- tur*.

��CLXIIJ. Cur chalybs ad eam recipiendam aptior fit, quant vilius fer- rum*.

��CLXIV.

Cur major ei commu- nicetur à perfeâiore magnete quàm à mi- nus perfeâo'.

��CLXV.

Cur ipfa etiam terra vim ma gneticam fer- ro tribuat*.

��Et breviffimo tempore ifta vis ferro accedit, quia particulae ftriatae celerrimè per ipfum fluunt ; fed longâ morâ in eo confirmatur, quia quô diutius ra- mulorum extremitates in unam partem flexae manfe- runt, eô difficiliùs in contrariam refle&untur.

Et chalybs iftam vim majorem accipit quàm vilius ferrum, quia plures & perfe&iores habet meatus, par- ticulis ftriatis recipiendis idoneos. Eamque conftan- tiùs fervat, quia ramulorum in iis meatibus promi- nentium extremitates habet minus flexiles.

Et major ei communicatur à majore & perfeâiore magnete : tum quia particule ftriatœ, majori cum im- petu in ejus meatus irruentes, ramulorum in iis pro- minentium extremitates magis infleétunt ; tum etiam quia plures fimul eo ruentes, plures ejufmodi meatus fibi aperiunt. Notandum enim eft, plures effe taies meatus in chalybe, (qui fcilicet exfolis ferri ramentis confiât, quàm in magnete, in quo multum eft materiae lapides, cui ferri ramenta infixa funt; atque ideô, cùm paucœ tantùm particulae ftriatae ex magnete debili ferrum ingrediantur, non omnes ejus meatus aperiunt, fed paucos tantùm, & quidem illos, qui extremitatibus ramulorum quam-maximè flexilibus claudebantur.

Unde fit, ut etiam vile ferrum, in quo fcilicet iftae ramulorum extremitates funt valde flexiles, ab ipfâ Terra, magnete quidem maximo, fed admodùm de-

��10

��iS

��20

��25

��a. Propriété i3, p. 285, 1. 19.

b. Propriété 14, ibid., 1. 22. — Voir t. IV, p. 470.

c. Propriété i5, ibid., 1. 24.

d. Propriété 16, ibid., 1. 26.

�� � a8a-a83. PARS Q.UARTA. 2ÇQ

bili, nonnullam vim magneticam breviffimo tempore poffit accipere. Nempe fi fit oblongum, nullâ tali vi adhuc imbutum, & unâ fuâ extremitate verfus Ter- rain inclinetur, protinus ex hoc folo acquiret, in iftâ 5 extremitate verfus Terram inclinatâ, vim poli Auftra- lis in his Borealibus regionibus ; & momento illam amittet, ac plane contrariam acquiret, fi eadem ejus extremitas attollatur, & oppofita deprimatur.

Sed fi quaeratur, cur ifla vis in Terra, maximo ma- clxvi.

j lm" r^ « • i" m r j Cur vis maenetica in

10 gnete, debilior lit quam in alns minonbus, relpondeo, T errâ delmor fit, me non putare illam effe debiliorem, fed potiùs multô ?£££"* m< " fortiorem, in mediâ illâ Terrae regione, quam totam particulis flriatis perviam eflTe fuprà didum eft b ; ve- rùm iftas particulas ftriatas, ab ipfâ egreflas, maximâ

i5 ex parte reverti per interiorem illam fuperioris Terrae regionis cruftam, ex quâ metalla oriuntur, & in quâ funt etiam multi meatus iis recipiendis idonei ; atque idcirco perpaucas ufque ad nos pervenire. Judico enim iftos meatus, tum in illâ cruftâ interiore, tum

20 etiam in magnetibus, & ferri ramentis, quae in venis hujus exterioris continentur, plané alio modo | con- verfos effe, quàm meatus mediae regionis : ita ut par- ticule ftriatae, quae per hanc mediam regionem ab Auftro ad Boream fluunt, revertantur à Boreâ ad

a 5 Auftrum per omnes quidem fuperioris partes, fed praecipuè per ejus cruftam interiorem, itemque per magnetes & ferrum exterioris ; quô cùm maxima earum pars fe conférât, paucae fuperfunt quae per hune noflrum aërem, & alia circumjacentia corpora,

a. Propriété 17, p. 286 1. 1.

b. Art. cxzxiii et seq., p. 275.

�� � }00

��PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

��î83-j84.

��CLXVII. Curacusmagnete taâx femper fuœ virtutis polos in extremita- tibus fuis habeanl *.

��CLXVIII. Cur poli magneticce virtutis non femper accuratè verfus Ter- rce polos dirigantur, fei ab Us varié décli- nent".

��meatibus idoneis deftituta, fibi viam quaerant. Quae fi re&è conjicio, magnes è terra excifus, & in cymbâ fuper aquam libéré collocatus, eandem illam faciem, quâ femper antea, dum terrae haerebat, Septentriones fpeftavit, débet adhuc in Septentriones convertere : ut Gilbertus, virtutis magneticae praecipuus indagator, & ejus quae in Terra eft primus inventor, expertum fe effe affirmât. Nec moror quôd alii contrarium pu- tent fe vidiffe ; forfan enim iis impofuit, quôd cùm illa ipfa pars terrae, ex quâ magnetem excidi curave- rant, effet magnes, poli magnetis excifi ad eam fe con- verterent : ut paullô antè diftum eft, unius magnetis fragmentum ad aliud converti.

Jam verô, cùm ifta virtus magnetica non com- municetur ferro oblongo, nifi fecundùm ejus longi- tudinem : certum eft acum ipfâ imbutam fuas femper extremitates verfus eafdem terrae partes debere con- vertere, verfus quas magnes fphaericus polos fuos convertit; & femper ejufmodi acus fuae magneticae virtutis polos in extremitatibus iftis praecifè habere. Et quia faciliùs earum extremitates à reliquis par- tibus dignofci poffunt, quàm poli magnetis, ipfarum openotatum eft, magneticae virtutis polos non ubique Terrae po|los accuratè refpicere, fed varié variis in locis ab iis declinare. Cujus declinationis cauffa, ut jam antè Gilbertus animadvertit, ad folas inaequali- tates quae funt in hac terrae fuperficie, referri débet. Manifeftum enim eft, in unis hujus exterioris terrae partibus, multô plura ferri ramenta, plurefque raa-

a. Propriété 18, p. 286 1. 3.

b. Propriété 19, ibid., 1. 6.

��10

��i5

��20

��25

�� � 384-J85.

��Pars Quarta.

��10

��i5

��20

��25

��)° l

��gnetes reperiri, quàm in aliis: quo fit, ut particulse ftriatae, à terra interiori egredientes, majori copia ver- fus quaedam loca fluant, quàm verfus alia, ficque ab itineribus fuis feepe defleétant. Et quia polorum ma- gnetis, vel extremitatum acûs, converfiopendet à folo curfu iftarum particularum, omnes earum infledio- nes fequi débet. Hujufque rei experimentum facere licet in magnete, cujus figura non fit fphaerica : nam fi acus exigua fupra diverfas ejus partes collocetur, non femper eodem plané modo ad ejus polos fe con- vertet, fed fsepe ab ipfis aliquantum declinabit. Nec putandum eft in eo difparem effe rationem, quôd inae- qualjtates, quse funt in extimâ terrae fuperficie, ad totam ejus molem comparatae, perexiguae fint; non enim cum ipfâ, fed cum acubus & magnetibus in quibus declinatio fit, funt comparandae, ficque fatis magnas efle apparet.

Sunt qui dicunt, iftam declinationem non femper in iifdem terrae locis eandem manere, fed cum tem- pore mutari. Quod minime mirum videri débet : non modo quia ferrum quotidie ex unis terrae partibus in alias ab hominibus transfertur, fed etiam quia ejus glebae, quae funt in hac terra exteriore, quibufdam in locis cum tempore corrumpi pofiunt, & aliae in aliis generari, five ab interiore terra fubmitti.

Sunt etiam qui dicunt, iftam declinationem nullam effe | in magnete fphaerico, fupra polum fuum Auftra- lem in his Borealibus regionibus, vel fupra Borealem

i5&] mt(i"édit.).

��CLXIX. Cur etiam interdum ijia declinatio cum tempore mutetur '.

��CLXX.

Cur in magnete fupra unum ex fuis polis ereâo minor effe pofft, quàm cum ejus

��a. Propriété 20, p. 286, 1. 8.

�� � poli œqualiter Terra dijlant'.

��CLXXI.

Cur magnes trahat

ferrum b .

��CLXXII. Cur magnes armatus, multà plusferrifufti- neat, quàm nudus'.

��302

��Principiorum Philosophie

��j85.

��in Auftralibus, perpendiculariter ftante, illumquehoc pado cymbae impofitum, quandam œquatoris fui par- tem femper accuratè eandem verfus Boream,& oppo- fitam verfus Auftrum convertere. Quod an verum fit, nullo mihi adhuc experimento compertum eft. Sed facile mihi perfuadeo non omnino eandem, nec forte etiam tantam effe declinationem, in magnete ita con- ftituto, quàm in eo cujus poli sequaliter à Terra diftant. Nam particule ftriatœ, in hac fuperiore Terrae regione, non modo per lineas sequaliter ab ejus centro diftantes ab uno polo ad alium revertuntur, fed etiam ubique (praeterquam fub œquatore) nonnullae ab interioribus ejus partibus afcendunt : & magnetis fupra polos eredi converfio ab his ultimis, declinatio verô à prio- ribus praecipuè dependet.

Praeterea magnes trahit ferrum, five potiùs magnes & ferrum ad invicem accedunt ; neque enim ulla ibi tractio eft, fed ftatim atque ferrum eft intra fphseram adivitatis magnetis, vim ab eo mutuatur, & particu- le ftriatae, ab utroque egredientes, aërem interme- dium expellunt : quo fit, ut ambo ad invicem non aliter quàm duo magnetes accédant. Imô etiam ferrum libe- riùs movetur quàm magnes, quia confiât iis tantùm ramentis, in quibus particule ftriatae fuos habent mea tus, magnes autem multâ materiâ lapideâ gravatur.

Sed multi mirantur magnetem armatum, five lami- nam ferream magneti adjundam, plus ferri poffe fuftinere, quàm folum magnetem. Cujus tamen ratio

��10

��.5

��20

��25

��a. Propriété 21, p. 286, 1. 9.

b. Propriété 22, ibid., 1. i3.

c. Propriété 23, ibid.,\. 14.

�� � J85-286.

��Pars Quarta.

��)°}

��10

��i5

��20

��25

��detegi poteft ex eo, quôd etiamfi plus fibi appenfi ferri fuftineat, | non tamen idcirco plus ad fe alliciat, fi vel minimum ab eo removeatur ; nec etiam plus fuftineat, fi corpus aliquod, quantumvis tenue, interjaceat : hinc enim apparet, iftam majorem ejus vim ex folâ differentiâ contactas oriri : quod nempelaminae ferreae meatus aptiffimè congruant cum meatibus ferri ipfi appenfi, & ideô particule ftriatse, per hos meatus ex uno ferro in aliud tranfeuntes, omnem aërem interme- dium expellant, emciantque ut eorum fuperficies, fe invicem immédiate contingentes, difficillimè disjun- gantur: jamque fuprà oftenfum eft a , nullo glutino duo corpora meliùs ad invicem pofle alligari, quàm immediato contaétu. Meatus autem magnetis non ita congruunt cum meatibus ferri , propter materiam lapideam quse in eo eft; hincque fit, ut femper ali- quantulum fpatii inter magnetem & ferrum debeat remanere, per quod particule ftriatae ex unius mea- tibus ad meatus alterius perveniant.

Mirantur etiam nonnulli, quôd quamvis poli ma- gnetis contrariée virtutis elfe videantur, fe tamen in- vicem juvent ad ferrum fuftinendum : ita ut, fi ambo laminis ferreis armentur, poffint ferè duplo plus ferri fimul fufti- nere, quàm unus folus. Nempe, fi AB eft magnes, cujus polis adjundse funt laminae C D & E F, < ita utrimque prominentes, ut ferrum G H iis applica- tum fuperfi cie fatis latâ ipfas tangat : hoc ferrum G H

a. Pars II, art. lv, p. 71.

b. Propriété 24, p. 286, 1. 16.

���CLXXIII.

Cur ejus poli, quamvis contrarii, fe invicem juvent ad ferrum fu- ftinendum b .

�� � ?04

��PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

��386-287.

��CLXXIV. Curygratiorotulcefer- rce,à vi magnetis cui appenfa eft, non im-

pediatur '.

���duplo ferè gravius efle poteft, quàm fi ab unâ tantùm ex iftis laminis fuftineretur. Sed hujus rei ratio evi- dens eft, ex motu particularum ftriatarum jara expli- cato : quamvis enim | in eo contrariée fint, quôd quœ per unum polum ingrediuntur, non poffint etiam in- gredi per alium, hoc non impedit quominùs in fufti- nendo ferro confentiant; quia venientes ab Auftrali

magnetis polo A, per laminam chalybeam CD reflexa, ingre- diuntur unam ferri partem b, in quâ faciunt ejus polum Borea- lem ; atque inde fluentes ufque ad Auftralem a, occurrunt alii laminœ chalybeae FE, per quam afcendunt ad B, polum magnetis Borealem ; & vice verfâ egreflae ex B, per armaturam EF, ferrum appenfum H G, aliamque armaturam DC, revertuntur ad A.

Hic autem motus particularum ftriatarum per ma- gnetem & ferrum non ita videtur confentire cum motu circulari ferrearum rotularum, quae, turbinis inftar contortœ, diutius gyrant è magnete pendentes, quàm cùm ab eo remotae terrae infiftunt. Et fané, fi particule ftriatae motu tantùm redo agerentur, & fingulos ferri meatus per quos ingredi debent, è regione meatuum magnetis ex quibus egrediuntur, offenderent, judica- rem eas fiftere debere gyrationem iftarum rotularum. Sed quia femper ipfaemet gyrant, unae in unam par- tem, aliae in contrariam, & obliqué tranfire debent ex meatibus magnetis in meatus ferri, quomodocunque rotula vertatur, œquè facile in ejus meatus ingrediun-

a. Propriété 25, p. 286, 1. 18. — Voir t. IV, p. 470.

��10

��i5

��20

��25

��io

�� � 287-288.

��Pars Quarta.

��m

��tur, ac fi effet immota, minùfque ipfms motus impe- ditur à contaétu magnetis, cùm ei fie appenfa gyratur, quàm à contacta Terrse, cùm fuo pondère illam premit. Variis modis vis unius magnetis augetur vel mi- 5 nuitur, alterius magnetis aut ferri acceffu. Sed una in hoc generalis régula eft, quôd quoties ita fiti funt ifti magnetes, ut | unus in alium particulas ftriatas mittat, fe invicem juvent; contra autem, fi unus ab alio eas abducat, fibi obflent. Quia quô celeriùs & copiofiùs

10 iftge particulse per unumquemque magnetem fluunt, eô major in eo eft virtus, & magis agitatae, ac plures, ab uno magnete vel ferro in alium mitti poffunt, quàm eo abfente ab aëre, aliove ullo corpore in ejus locum conftituto. Sic non modo, cùm polus Auftralis unius

1 5 magnetis polo Boreali alterius conjundus eft, fe invi- cem juvant ad ferrum aliis fuis polis appenfum fufti- nendum; fed etiam cùm disjundi funt, & ferrum inter utrumque collocatur. Exempli gratiâ, magnes C juva- tur à magnete F, ad fer-

20 rum D E fibi conjundum retinendum ; & vice ver- fâ, magnes F juvatur a magnete C, ad hujus ferri ex- tremitatem E in aëre fuftinendam : poteft enim effe tam gravis, ut ab eo folo fie fuftineri non poffet, fi

3 5 alia extremitas D alteri corpori quàm magneti C inni- teretur.

Sed intérim quaedam vis magnetis F impeditur à magnete C, nempe illa quam habet ad ferrum DE ad

���CLXXV. Quomodo & quare vis unius magnetis au- geat vel minuat vint alterius 1 .

��CLXXVI. Cur magnes quantum- visfortisjerrumjibi

��18 Exempli gratiâ] Ex. gr. ( 1" édit .).

��a. Propriété 26, p. 286, 1. 20. Œuvres. III.

��39

�� � non contiguum, à magnete debiliore at- trahere non poffit *.

��CLXXVII.

Cur magnes debilis, aut ferrum, à ma- gnete fortiori fer- rum fibi contiguum pofjit detrahere*.

��CLXXVIII. Cur in his Borealibus regionibus,polus Au- firalis magnetis fit fortior Boreali*.

���IO

��jOÔ PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE Î88-289.

fe alliciendum. Notandum enim eft hoc ferrum, quam- diu tangit magnetem C, attrahi non poffe à magnete F quem non tangit, etiamfi hune illo multô potentio- rem effe fupponamus. Cujus ratio eft, quôd parti- cule ftriatae per hos duos magnetes, & per hoc fer- rum, tanquam per unicum magnetem, modo fuprà explicato b tranfeuntes, œqualem ferè habeant vim in toto fpatio quod eft inter C & F, nec idèo poffint ferrum DE, non folâ iftâ vi magneticâ, fed infu- per conta&u fuo magneti C alligatum, verfus F ad- ducere.

Atque hinc patet, cur fsepe magnes debilis, aut exi- guum ferrum, detrahat aliud ferrum à magnete for- tiore. Notandum enim eft hoc nunquam fieri, niû cùm magnes debilior tangit illud ferrum, quod detrahit à i5 magnete fortiori. Quippe, cùm duo magnetes ferrum oblongum polis diffimilibus tangunt, unus in unâ ex- tremitate, alius in aliâ, & deinde ifti duo magnetes ab invicem removentur, ferrum intermedium non femper debiliori, nec etiam femper fortiori, fed modo uni, 20 modo alteri adhseret : nullamque puto effe rationem, cur uni potiùs quàm alteri adhaereat, nifi quôd eum cui adhaeret, in majori fuperficie quàm alium tangat.

Ex eo verô, quôd ma- gnes F juvet magnetem 25 C ad ferrum DE fufti- nendum, manifeftum eft cur ille polus magnetis, qui

��a. Propriété 27, p. 286, 1. a3.

b. Art. cliii, p. 292.

c. Propriété 28, p. 286, 1. 26..

d. Propriété 29, p. 287, 1. 3.

�� � 389-29°-

��Pars Quarta.

��J°7

��10

��20

��25

��à nobis vocatur Auftralis, plus ferri fuftineat quàm alter, in his Borealibus regionibus : etenim à Terra maximo magnete juvatur, eodem plané modo ac ma- gnes C à magnete F ; contra autem alius polus, prop- ter fitum non convenientem, à Terra impeditur.

Si paullô curiofiùs confideremus, quo pado lima- tura ferri circa magnetem fe difponat, multa ejus ope advertemus, quae hadenus dicta confirmabunt. Nam in primis notare licet, ejus pulvifculos non confufè coacervari, fed unos aliis incumbendo, quofdam quafi tubulos compo|nere, pèr quos particulse ftriatae libe- riùs quàm per aërem fluunt, quique idcirco earum vias defignant. Quse viae ut clarè ipfis oculis cerni pof- fint, fpargatur aliquid iftius limaturae fupra planum, in quo fit foramen cui magnes fphaericus ita immiffus fit, ut polis fuis utrimque planum tangat, eo modo quo Aftronomorum globi Horizontis circulo immitti folent, ut fphseram redam repraefentent, & limatura ibi fparfa difponet fe in tubulos, qui flexus particu- larum flriatarum circa magnetem, five etiam circa globum Terrae, à nobis fupra defcriptos b exhibebunt. Deinde, fi alius magnes eodem modo ifti piano juxta priorem inferatur, & polus Auftralis unius Borealem alterius refpiciat, limatura circumfparfa oftendet etiam, quo pado particulse ftriatae per iftos duos ma- gnetes tanquam per unicum moveantur. Ejus enim tubuli, qui ab uno ex polis le mutuô refpicienti- bus ad alium porrigentur, erunt omnino redi ; alii verô, qui ab uno ex adverfis polis ad alium pertin-

��CLXXIX. De iis quce obfervari poffunt in ferri lima- tura circa magnetem fparfd'.

��a. Propriété 3o, p. 287, 1. 6.

b. Art. cxlvi, p. 287.

�� � ?o8

��Principiorum Philosophle

��390-391.

��gent, erunt circa magnetes inflexi : ut hîc funt lineae BRVXTa. Notari etiam poteft, cùm aliquid limaturae

���ferri ex polo, ex. gr. Auftrali, unius magnetis pendet, fi polus Auftralis alterius magnetis infrà poûti verjfus illam convertatur, & paullatim ei appropinquetur, quo paéto tubuli ex eâ confe&i primo furfum fe retrahunt & infledunt : quia fcilicet eae particulse ftriatae, quae per illos fluunt, repelluntur ab aliis quae veniunt à magnete inferiore. Ac deinde, fi ifte inferior magnes multo potentior fit fuperiore, tubuli ifti diffolvuntur, & limatura decidit in inferiorem : quia fcilicet parti- culse flriatae ex hoc inferiori afcendentes, impetum faciunt in fingulos iftius limaturae pulvifculos, quos cùm ingredi non pofîint, nifi per eafdem illorum fu- perficies quibus magneti fuperiori adhaerent, eos ab hoc fuperiore disjungunt. Contra verô, fi polo Au- ftrali fuperioris magnetis, cui limatura ferri adhaeret, polus Borealis inferioris obvertatur, haec limatura tu- bulos fuos re&à verfus inferiorem dirigit, & quantum poteft producit: quia utrimque particulis ftriatis, ab uno magnete in alium tranfeuntibus, viam praebent; fed non ideô à fuperiori feparatur, nifi priùs inferio- rem tetigerit, propter vim contadûs, de quâ egimus

��10

��i5

��20

�� � 291-293.

��Pars Quarta.

��309

��10

��i5

��20

��25

��paullo antè a . Atque propter iftam eandem vim, fi li- matura, magneti quantum vis forti adhaerens, tangatur ab alio debiliori magnete, vel tantùm à ferreo aliquo bacillo, nonnullae ejus partes fortiorem magnetem re- linquent, & debiliorem, five ferreum bacillum, fequen- tur : illse fcilicet, quae majori fuperficie hune quàm illum tangent. Cùm enim exiguse iftae fuperficies va- riée fint & insequales, femper accidit, ut quafdam li- maturae particulas uni magneti vel ferro, alias alteri firmiùs jungant.

Lamina ferrea, quae, polo magnetis admota, ejus vim fuftinendi ferri multùm auget, ut antè diétum eft, impedit ejufdem vim ferri ad fe alliciendi aut con- vertendi. | Nempe lamina DCD impedit ne magnes AB, cujus polo adjun&a eft, acum E F ad fe alliciat aut convertat. Jam enim adverti- / mus particulas ftriatas, quae progrederentur à B verfus E F abfque hac lamina, in eâ refledi ex C verfus extremi- tates DD, propterea quôd liberiùs per ipfam quàm per aërem fluunt, ficque vix ullse ad acum E F perve- niunt. Eodem modo quo fuprà diximus , paucas à mediâ Terrse regione ad nos pervenire, quia maxima earum pars, per interiorem cruftam fuperioris Terrœ regionis, ab uno polo ad alium revertitur; unde fit,

���\

��CLXXX. Cur lamina ferrea polo magnetis conjunâa, ejus vim trahendi vel convertendi ferri im- médiat b .

��20 Après lamina, la 1" édit. ajoute effet ; d'où la rédaction de

��la 2' édit. : fi abfque hac lamina effet.

��a. Art. clxxvi et clxxvii, p. 3o5 et 3o6.

b. Propriété 3i, p. 287, 1. 8.

c. Art. clxvi, p. 287.

�� � }I0

��Principiorum Philosophie

��392-293.

��CLXXXI.

Cur eandem nullius al- terius corporis inter- pofitio impediat*.

��CLXXXI I. Cur magnetis pofitio non conveniens ejus vires paullatim im- minuat b .

��CLXXXIII. Cur rubigo, humiditas 6/itus, cas etiam im- minuat, & vehemens ignis plané tollat °.

���ut debilis tantùm vis magnetica totius Terrae hîc apud nos fentiatur.

Sed praeter ferrum aut magnetem, nullum aliud cor- pus in locum laminae C D poni poteft, à quo magnes

A B impediatur, ne vim fuam in acum EF exerceat. Nullum enim habemus, in hac exte- riore terra, quantumvis foli- dum & durum, in quo non fint plurimi meatus : non quidem ad menfuram particula- rum ftriatarum efformati, fed multô majores, utpote qui etiam globulos fecundi elementi recipiunt, & per quos idcirco iftae particulae ftriatae non minus libéré tranfire pofîunt quàm per aërem, in quo iftos etiam globulos fecundi elementi obvios habent.

Si ferrum aut magnes diu detineatur aliter conver- tis adTerram aliofve vicinos magnetes, quàm fponte fe converteret fi nihil ejus motum impediret, hoc ipfo vires fuas paullatim amittit : quia tune particulae ftriatae, ex Terra | vel aliis magnetibus vicinis adve- nientes, obliqué vel averfè ipfius meatibus occurrendo, paullatim eorum figuras mutant & corrumpunt.

Denique vis magnetica humiditate, rubigine, ac fitu valde minuitur ; & valido igné plané deletur. Rubigo enim, ex ferri ramentis efïlorefcens, meatuum orificia occludit ; idemque prœftat aëris humiditas & fitus, quia rubiginis initia funt. Ignis autem agitatio iftorum ramentorum pofitionem plané difturbat. Nihilque puto

a. Propriété 32, p. 287, 1. 10.

b. Propriété 33, ibid., I. 12.

c. Propriété 34, ibid., 1. 16.

��10

��i5

��20

��25

�� � »93-*94- Pars Quarta. j 1 1

hadenus circa magnetem verè ac pro certo fuifife ob- fervatum, cujus ratio, ex iis quse explicui, non facile intelligatur.

Hîc autem occafione magnetis qui trahit ferrum, clxxxiv.

,. .j - _ - A c „ De vi attraâionis in

5 aliquid addendum elt de fuccino, gagate, cera, relina, juccmo, cerâ, refini, vitro & fimilibus, quae omnia minuta corpora etiam ■' ,mt ' us ' trahunt. Quamvis enim mei non fit inflituti, particu- laria ulla explicare, nifi quatenus requiruntur ad ge- neraliora, de quibus egi, confirmanda ; nec examinare

10 pofïim iflam vim in gagate vel fuccino, nifi priùs ex variis experimentis plures alias eorum proprietates deducam, & ita intimam ipforum naturam inveftigem : quia tamen eadem vis in vitro etiam eft, de quo mihi paullô antè a fuit agendum ad ignis effeétus demon-

i5 ftrandos, nifi eam explicarem, alia forfan quae de illo fcripfi, poflent in dubium revocari. Prœfertim quia forte nonnulli, videntes iflam vim in fuccino, cerâ, refinâ, & oleagineis ferè omnibus reperiri, putabunt ipfam in eo confiftere, quôd tenues quœdam & rarao-

20 fae iftorum corporum particule, fridione commotse (fridio enim ad illam vim excitandam requiri folet), per aèrem vicinum le diffundant, ac fibi mutuô adhae- refcentes protinus revertantur, & minuta corpora quae in itinere offen|dunt, fecum trahant. Quemadmodum

25 videmus ejufmodi pinguium liquefadorum guttas, bacillo appenfas, levi motu ita excuti pofTe, ut unâ earum parte bacillo adhaerente, alia pars ad aliquam diflantiam ab eo recédât, flatimque revertatur, nec non feftucas, aliave obvia corpufcula fecum adducat.

3o Nihil enim taie in vitro licet imaginari, faltem fi na-

a. Art. cxxiv-cxxxiu, p. 270-275.

�� � Ji2 Principiorum Philosophie 394-395-

tura ejus fit talis, qualem eam fuprà defcripûmus ; ac proinde in ipfo alia iftius attraftionis cauffa eft affi- gnanda. clxxxv. Nempe ex modo quo illud generari di&um eft a ,

Quœ fit caufa itlius at- /• •., <<•• • .,, . r . . ..

traâionis in vitro. facile colligitur, prseter nia majufcula intervalla, per 5 quae globuli fecundi elementi verfus omnes partes tranfire porTunt, multas etiam rimulas oblongas inter ejus participas reperiri; quae cùm fint anguftiores, quàm ut iftos globulos recipiant, foli materiae primi elementi tranfitum praebent ; putandumque eft, hanc 10 materiam primi elementi, omnium meatuum quos in- greditur figuras induere affuetam, per rimulas iftas tranfeundo, in quafdam quafi fafciolas tenues, latas, & oblongas efformari, quae, cùm fimiles rimulas in aère circumjacente non inveniant, intra vitrum fe con- 1 5 tinent, vel certè ab eo non multùm evagantur, & circa ejus particulas convolutse, motu quodam circulari, ex unis ejus rimulis in alias fluunt. Quamvis enim materia primi elementi fluidiflima fit, quia tamen con- fiât minutiis inaequaliter agitatis, ut in tertiae partis 20 art. 87 & 88 explicui b , rationi confentaneum eft, ut credamus multas quidem ex maxime concitatis ejus minutiis à vitro in aèrem afîiduè migrare, aliafque ab aëre in vitrum earum loco reverti ; fed, cùm eae quae revertuntur, non fint omnes aequc concitatae, illas quae 25 minimum habent agitationis, verfus ri|mulas, quibus nulli meatus in aëre correfpondent, expelli, atquc ibi unas aliis adhérentes, fafciolas iftas componere; quic fafeiola: idcirco fucceflu temporis figuras acquirunt

a. Art. cxxv, p. 270.

b. Ci-avant p. 142 et 144.

�� � deri.

��395*96. Pars Quarta. } 1 J

detérminatas, quas non facile mutare poffunt. Unde fit, ut fi vitrum fatis validé fricetur, ita ut nonnihil incalefcat, ipfse hoc motu foras excuffae, per aërem quidem vicinum fe difpergant, aliorumque etiam cor- 5 porum vicinorum meatus ingrediantur ; fed quia non tam faciles ibi vias inveniunt, ftatim ad vitrum revol- vantur, & minutiora corpora, quorum meatibus funt implicite, fecum adducant.

Ouod autem hîc de vitro notavimus, de plerifque clxxxvi.

. ,-11 <j* Eandem ipfius cauffam

10 alns corponbus etiam credi débet : nempe quod inter- ,-„ reiiquis etiam vi- ftitiaquaedam inter eorum particulas reperiantur, quae, cùm nimis angufta fint ad globulos fecundi elementi admittendos, folam materiam primi recipiunt, & cùm fint majora iis quse in aëre circumjacente foli ifli ma-

i5 terise primi elementi etiam patent, implentur minus agitatis ejus minutiis ; quae fibi mutuô adjun&œ, par- ticulas componunt, diverfas quidem habentes figuras, juxta diverfitatem iftorum interftitiorum, fed maximâ ex parte fafciolarum inftar tenues, latas & oblongas :

20 ita ut, circa particulas corporum quibus infunt fe con- volvendo, alfiduè moveri pofilnt. Interftitia enim à qui- bus figuram fuam mutuantur, cùm debeant efife valde angufta, ut globulos fecundi elementi non admittant, nifi efifent oblonga rimarum inftar, vix poflent erTe ma-

25 jora iis, quœ inter aëris particulas à globulis ejufdem fecundi elementi non occupantur. Quapropter, etfi non negem, aliam cauffam attradionis antè expofitam a in aliquibus forte corporibus locum habere poffe, quia tamen non eft ita generalis, & attraétio | ifta in valde

3o multis corporibus obfervatur, non aliam puto in illis,

a. Art. clxxxiv, p. 3n.

Œuvris. III. 4°

�� � M4

��Principiorum Philosophle

��296.

��CLXXXVII. Ex Jiâis intelligi, quœnam cauffœ effe poffint reliquorum omnium mirabilium effeâuum, qui ad oc- cultas qualitales re- ferri Jolent.

��vel faltem in maximâ illorum parte, quàm in vitro effe quserendam.

Caeterùm hîc notari velim, participas iflas in mea- tibus corporum terreftrium, ex materiâ primi elementi efformatas, non modo variarum attradionum, quales funt in eleclro & in magnete, fed & aliorum innume- rabilium & admirandorum effeduum cauffas effe poffe. Quae enim in unoquoque corpore formantur, aliquid fingulare habent in fuâ figura, quo differunt à reliquis omnibus, in aliis corporibus formatis; cùmque reti- neant maximam agitationem primi elementi, cujus funt partes, minimas ob cauffas fieri poteft, ut vel ex- tra corpus in quo funt non evagentur, fed tantùm in ejus meatibus hinc inde difcurrant ; vel contra celer- rimè ab eo difcedant, & alia omnia corpora terreftria pervadentes, ad loca quantumlibet remota breviffimo tempore perveniant, ibique materiam fuae adioni reci- piendse idoneam invenientes, raros aliquos effeétus producant. Et fané quifquis conûderabit, quàm mirse fint magnetis & ignis proprietates, ac quàm diverfse ab iis quas vulgô in aliis corporibus obfervamus ; quàm ingens flamma ex minimà fcintillâ momento temporis poffit accendi, quàm magna fit ejus vis ; ad quam im- manem diflantiam ftellae fixse lumen fuum circumqua- que diffundant; & reliqua, quorum cauffas, meo judi- cio, fatis évidentes, ex principiis omnibus notis & ab omnibus admiffis, figura fcilicet, magnitudine, fitu & motu particularum materiae, in hoc fcripto deduxi : facile fibi perfuadebit, nullas effe vires in lapidibus aut plantis tam occultas, nulla fympathiae vel antipa-

26 ex] & (i"édit.). Voir ci-après p. Si S, l.4etp.32S, l. 12.

��10

��i5

��20

��25

��îo

�� � 296-297-

��Pars Quarta.

��îM

��10

��i5

��20

��25

��thise miracula 3 tam ftupenda, nihil | denique in naturâ univerfâ, quod ad cauffas tantùm corporales, five mente & cogitatione deftitutas, debeat referri, cujus ratio ex iifdem illis principiis deduci non poffit : adeô ut aliqua alia ipfis adjungere non fit necefle.

Plura non adderem in hac quartâ Principiorum Phi- lofophise parte, fi (quemadmodum mihi antehac in animo fuit) duas adhuc alias, quintam fcilicet de vi- ventibus, five de animalibus & plantis, ac fextam de homineefTem fcripturus b . Sed quia nondum omnia, de quibus in iis agere vellem, mihi plané perfpe&a funt, nec fcio an fatis unquam otii habiturus fim ad ipfas abfolvendas, ne priores idcirco diutius retineam, vel quid in iis defideretur, quod ad alias refervârim, pauca quaedam de fenfuum obje&is hîc fubjungam. Quippe hadenus hanc Terram, totumque adeô hune mundum afpe&abilem, inftar machinai defcripfi, nihil prœter figuras & motus in eo confiderans ; fenfus autem noftri multa alia nobis exhibent, colores fcilicet, odores, fonos & fimilia, de quibus fi plané tacerem, prseci- puam explicationis rerum naturalium partem viderer omififTe .

Sciendum itaque humanam animam, etfi totum cor- pus informet, prsecipuam tamen fedem fuam habere in cerebro, in quo folo non modo intelligit & imagi- natur, fed etiam fentit : hocque opère nervorum, qui, filorum inftar, à cerebro ad omnia reliqua membra protenduntur, iifque fie annexi funt, ut vix ulla pars

��CLXXXVIII. De iis, quœ ex traâa- tionibus de animait & de homine, ad re- rum materialium co- gnitionem mutuanda funt.

��CLXXXIX.

Quid fit fenfus, & quo-

modo fiât.

��a. Voir t. V, r p. 389.

b. Ibidem.

c. Voir t. V, p. 291, 1. 27, à p. 292, 1. i3.

�� � cxc.

De Jenfuum dijlinâio- ne : ac prima de in- ternis, hoc ejl, de animi affeâibus, £■ de appetitibus natura- libus.

��}i6 Principiorum Philosophie J97 -î 9 8.

humani corporis tangi poflit, quin hoc ipfo movean- tur aliquot nervorum extremitates per ipfam fparfae, atque earum motus ad alias eorum nervorum extremi- tates, in cerebro circa fedem animae collectas, tranf- feratur, ut in Dioptries cajpite quarto a fatis fufè expli- cui. Motus autem qui fie in cerebro à nervis excitan- tur, animam five mentem intimé cerebro conjundam b diverfimodè afficiunt, prout ipfi funt diverfi. Atque hze diverfae mentis afFe&iones, five cogitationes, ex iftis motibus immédiate confequentes, fenfuum perceptio- nes, five, ut vulgô loquimur, fenfus appellantur.

Horum fenfuum diverfitates primo ab ipforum ner- vorum diverfitate, ac deinde à diverfitate motuum, qui in fingulis nervis fiunt, dépendent. Neque tamen fin- guli nervi faciunt fingulos fenfus à reliquis diverfos, fed feptem tantùm praecipuas difFerentias in iis notare licet, quarum duse pertinent ad fenfus internos, aliae quinque ad externos. Nempe nervi qui ad ventricu- lum, œfophagum, fauces, aliafque interiores partes, explendis naturalibus defideriis deftinatas, protendun- tur, faciunt unum ex fenfibus internis, qui appetitus naturalis vocatur. Nervuli verô qui ad cor & praecor- dia, quamvis perexigui fint, faciunt alium fenfum in- ternum, in quo confiftunt omnes animi commotiones, five pathemata, & affedus, ut laetitiae, triflitiae, amoris, odii, & fimilium. Nam, exempli cauffâ, fanguis rite temperatus, facile ac plus folito in corde fe dilatans, nervulos circa orificia fparfos ita laxat & movet, ut înde alius motus in cerebro fequatur, qui naturali

��10

��i5

��20

��2 5

��a. Tome VI, p. 109.

b. Tome V, p. 3 1 3, 1. i5, et p. 347,1. 7.

�� � sg8-î99- Pars Quarta. jij

quodam fenfu hilaritatis afficit mentem : ac etiam alia? qusevis cauflae, nervulos iftos eodem modo moventes, eundem illum lœtitiaî fenfum dant. Ita imaginatio fruitionis alicujus boni, non ipfa fenfum laetitise in fe 5 habet, fed fpiritus ex cerebro ad mufculos, quibus illi nervi inferti funt, mittit, eorumque ope orificia cordis expanduntur, & ejus nervuli mo|ventur eo motu, ex quo fequi débet ille fenfus. Ita, audito grato nuncio, mens primùm de ipfo judicat, & gaudet gaudio illo

io intelleétuali, quod fine ullâ corporis commotione ha- betur, quodque idcirco Stoici dixerunt cadere pofle in fapientem ; deinde, cùm illud imaginatur, fpiritus ex cerebro ad praecordiorum mufculos fluunt, & ibi ner- vulos movent, quorum ope alium in cerebro motum

i5 excitant, qui mentem afficit laetitiœ animalis fenfu. Eâdem ratione fanguis nimis craflus, maligne in cordis ventriculos fluens, & non fatis ibi fe dilatans, alium quendam motum in iifdem prœcordiorum nervulis fa- cit, qui cerebro communicatus fenfum triftitiae ponit

20 in mente, quamvis ipfa forte nefciat cur triftetur : aliœque plures cauflae idem prœftare poflunt. Atque alii motus iftorum nervulorum efficiunt alios affeétus, ut amoris, odii, metûs, irae, &c, quatenus funt tan- tùm affedus, five animi pathemata, hoc eft, quatenus

2 5 funt confufae quœdam cogitationes, quas mens non habet à fe folâ, fed ab eo quôd à corpore, cui intimé conjunda eft, aliquid patiatur. Nam diftinétaî cogita- tiones, quas habemus de iis quse ampledenda funt, vel optanda, vel fugienda &c, toto génère ab iftis

3o affedibus diftinguuntur. Non alia ratio eft appeti- tuum naturalium, ut famis, fitis &c, qui à nervis ven-

�� � CXCI.

De fenjibus externis :

ac primo de taâu.

��CXCII. De guflu.

��CXCIII. De odoratu.

��}i8 Principiorum Philosophie 3 99 -3oo.

triculi , faucium &c, pendent, funtque à voluntate comedendi, bibendi &c, plané diverfi; fed quia, ut plurimum, ifla voluntas five appetitio eos comitatur, idcirco dicuntur appetitus.

Quantum ad fenfus externos, quinque vulgô nu- merantur, propter quinque diverfa objedorum gênera, nervos iis fervientes moventia, & totidem gênera co- gitationum confufarum, quse ab iftis motibus in anima excitanjtur. Nam primo, nervi in univerfi corporis cu- tem definentes, illâ mediante à quibuflibet terrenis corporibus tangi pofîunt, & ab illis integris moveri, uno modo ab illorum duritie, alio à gravitate, alio à calore, alio ab humiditate &c; quotque diverfis mo- dis vel moventur, vel à motu fuo ordinario impediun- tur, tôt in mente diverfos fenfus excitant, ex quibus tôt tactiles qualitates denominantur. Ac prœterea, cùm ifti nervi folito vehementiùs agitantur, fed ita tamen ut nulla laefio in corpore inde fequatur, hinc fit fenfus titillationis, menti naturaliter gratus, quia vires cor- poris, cui ar6tè conjunda eft, ei teftatur; fi verô ali- qua laefio inde fequatur, fit fenfus doloris. Atque hinc patet, cur corporea voluptas & dolor tam parum di- ftent ab invicem in objedo, quamvis in fenfu contrarii fint.

Deinde alii nervi, per linguam & partes ei vicinas fparfi, ab eorundem corporum particulis, ab invicem disjundis, & fimul cum falivâ in ore natantibus, diver- fimodè moventur, prout ipforum figurae funt diverfae, ficque diverforum faporum fenfus eftîciunt.

Tertio, duo etiam nervi, five cerebri appendices extra calvariam non exfertae, moventur ab eorundem

��10

��■ 5

��20

��25

��3o

�� � 3oo-3oi

��Pars Quarta.

��) l 9

��10

��corporum particulis disjundis, & in aëre volantibus, non quidem quibuflibet, fed iis quse fatis fubtiles ac fimul fatis vividae funt, ut in nares attradœ per offis fpongiofi meatus ufque ad illos nervos perveniant ; & à diverfis eorum motibus fiunt diverforum odorum fenfus.

Quarto, duo alii nervi, in intimis aurium cavernis reconditi, excipiunt tremulos & vibratos totius aëris circumjacentis motus. Aër enim membranulam tym- pani | concutiens, fubjun&am trium officulorum ca- tenulam, cui ifti nervi adhèrent, fimul quatit ; atque ab horum motuum diverfitate, diverforum fonorum fenfus oriuntur.

Denique nervorum opticorum extremitates, tuni- cam, retinam di&am, in oculis componentes, non ab aëre nec à terrenis ullis corporibus ibi moventur, fed à folis globulis fecundi elementi, unde habetur fenfus luminis & colorum ; ut jam fatis in Dioptricâ 3 & Me- teoris explicui. 20 Probatur autem evidenter, animam b non quatenus eft in fingulis membris, fed tantùm quatenus eft in ce- rebro, ea quse corpori accidunt in fingulis membris nervorum ope fentire : primo, ex eo quôd morbi varii, folum cerebrum afficientes, omnem fenfum tollant, vel perturbent ; ut & ipfe fomnus, qui eft in folo cere- bro, quotidie nobis magnâ ex parte adimit fentiendi facultatem, quam poftmodumvigilia reftituit. Deinde, ex eo quôd, cerebro illsefo, û tantùm vise, per quas

��i5

��25

��cxciv.

De auditu.

��CXCV. De y if u.

��CXCVI.

Animam non fentire, mji quatenus eft in cerebro.

��a. Discours VI. Voir t. VI, p. i3o.

b. Discours VIII et Discours IX. Tome VI, p. 325 et p. 345. — Voir aussi t. V, p. 3go.

�� � }20

��Principiorum Philosophle

��3oi-3oa.

��CXCVII. Mentent effe talis na- tures, ut à folo cor- poris motu varii J en- Jus in eâ poflint exci- tari.

��nervi à membris externis ad illud porriguntur, obftru- dae fint, hoc ipfo illorum membrorum fenfus etiam périt. Ac denique, ex eo quôd dolor aliquando fentia- tur tanquam in quibufdam membris, in quibus nulla tamen eft doloris cauffa, fed in aliis per quae tranfeunt nervi, qui ab illis ad cerebrum protenduntur. Quod ultimum innumeris experimentis oftendi poteft, fed unum hîc ponere fufficiet. Cùm puellae cuidam, raa- num gravi morbo affedam habenti, velarentur oculi quoties Chirurgus accedebat, ne curationis apparatu turbaretur, eique poft aliquot dies brachiurn ad cubi- tum ufque, ob gangraenam in eo ferpentem, fuiffet am- putatum, & panni in ejus locum ita fubftituti, ut eo fe privatam effe plané ignoraret, ipfa intérim varios dolores, nunc in uno | ejus manûs quae abfciffa erat digito, nunc in alio fe fentire querebatur : quod fané aliunde contingere non poterat, quàm ex eo quôd nervi, qui priùs ex cerebro ad manum defeendebant, tuneque in brachio juxta cubitum terminabantur, eo- dem modo ibi moverentur, ac priùs moveri debuiffent in manu, ad fenfum hujus vel illius digiti dolentis, animae in cerebro refidenti imprimendum.

Probatur deinde talem effe noftrae mentis naturam, ut ex eo folo quod quidam motus in corpore fiant, ad quaflibet cogitationes, nullam iftorum motuum ima- ginem referentes, poffit impelli; & fpeciatim ad illas confufas, quae fenfus, five fenfationes, dicuntur. Nam videmus verba, five ore prolata, five tantùm feripta, quaflibet in animis noftris cogitationes & comrao- tiones excitare. In eâdem chartâ, cum eodem calamo & atramento, fi tantùm calami extremitas certo modo

��10

��i5

��20

��25

��3o

�� � 3oj-3o3.

��Pars Quarta.

��)

��21

��fupra chartam ducatur, literas exarabit, quse cogita- tiones praeliorum, tempeftatum, furiarum, affedufque indignationis & triflitiae in le&orum animis concita- bunt ; fi verô alio modo ferè fimili calamus movea-

5 tur, cogitationes valde diverfas, tranquillitatis, pacis, amœnitatis, affe&ufque plané contrarios amoris & lsetitiae efficiet. Refpondebitur fortaffe, fcripturara vel loquelam nullos affe&us, nullafque rerum à fe diver- farura imaginationes, immédiate in mente excitare,

10 fed tantummodo diverfas inteileftiones ; quarum deinde occafione anima ipfa variarum rerum imagines in fe efformat. Quid autem dicetur de fenfu doloris & titillationis ? Gladius corpori noftro admovetur, illud fcindit : ex hoc folo fequitur dolor, qui fané non mi-

i5 nùs diverfus eft à gladii, vel corporis quod fcinditur, locali motu, quàm color, vel fonus, | vel odor, vel fapor. Atque ideô, cùm clarè videamus, doloris fen- fum in nobis excitari ab eo folo, quôd aliquae cor- poris noftri partes contadu alicujus alterius corpo-

20 ris localiter moveantur, concludere licet, mentem nollram effe talis naturs, ut ab aliquibus etiam mo- tibus localibus, omnium aliorum fenluum affediones pati poflit.

Preeterea non deprehendimus ullam differentiam

z5 inter nervos, ex quâ liceat judicare, aliud quid per unos quàm per alios, ab organis fenfuum externorum ad cerebrum pervenire, vel omnino quicquam eô per- venire,. prseter ipforum nervorum motum localem. Videmufque hune motum localem, non modo fenfum

3o titillationis vel doloris exhibere, fed etiam luminis & fonorum. Nam fi quis in oculo percutiatur, ita ut

Œuvres. III. 4'

��CXCVIII. Nihilà nobis in objeâis externis fenfu depre- hendi, prœter ipfo- rum figuras, magni' tudines & motus.

�� � } 22 PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE 3o3-3o4-

i&ûs vibratio ad retinam ufque perveniat, hoc ipfo videbit plurimas fcintillas luminis fulgurantis, quod lumen extra ejus oculum non erit. Atque fi quis aurem fuam digito obturet, tremulum quoddam murmur audiet, quod à folo motu aèris in eâ incluû procedet. 5 Denique fsepe advertimus çalorem, aliafve fenfiles qualitates, quatenus funt in objedis, nec non etiam formas rerum pure materialium, ut, ex. gr., formam ignis, à motu locali quorundam corporum oriri, atque ipfas deinde alios motus locales in aliis corporibus io efiicere. Et optimècomprehendimus quo pa&o à varia magnitudine, figura & motu particularum unius cor- poris, varii motus locales in alio corpore excitentur; nullo autem modo pofiumus intelligere, quo paéto ab iifdem (magnitudine fcilicet, figura & motu) aliquid o aliud producatur, omnino diverfae ab ipfis naturae, quales funt illae formas fubftantiales & qualitates reaies, quas in rébus efife multi fuppo|nunt; nec etiam quo pafto poftea iftae qualitates autformae vim habeant in aliis corporibus motus locales excitandi. Quae cùm 20 ita fint, & fciamus eam efle animae noftrae naturam, ut diverfi motus locales fufficiant ad omnes fenfus in eâ excitandos ; experiamurque illos reipfâ varios fenfus in eâ excitare, non autem deprehendamus quicquam aliud, praeter ejufmodi motus, à fenfuum externorum 25 organis ad cerebrum tranfire : omnino concludendum eft, non etiam à nobis animadverti, ea, quae in objedis externis, luminis, coloris, odoris, faporis, foni, ca- lons, frigoris & aliarum tadilium qualitatum, vel etiam formarum fubftantialium, nominibus indigita- 3o mus, quicquam aliud effe quàm iftorum objedorum

�� � 3<>4-3o5.

��Pars Quarta.

��)2)

��10

��i5

��20

��25

��3o

��varias difpofitiones, quse efficiunt ut nervos noftros variis modis movere poffint.

Atque ita facili enumeratione colligitur, nulla na- turse phsenomena fuifle à me in hac tradatione prse- termirTa. Nihil enim inter naturae phsenomena eft recenfendum, nifi quod fenfu deprehenditur. Atqui exceptis magnitudine, figura & motu, quae qualia fint in unoquoque corpore explicui, nihil extra nos po- fitum fentitur, nifi lumen, color, odor, fapor, fonus, & tadiles qualitates ; quae nihil aliud efle, vel fal- tem à nobis non deprehendi quicquam aliud efle in objedis, quàm difpofitiones quafdam in magnitu- dine, figura & motu confidentes, hadenus eft demon- ftratum.

Sed velim etiam notari, me hîc univerfam rerum materialium naturam ita conatum efle explicare, ut nullo plané principio ad hoc ufus fim, quod non ab Ariftotele, omnibufque aliis omnium feculorum Phi- lofophis fuerit | admiflum : adeô ut haec Philofophia non fit nova, fed omnium maxime antiqua & vulgaris. Nempe figuras & motus & magnitudines corporum confideravi, atque fecundùm leges Mechanicse, certis & quotidianis experimentis confirmatas, quidnam ex iftorum corporum mutuo concuriu fequi debeat, exa- minavi. Quis autem unquam dubitavit, quin corpora moveantur, variafque habeant magnitudines & figuras, pro quarum diverfitate ipforum etiam motus varien- tur, atque ex mutuâ collifione, quœ majufcula funt in multa minora dividantur, & figura? mutent ? Hoc non uno tantùm fenfu, fed pluribus, vifu, tadu, auditu deprehendimus; hoc etiam diftinétè imaginamur &

��cxcix.

Nullœ naturœ phœno- mena in hac traâa- tione fuijfe prxter- miffa.

��CC.

Nullis me in ea prin- cipiis ufum effe, quœ non ab omnibus re- cipiantur ; haneque Philofophiam non effe novam, fed maxime antiquam & vulgarem.

�� � J 24 PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE 3o5-3o6.

intelligimus : quod de reliquis, ut de coloribus, de fonis & caeteris, quae non ope plurium fenfuum, fed fingulorum duntaxat percipiuntur, dici non poteft : femper enim eorum imagines in cogitatione noftrâ funt confufae, nec quidnam illa Tint fcimus. 5

„ . . ; At multas in fingulis corporibus particulas confi-

Dari particulas corpo- ° \ r

mm infenjiies. dero, quae nullo fenfu percipiuntur : quod illi fortafle non probant, qui fenfus fuos pro menfurâ cognofci- bilium fumunt. Quis autem poteft dubitare, quin multa corpora fint tara minuta, ut ea nullo fenfu de- «o prehendamus ? fi tantùm confideret, quidnam fingulis horis adjiciatur iis quae lente augentur, vel quid de- trahatur ex iis quae minuuntur. Crefcit arbor quotidie, nec poteft intelligi majorem illam reddi quàm priùs fuit, nifi fimul intelligatur aliquod corpus ei adjungi. i5 Quis autem unquam fenfu deprehendit, quaenam fint illa corpufcula, qua? in unâ die arbori crefcenti accef- ferunt? Atque faltem illi, qui agnofcunt quantitatem effe indefinitè divifibilem, fateri debent ejus partes reddi poffe | tam exiguas, ut nullo fenfu percipiantur. 20 Et fané mirum effe non débet, quôd valde minuta cor- pora fentire nequeamus; cùm ipfi noftri nervi, qui moveri debent ab objeétis ad fenfum efficiendum, non fint minutiffimi, fed, funiculorum inftar, ex multis particulis fe minoribus conflati ; nec proinde à minu- 2 5 tiflimis corporibus moveri poflint. Nec puto quem- quam ratione utentem negaturum, quin longe meliùs fit, ad exemplum eorum quae in magnis corporibus accidere fenfu percipimus, judicare de iis quae acci- dunt in minutis corpufeulis, ob folam fuam parvita- 3o tem fenfum effugientibus, quam ad haec explicanda,

�� � 3o6-3o7.

��Pars Quarta.

��P5

��10

��.5

��20

��25

��Î0

��novas res nefcio quas, nullam cum iis quae fentiuntur fimilitudinem habentes, excogitare.

At Democritus etiam corpufcula quaedam imagina- batur, varias figuras, magnitudines & motus habentia, ex quorum coacervatione mutuifque concurfibus om- nia fenfilia corpora exfurgerent; & tamen ejus philo- fophandi ratio vulgô ab omnibus rejici folet. Verùm nemounquam illamrejecit,propterea quôd in eâ con- fiderarentur quaedam corpora tam minuta ut fenfum effugerent, quae varias magnitudines, figuras & motus habere dicerentur; quia nemo poteft dubitare, quin multa rêvera talia fint, ut modo oflenfum eft. Sed re- je&a eft, primo, quia illa corpufcula indivifibilia iup- ponebat, quo nomine etiam ego illam rejicio; deinde, quia vacuum circa ipfa efle fingebat, quod ego nullum dari poffe demonftro ; tertio, quia gravitatem iifdem tribuebat, quam ego nullam in ullo corpore, cùm fo- lum fpe&atur, fed tantùm quatenus ab aliorum cor- porum fitu & motu dependet atque ad illa refertur, intelligo ; ac denique, quia non oflendebat, quo pafto res | fingulae ex folo corpufculorum concurfu oriren- tur, vel fi de aliquibus id oftenderet, non omnes ejus rationes inter fe cohserebant : faltem quantum judi- care licet ex iis, quae de ipfius opinionibus mémorise prodita funt. An autem ea quae hadenus de Philo- fophiâ fcripfi, latis cohaereant, aliis judicandum re- linquo.

At infenfilibus corporum particulis determinatas figuras & magnitudines & motus affigno, tanquam fi eas vidiffem, & tamen fateor efle infenfiles ; atque ideô quaerent fortafle nonnulii, unde ergo quales fint

��ccn.

Democriti Philofo- phiam non minus dif- ferre à noftrâ, quàm à vulgari.

��CCIII. Quomodofiguras S mo- tus particularum in- fenjîlium cognofca- mus.

�� � J2Ô PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE 3ot-3o8.

agnofcam. Quibus refpondeo : me primo quidem, ex fimpliciffimis & maxime notis principes, quorum co- gnitio mentibus ncftris à naturâ indita eft, generaliter confiderâfle, quaenam prsecipuae differentiae inter ma- gnitudines & figuras & fitus corporum, ob folam 5 exiguitatem fuam, infenfilium efle poflent, & quinam fenfiles effedus ex variis eorum concurfibus feque- rentur. Ac deinde, cùm fimiles aliquos effedus in rébus fenfibilibus animadverti, eas ex fimili talium corporum concurfu ortas exiftimâfle; prsefertim cùm 10 nullus alius ipfas explicandi modus excogitari poffe videbatur. Atque ad hoc arte fada non parum me adjuverunt : nullum enim aliud, inter ipfa & corpora naturalia, difcrimen agnofco, nifi quôd arte fadorum operationes, ut plurimum, peraguntur inftrumentis i5 adeô magnis, ut fenfu facile percipi poflint : hoc enim requiritur, ut ab hominibus fabricari queant. Contra autem naturales effedus ferè femper dépendent ab aliquibus organis adeô minutis, ut omnem fenfum effug'iant. Et fané nullae funt in Mechanicâ rationes, ?o quse non etiam ad Phyficam, cujus pars vel fpecies eft, pertineant : nec minus naturale eft | horologio, ex his vel illis rôtis compoûto, ut horas indicet, quàm arbori ex hoc vel illo femine ortae, ut taies frudus producat. Quamobrem, ut ii qui in confiderandis automatis 2 5 funt exercitati, cùm alicujus machinae ufum fciunt & nonnullas ejus partes afpiciunt, facile ex iftis, quo modo aliae quas non vident fint fadae, conjiciunt : ita ex fenfilibus effedibus & partibus corporum natura- lium, quales fint eorum cauflse & particulae infenfiles, 3o inveftigare conatus fum.

�� � 3o8-3o9.

��Pars Quarta.

��VI

��10

��i5

��20

��25

��3o

��At quamvis forte hoc pafto intelligatur, quomodo res omnes naturales fieri potuerint, non tamen ideô concludi débet, ipfas rêvera fie fadas effe. Nam quemadmodum ab eodem artifice duo horologia fieri poffunt, quae, quamvis horas sequè bene indicent, & extrinfecus omnino fimilia fint, intus tamen ex valde diiïimili rotularum compage confiant : ita non dubium eft, quin fummus rerum opifex omnia illa, quae vide- mus, pluribus diverfis modis potuerit efiieere. Quod equidem verum effe libentifîimè concedo, fatifque à mepraeftitum effe putabo, fi tantùm ea quae fcripfi talia fint, ut omnibus naturae phaenomenis accuratè refpon- deant. Hocque etiam ad ufum vitae fufficiet, quia & Medicina, & Mechanica, & caeterae artes omnes, quae ope Phyficae perfici poffunt, ea tantùm quae fenfilia funt, ac proinde inter naturae phaenomena numeranda, pro fine habent. Et ne quis forte fibi perfuadeat, Ariftotelem* aliquid ampliùs praeftitiffe, aut praeftare voluiffe, ipfemet in primo Meteorologicorum, initio capitis feptimi, expreffè teftatur, de iis quae fenfui non funt manifefta, fe putare fufficientes rationes & de- monftrationes afferre, fi tantùm oftendat ea ita fieri poffe, ut à fe explicantur.

| Sed tamen, ne qua hîc veritati fraus fiât, confide- randum eft quaedam effe quae habentur certa mora- liter, hoc eft, quantum fufncit ad ufum vitae, quamvis fi ad abfolutam Dei potentiam referantur, fint incerta. Ut ex. gr., fi quis légère velit epiftolam, latinis qui- dem literis, fed non in verâ fignificatione pofitis, feriptam, & conjiciens, ubicunque in eâ eft A, legen-

a. Voir t. V, p. 550, 1. 4-

��CCIV.

Sufficere fi de infenfi- bilibus qualia effe poffint, explicuerim, etfi forte «on talia fint.

��CCV. Ea tamen quœ expli- cui, viderijaltem mo- raliter certa.

�� � J 28 Principiorum Philosophie 3o 9 -3io.

dum effe B, ubi B legendum C, atque ita pro unâ- quâque literâ proximè fequentem effe fubftituendam, inveniat hoc pado latina quœdam verba ex iis com- poni : non dubitabit quin illius epiftolae verus fenfus in iftis verbis contineatur, etfi hoc folâ conjedurâ 5 cogrofcat, & fieri forfan poffit, ut qui eam fcripfit, non literas proximè fequentes, fed aliquas alias loco verarum pofuerit, atque fie alium in eâ fenfum occul- taverit : hoc enim tam difficulter poteft contingere, ut non credibile videatur. Sed qui advertent quàm 10 multa de magnete, de igné, de totius Mundi fabricâ, ex paucis quibufdam principiis hîc deduda ûnt, quamvis illa principia tantùm cafu & fine ratione à me affumpta effe pu tarent, forte tamen agnofeent, vix potuiffe contingere, ut tam multa fimul cohaererent, i5 fi falia effent 3 . CCVI - Praeterea quaedam funt, etiam in rébus naturalibus,

Imà plufquam mora- i y i . i r i • • n •

u ter , quie abiolute ac pluiquam morahter certa exiftima-

mus, hoc feilicet innixi Metaphyfico fundamento, quôd Deus fit fummè bonus & minime fallax, atque jo ideô facultas quam nobis dédit ad verum à falfo diju- dicandum, quoties eâ reétè utimur, & quid ejus ope diftinétè percipimus, errare non poffit. Taies funt Ma- thematicae demonftrationes ; talis eft cognitio quôd res materiales exfiftant; & talia funt evidentia omnia a5 ratiocinia, quee de ipfis fiunt. In quorum | numerum fortaflis etiam haec noftra recipientur ab iis, qui con- fiderabunt, quo pado ex primis & maxime fimplicibus cognitionis humanse principiis, continua ferie deduéta fint. Praelertim fi fatis intelligant, nulla nos objeda 3o

a. Voir t. V, p. 3oa, 1. 16.

�� � 10

��3 io.

��Pars Quarta.

��P9

��externa fentire poffe, nifi ab iis aliquis motus localis in nervis noftris excitetur; talemque motum excitari non poffe à flellis fixis, longiffimè hinc diftantibus, nifi fiât etiam aliquis motus in illis & in toto coelo inter- jacente : his enim admiffis, caetera omnia, faltem gene- raliora quae de Mundo & Terra fcripfi, vix aliter quàm à me explicata funt, intelligi poffe videntur.

At nihilominus, memor meae tenuitatis, nihil affir- mo : fed haec omnia, tum Ecclefiae Catholicae aufto- ritati, tum prudentiorum judiciis fubmitto; nihilque ab ullo credi velim, niû quod ipfi evidens & invida ratio perfuadebit.

��CCVII. Sei me omnia mea Ec- clefice auâoritati fub- mittere.

��FINIS.

��Œuvres. III.

��4»

�� � INDEX

��PRINCIPIORUM PHILOSOPHIE

��Avertissement m

Epistola Dedicatoria i

��PARS PRIMA.

De principiis cognitionis humanœ.

��i. Veritatem inquirenti, femel in vitâ de omnibus, quan- tum ftcri poteft, effe dubi- tandum 5

2. Dubia etiam pro falfis ha-

benda »

3. Hanc intérim dubitationem

ad ufum vitae non effe re- ferendam »

4. Cur poflîmus dubitare de

rébus fenfibilibus »

5. Cur etiam de Mathematicis

demonftrationibus 6

6. Nos habere liberum arbi-

trium, ad cohibendum af- fenfum in dubiis, ficque ad errorem vitandum »

7. Non poffe à nobis dubitari,

quin exiftamus dum dubi- tamus; atque hoc effe pri- mum, quod ordine philo- fophando cognofcimus. . . »

8. Diftin&ionem inter animam

��& corpus, five inter rem cogitantem & corpoream,

hinc agnofci 7

9. Quid fit cogitatio »

10. Quœ fimpliciffima funt & per fe nota, dcfiniticnibus Logicis obfcuriora reddi. & taiia inter cognitiones ftudio acquifitas non effe numeranda 8

1 1. Quomodo mens noftra no- tior fit quàm corpus »

12. Cur non omnibus aeque innotefcat 9

i3. Quo fenfu reliquarum re- rum cognitio à Dei cogni- tione dependeat »

14. Ex eo quôd exiftentia ne- ceffaria in noflro de Deo conceptu contineatur, reftè concludi Deum exfiftere. . io

i5. Non eodem modo in alia- rum rerum conceptibus

�� � H 2

��Index

��(7-8)

��cxfiftentiam neceffariam , fed contingenter! dum- taxat contineri 10

16. Praejudicia impedire, quo-

minùs ifta neceffitas exfi- ftentiae Dei ab omnibus clarè cognofcatur »

17. Quô cujufque ex noftris ideis objettiva perfeftio major eft, eô ejus caufTam effe debere majorem 11

18. Hinc rurfus concludi , Deum exfiftere »

19. EtfiDei naturamnon com- prehendamus, ejus tamen perfeftiones omni aliâ re clariùs à nobis cognofci. . 12

ao. Nos non à nobis ipûs, fed à Deo fa<Etos, eumque pro- inde exfiftere »

31. Exfiftentiae noftrae duratio- nem fufficere ad exûften- tiam Dei demonftrandam. i3

22. Ex noftro modo exfiften- tiamDei cognofcendi.om- nia ejus attributa naturali i.igenii vi cognofcibilia fi- mul cognofci »

i3. Deum noneffecorporeum, nec fentire ut nos, nec velle malitiam peccati « 

24. A Dei cognitione ad crea- turarum cognitionem per- veniri , recordando eum effe infinitum, & nos fini-

tos 14

25. Credenda effe omnia quae à Deo revelata funt, quam- vis captum noftrum excé- dant »

pô.Nunquamdifputandumeffe de infinito ; fei tantùm ea in quibus nullos fines ad- vertimus, qualia funt ex- tenfio mundi, divifibilitas

��partium matenae.numerus ftellarum &c, pro indefi- nitis habenda 14

27. Quae differentia fit inter indefinitum & infinitum.. i3

28. Non caufas finales rerum creatarum, fed efficientes effe examinandas »

29. Deum non effe errorum cauffam 16

30. Hinc fequi omnia quas clarè percipimus, vera effe, ac tolli dubitationes antè recenfitas »

3 1 . Errores noftros, fi ad Deum

referantur, effe tantùm ne- gationes; fi ad nos, priva- tiones 17

32. Duos tantùm in nobis effe modos cogitandi, percep- tionem fcilicet intelleflûs,

& operationem voluntatis. »

33. Nos non errare, nifi cùm de re non fatis perfpeélâ judlcamus »

34. Non folùm intelleflum, fed etiam voluntatem, requiri adjudicandum 18

35. Hancillolatiùspatere,erro-

rumque cauffam inde effe. »

36. Errores noftros Deo impu- tari non poffe »

37. Summam effe hominis per-

feclionem, quôd agat li- bère, five per voluntatem, & per hoc laude vel vitu- perio dignum reddi >

38. Effe defeaum in noftrâ aftione, non in noftrà na- turâ, quôd erremus ; & faepe fubditorum culpas aliis dominis, nunquam autem Deo, tribui poffe. . 19

39. Libertatem arbitrii efic per

fe notam »

�� � (8-9) Principiorum

40. Certum etiam omnia effe à Deo praeordinata ao

41. Quomodo arbitrii noftri li- bertas & Dei prœordina-

tio fimul concilientur »

4a. Quomodo, quamvis noli- mus falli, fallamur tamen per noftram voluntatem. . »

43. Nos nunquam falli, cùm folis clarè & diftinftè per- ceptis affentimur . . . 21

44. Nos femper malè judicare, cùm affentimur non clarè perceptis, etfi cafu incida- mus in veritatem ; idque ex co contingere , quôd fupponamus ea fuiffe antea fatis à nobis perfpefta »

45. Quid fit perceptio clara, quid diftincla »

46. Exemplo doloris oftendi- tur, claram effe poffe per- ceptionem, etli non fit di- ftincla ; non autem diftin- ftam, nifi fit clara 22

47. Ad primae auatis prx-judi- cia emendanda, fimplices notiones effe confideran- das, & quid in quâque fit clarum »

48. Omnia quœ fub perceptio-

nem noftram cadunt, fpe- ftari ut res rerumve affe- fliones, vel ut œtcmas veritates ; & rerum enume- ratio »

49. jEternas veritates non poffe ita enumerari, fed nec effe opus 23

50. Eas clarè percipi, fed non omnes ab omnibus, prop-

ter praejudicia 24

5i. Quid fitfubftantia; & qu6d iftud nomen Deo & creatu- ris nonconveniat univocè. »

��PmLOSOPHIiE. 22}

52. Quôd menti & corpori uni- vocè conveniat, & quo- modo ipfa cognofcatur. . . 24

53. Cujufque fubftantiae unum effe praecipuum attribu- tum, ut mentis cogitatio, corporis extenfio 2 5

54. Quomodo claras & diftin- étas notiones habere poffi- mus, fubftantiae cogitantis,

& corporeœ, item Dei »

55. Quomodo duratio, ordo, numerus etiam diftin£tè intelligantur a6

56. Quid fint modi, qualitates, attributa »

57. Qusedam attributa effe in rébus, |alia in cogitatione. Etquid duratio & tempus. »

58. Numerum & univerfalia omnia effe tantùm modos cogitandi. 27

59. Quomodo univerfalia fiant,

& quœ. fint quinque vul- gata : genus, fpecies, dif- ferentia, proprium, acci- dens »

60. De diltinitionibus, ac pri- mo de reali 28

61. De diftinftione modali. . . . 29

62. De diftindione rationis... 3o

63. Quomodo cogitatio & ex- tenfio diftinttè cognofci poffint, ut conftituentes na- turam mentis & corporis . »

64. Quomodo etiam ut modi fubdantioe 3i

65. Quomodo ipfarum modi fint etiam cognofcendi ... 32

66. Quomodo fenfus, affedus & appetitus, clarè cognof- cantur, quamvis fxpe de

iis malè judicemus »

67. In ipfo de dolore judicio fivpe nos falli ,

�� � m

��Index

��(9)

��68. Quomodo in iftis id, quod clarè cognofcimus, ab eo in quo falli polfumus, fit diftinguendum 33

69. Longé aliter cognofci ma- gnitudinem, figuram &c, quàm colores, dolores &c . »

70. Nos poffe duobus modis de fenfibilibus judicium ferre : quorum uno erro- rem praecavemus, alio in errorem incidimus 34

71. Praecipuam errorum cau- fam à prœjudiciis infantiae procedere 35

72. Alteram errorum caufam effe, qu6d praejudiciorum oblivifci nequeamus 36

73. Tertiam cauflam eue, quôd

��defatigemur ad ea, quae fenfibus praefentia non funt, attendendo ; & ideô atfueti fimus de illis non ex praefenti perceptione, fed ex praeconceptâ opi- nione judicare 37

74. Quartam cauflam elfe, quôd

conceptus noftros verbis, quae rébus accuratè non rcfpondent, alligemus. ... »

75. Summa eorum quae obfer- vanda funt ad reftè philo- fophandum 38

76. Autoritatem divinam per- ception! noftrae effe prœfe- rendam; fed eâfeclufà, non decere Philofophum aliis quàm perceptis affentiri. . 69

��PARS SECUNDA. De Principiis rerum materialium.

��1. Quibus rationibus rerum

materialium exfiftentiacer- tô cognofcatur 40

2. Quibus etiam cognofcatur

corpus humanum menti effe arâè conjunftum. ... 41

3. Senfuum perceptioncs, non

quid rêvera lit in rébus, fed quid humano compo- fito profit vel obfit, do- ccrc »

4. Naturam corporis, non in

pondère, duritie, colore, aut limilibus, fed in folà extenfionc confiftere 42

5. Prxjudicia de rarefaftionc

��& de vacuo, hanc corporis naturam obfcuriorem fa- cere 42

6. Quomodo fiât rarefaftio ... 43

7. Eam non poffe ullo alio

modo intelligibili expli- cari »

8. Quantitatem & numerum

differre tantùm ratione à

re quanta & numerata 44

9. Subftantiam corpoream ,

cùm à quantitate fuâ di- ftinguiiur, confufè concipi tanquam incorpoream ... 45

10. Quid lit fpatium, iive lo- cus intcinus

�� � (9-io,

��PrINCIPIORUM PHILOSOPHIE.

��m

��1 1. Quomodo in re non diffé- rât à fubftantiâ corporeâ. 46

12. Quomodo ab eâdem diffé- rât in modo quo conci- pitur »

1 3. Quid fit locus externus ... 47

14. In quo différant locus & fpatium »

i5. Quomodo locus externus pro fulperficie corporis ambientis reftè fumatur. . 48

16. Repugnare ut detur va- cuum, five in quo nulla plané fit res 49

17. Vacuum ex vulgi ufu non

excludere omne corpus. . . »

18. Quomodo emendandum fit praejudicium de vacuo ab- folutè fumpto 5o

19. Ex his ea confirmari, qux

de rarefa&ione di&a funt. »

20. Ex his etiam demonllrari, nullas atomos dari poffe.. 5i

ai. Item mundum effe indcfi- nitè extenfum 52

22. Item unam & eandem elle materiam cœli & terrx ; ac plures mundos effe non poffe »

23. Omnem materiae variatio- nem, five omnem ejus for- marum diverfitatem, pen- dere à motu »

24. Quid fit motus juxta vul- garem fenfum 53

25. Quid fit motus propriè fumptus »

26. Non plus a£tionis requiri ad motum, quàm ad quie- tem 54

27. Motum & quietem elfe tantùm diverfos modos corporis moti 55

28. Motum propriè fumtum non referri, nifi ad corpora

��55

��29

��3o.

��contigua ejus quod move-

tur

Nec referri, nifi ad ea cor- pora contigua, quae tan- quam quiefcentia fpeftan-

tur »

Cur, ex duobus corpori- bus contiguis quae fepa- rantur ab invicem, unum potiùs quàm aliud moveri dicitur 56

3i. Quomodo in eodem cor- pore innumeri diverû mo- tus effe poffint 57

3a. Quomodo etiam motus propriè fumptus, qui in quoque corpore unicus efl, pro pluribus fumi poffit. . »

33. Quomodo in omni motu integer circuluscorporum

fimul moveatur 58

Hinc fequi divifionem ma- terix in particulas rêvera indefinitas, quamvis eae nobis fint incomprehenfi-

biles

Quomodo fiât ifta divifio; & quôd non fit dubitan- dum quin fiât, etfi non comprehendatur 60

36. Deum effe primariam mo- tus caufam, & eandem femper motûs quantitatem in univerfo confervare. . . Prima lex naturae : quôd unaquasque res, quantum in fe eft, femper in eodem ftatu perfeveret , ficque quod femel movetur, fem- per moveri pergat 62

De motu projecîorum 63

Altéra lex naturae : quôd omnis motus ex fe ipfo fit ie£lus ; & ideô quae circu- lariter moventur, tenderc

��34

��35

��59

��61

��37

��38. 3 9 .

�� � j}6 Index (io-h)

femper ut recédant à cen- 56.Fluidorumparticulasaequa-

tro circuli quem defcri- li vi verfus omnes partes

bunt 63 moveri. Et corpus durum

40. Tertia Iex : quôd omne in fluido exfiftens, à mini- corpus, alteri fortiori oc- ma vi porte determinari ad

currendo, nihil amittat de motum 71

fuo motu ; occurrendo Sj. Ejufdem rei demonftratio. jl

verô minus forti, tantum 58. Si quae fluidi particule

amittere quantum in illud tardiùs moveantur quàm

transfert 65 corpus durum in ep exfi-

41. Probatio prioris partis hu- ftens, illud hac in parte jus regulae » fluidi rationem non ha-

43. Probatio porterions partis. 66 bere 75

43. In quo confiftat vis cujuf- Sg. Corpus durum, ab alio que corporis ad agendum duro impulfum, non om- vel refiftendum » iiem fuum motum ab eo

44. Motum non effe motui mutuari, fed partem etiam

contrarium, fed quieti ; & à fluido circumjacente « 

determinationem in unam 60. Non porte tamen ab ifto

partem determinationi in fluido majorem celerita-

partem oppofitam 67 tem acquirere, quàm ha-

45. Quomodo portit determi- beat à duro ; à quo impul-

nari quantum eu jufque fum eft 76

corporis motus mutetur 61. Cùm corpus fluidum to-

propteraliorumcorporum tum fimul verfus aliquam

occurfum,idque per regu- partem fertur, neceffariô

las fequentes » fecum déferre corpus du-

46. Prima 68 rum quod in fe continet. . »

47. Secunda » 62. Cùm corpusdurum à fluido

48. Tertia » fie defertur, non ideirco

49. Quarta » moveri 77

50. Quinta 69 63. Cur quaedam corpora tam

5i. Sexta » dura fint, ut, quamvis

52. Septima » parva, non facile manibus

J53. Harum regularum ufum noftris dividantur »

elfe difficilem, propterea 64. Non alia principia in Phy-

quôd unumquodque cor- ficâ quàm in Geometriâ,

pusàmultisfimultangatur. 70 vel in Mathefi abftraclâ, à

54. Qua: fint corpora dura, me admitti, nec optari, quse fluida » quia fie omnia naturx

55. Durorum partes nullo alio phsenomena explicantur, glutino fimul jungi, quàm & certae de iis demonrtra- earum quiète 71 tiones dari portunt 78

�� � (il-IÎ

��Principiorum Philosophie.

��)}7

��PARS TERTIA.

De Mundo adfpe&abili.

��i. Opéra Dei nimis ampla co- gitari non poffe 80

2. Cavendum effe, ne nimis fu-

perbè de nobis ipfis fen- tientes, fines quos Deus fibi propofuit in creando mundo, à nobis intelhgi fupponamus »

3. Quo fenfu dicipoffit,omnia

propterhominemfaétaeffe. 81

4. De phaenomenis, five experi-

mentis, & quis eorum ufus ad philofophandum »

5. Quae fit ratio diftantiae &

magnitudinis inter Solem, Terram & Lunam 82

6. Quas fitdiftantiareliquorum

planetarum à Sole »

7. Fixas non poffe fupponi ni-

mis remotas *

8. Terram è cœlo confpe&am

non apparituram effe nifi ut Planetam, love aut Sa- turno minorem »

9. Solem & Fixas propriâ luce

fulgere 83

10. Lunam & alios Planetas lucem à Sole mutuari »

1 1 . Terram ratione luminis à

Planetis non differre 84

12. Lunam, cùm nova eft, à Terra illuminari »

i3. Solem inter Fixas, & Ter- ram inter Planetas poffe numerari »

14 Fixas eandem femper à fe mutuô diftantiam retinere,

non autem Planetas »

Œuvres. III.

��i5. Eafdem Planetarum appa- rentias, per varias hypo- thefes poffe explicari 84

16. Hypothefim Ptolemaei ap- parentîis non fatisfacere. . 85

17. Hypothefes Copernici & Tychonis non differre, in quantum hypothefes »

18. Tychonem verbo minus, fed re plus motûs Terras tribuere, quàm Coperni- cus »

19. Me accuratiùs quàm Co-

pernicum, & veriùs quàm Tychonem, Terrae motum negare 86

20. Fixas fupponendas effe à Saturno| quammaximè di- ftantes »

21. Solem, inftar flammae, ex

materiâ quidemvalde mo- bili conftare, fed non ideo ex uno loco in alium mi- grare »

22. Solem à flammâ differre,

quod non ita egeat ali- mento 87

23. Fixas omnes in eâdem fphaerâ non verfari, fed unamquamque vaftum fpa- tium circa fe habere, aliis fixis deftitutum »

24. Cœlos effe fluidos 89

25. Cœlos omnia corpora in fe contenta fecum déferre. . . »

36. Terram in cœlo fuo quie- fcere, fed nihilominus ab

eo deferri »

43

�� � 2^8 Index

27. Idemque fentiendum effe 42 de omnibus Planetis 90

28. Terram, propriè loquendo,

non moveri, nec ullos Planetas, quamvis à cœlo transferantur » 43

29. Nullumetiammotum Ter- ra effe tribuendum, quam- vis motus impropriè juxta

ufum vulgi fumatur; fed 44, tune reftè dici alios Pla- netas moveri 91

30. Planetas omnes circa So- 45 lem à cœlo deferri 92

3t. Quomodo finguli Planetx

deferantur » 46,

32. Quomodo etiam Solis ma- culas 93

33. Quomodo etiam Terra cir- 47, ca proprium centrum, &

Luna circa Terram veha- tur 11

34. Motus cœlorum non effe

perfeflè circulares 94 48.

35. DeaberrationePlanetarum

in latitudinem »

36. De motu in longitudinem. 95 49.

37. Phaenomena omnia per hanc hypothefin facillimè

intelligi » 5o.

38. Iuxta Tychonis hypothe-

fim dicendum effe, Ter- Si.

ram moveri circa pro- 52.

prium centrum 96

39. Ac etiam illam moveri 53. circa Solem motu annuo.. 97

40. Terrae tranflationcm nul- 54. lam efficere adfpedûs di- verfitatemin Fixis,propter 55. maximam ipfarum diftan- 56. tiam »

41. Hanc etiam fixarum diftan-

tiam requiri ad motum 57.

Cometarum, quos jamcon- ftat effe in cœlo 98

��(11)

. Omnia quae hîc in Terra videmus, ad phasnomena etiam pertinere, fed non opus effe initio ad cunfta

refpicere 98

Vix fkri poffe quin cauffae, ex quibus omnia phaeno- mena clarè deducuntur ,

fint verae 99

Me tamen eas, quas hîc exponam, pro hypothefi- bus tantùm haberi velle. . » Meque etiam hîc nonnullas affumpturum, quas confiât

falfas effe »

Quaenam fint ea, quae hîc affumo ad phaenomena

omnia explicanda 1 00

Harum fuppofitionum fal- fitatem non impedire,quo- minus ea, quas ex ipfis deducentur, vera & certa

effe poffint toi

Quomodo omnes cceleftis materioe particulae faélx

fint fphaericae io3

Circa iftasparticulas fphee- ricàs aliam effe debere ma-

teriam fubtiliorem 104

Hujus fubtilioris materioe narticulas facillimè dividi. » Eafdem celerrimè moveri. » Tria effe hujus mundi ad-

fpectabilis elementa io5

Très etiam in illo cœlos

diftingui poffe 106

Quomodo Sol & fixas for- matas fint 107

Quid fit lux to8

Quis conatusad motum in rébus inanimatis fit intel-

ligendus « 

Quomodo in codem cor- pore conatus ad diverfos motus fimul effe poffint . . k

�� � (»z-i3) Principiorum

58. Quomodo ea.quae circula- riter moventur, conentur recedere à centro fui mo- tus 109

|59. Quanta fit vis iftius co- natûs m

60. Hune conatum reperiri in materiâ cœlorum 112

61. Ipfum efficere, ut corpora Solis & Fixarum fint ro- tunda »

62. Eundem efficere, ut mate- riâ cœleftis ab omnibus punétis circumferentiae cu- jufque ftellae vel Solis rece- dere conetur 1 1 3

63. Globulos materiae cœleftis

fe mutuô non impedire in ifto conatu 114

64. Omnes lucis proprietates in ifto conatu inveniri : adeô ut lux ejus ope cerni poffet tanquam ex ftellis manans, etfi nulla vis effet

in ipfis ftellis 1 1 5

65. Cujufquevorticis cœlorum polos, tangere partes alio- rum vorticum ab eorum polis remotas 116

66. Motus iftorum vorticum aliquo modo infle&i, ut inter fe confentiant 117

67. Duorum vorticum polos fe

mutuô tangere non poffe. 118

68. Vortices iftos effe magni- tudine inaequales 119

69. Materiam primi elementi ex polis cujufque vorticis fluere verfus centrum, & ex centro verfus alias par- tes »

70. Idem de materiâ fecundi elementi non poffe intelligi. 121

71. Quae fit ratio hujus diver- fitatis 123

��PHILOSOPHLE. }}9

72. Quomodo moveatur mate- riâ, quae Solem componit. 125

73. Varias effe inaequalitates

in fitu corporis Solis »

74. Varias etiam effe in ejus matejiae motu 128

75. Eas tamen non impedire,

ne ejus figura fit rotunda. 129

76. De motu primi elementi, dum verfatur inter globu- los fecundi i3i

jy. Quomodo Solis lumen non modo verfus Eclipticam, fed etiam verfus polos fe diffundat »'

78. Quomodo verfus Eclipti- cam fe diffundat i33

79. Quàm facile, ad motum unius exigui corporis, alia quammaximè ab eo remota moveantur u

80. Quomodo lumen Solis ten-

dat verfus polos 1 34

81. An aequalis fit ejus vis in polis & in Eclipticâ 1 35

82. Globulos fecundi elementi Soli vicinos minores effe, ac celeriùs moveri quàm remotiores, ufque ad cer- tain diftantiam, ultra quam funt omnes magnitudine asquales, & eô celeriùs mo- ventur, quô funt à Sole remotiores 137

83. Cur remotiffimi celeriùs moveantur quàm aliquantô minus remoti »

84. Cur Solis proximi celeriùs etiam ferantur, quàm pau-

lô remotiores 1 38

85. Cur iidem Solis proximi fint remotioribus mino- res 140

86. Globulos fecundi elementi variis modis fimul moveri,

�� �

��Index

��(i3-I4)

��quo fit ut plané fphaerici reddantur 142

87. Varios effe gradus celerita-

tis in minutiis primi dé- menti »

88. Eas ejus minutias quae mi- nimum hâbent celeritatis, facile idipfum quod hâ- bent aliis transferre, ac fibi mutuô adhaerere 144

89. Taies minutias, fibi mutuô

adhaerentes, praecipuè in- veniri in eâ materiâ primi elementi, quae à polis ad centra vorticum fertur ... »

90. Qualis fit figura iftarum minutiarum, quae particu- lae ftriatae deinceps voca- buntur »

91. Iftas particulas, ab oppofi- tis polis venientes, contra- rio modo effe intortas. .. . 145

92. Très tantùm ftrias in ipfis

effe »

93. Inter particulas ftriatas, & omnium minutiffimas, va- rias effe aliarum magnitu- dines in primo elemento.. 147

I94. Quomodo ex iis maculœ in Solis vel ftellarum fuperfi- cie generentur »

95. Hinc cognofci praecipuas harum macularum pro- prietates 148

96. Quomodo iftœ maculae dif- folvantur, ac novae gene- rentur »

97. Cur in quarundam extre- mitate colores iridis appa- reant »

98. Quomodo maculae in facu-

las vertaritur, vel contra. . 149

99. In quales particulas ma- cula; diflblvantur i5o

100. Quomodo ex ipfis acther

��circa Solem & ftellasgene- retur. Huncque xtherem & iftas maculas ad tertium elementum referri 1 5o

101. Macularum produftionem & diffolutionem à cauffis valde incertis pendere. . . . 1 5 1

102. Quomodo eadem macula totum aliquod fidustegere poffit »

io3. Cur Sol aliquando vifus eft obfcurior; & cur qua- rundam ftellarum magni- tudines apparentes mu- tentur i52

104. Cur aliquae fixae difpa- reant, vel ex improvifo ap- pareant »

io5. Multos effe meatus in ma- culis, per quos libéré tran- feunt particulae ftriatae 1 5 3

106. Quae fit difpofitio iftorum meatuum ; & cur particulae ftriatae per illos retrogredi non poffint 154

107. Cur etiam quae veniuntab uno polo, non tranfeant per eofdem meatus, quàm quae veniunt ab alio »

108. Quomodo materia primi elementi per iftos meatus fluat i55

109. Quôd alii etiam meatus illos decuffatim interfe- cent 1 56

110. Quôd lumen ftellae per maculam vix poffit tran- fire 157

ni. Defcriptio ftellae ex impro- vifo apparentis 1 58

112. Defcriptio ftellae paula- tim difparentis 160

11 3. In omnibus maculis mul- tos meatus à particulis ftriatis cxcavari 161

�� � (I4-I5)

��Principiorum Philosophle.

��w

��1 14. Eandem ftellam poffe per vicesapparereacdifparere. 162

n5. Totum aliquando vorti- cem, in cujus centro eft ftella, deftrui poffe »

116. Quomodo deftrui poffit, antequam multae macula; circa ejus ftellam fint con- gregatae 164

117. Quomodo permultae ma- cula; circa aliquam ftellam effe poffint, antequam ejux vortex deftruatur 1 66

118. Quomodo iftae multae ma- culas generentur »

119. Quomodo Stella fixa mu- tetur in Cometam, vel in Planetam 168

120. Quô feratur talis Stella, cùm primùm définit fixa effe 169

i2i. Quid per corporum foli- ditatem, & quid per eorum agitationem intelligamus. 170

122. Soliditatem non à folâ materiâ, fed etiam à ma- gnitudine ac figura pen- dere 172

123. Quomodo globuli caeleftes integro aliquo fidere foli- diores effe poffint »

124. Quomodo etiam effe pof- fint minus folidi 173

125. Quomodo quidam fint aliquo fidere magis folidi, alii minus 1 74

126. De principio motûs Co- metae »

127. De continuatione motûs Cornets per diverfos vor- tices 176

128. Phaenomena Cometarum. 178

129. Horum Phaenomenam ex- plicatio 179

i3o. Quomodo Fixarum lu- Œuvkes. III.

��men ad Terram ufque per- veniat 180

1 3 1 . An fixae in veris locis vi- deantur;& quid fit Firma- mentum 182

i32. Cur Cometae à nobis non videantur, cùm funt extra noftrum cœlum ; & obiter, cur carbones fint nigri, & cineres albi »

1 33. De Cometarum coma, & variis ejus phaenomenis.. . 1 85

1 1 34.. De quâdam refraftione, à quâ ifta coma dependet. 1 86

1 3 5 . Explicatio iftius refraftio- nis t

1 36. Explicatio apparitionis comae 188

137. Quomodo etiam trabes appareant 190

1 38. Cur Cometarum cauda non femper in parte à Sole directe averfâ, nec femper recta videatur

139. Cur taies comae circa Fixas aut Planetas non appareant 191

140. De principio motûs Pla- netae 192

141. Cauffae à quibus ejus er- ronés pendent. Prima. .. . 193

142. Secunda »

143. Tertia »

144. Quarta 194

145. Quinta »

146. De prima productione omnium Planetarum 195

147. Cur quidam Planetae fint aliis à Sole remotiores ; idque ab eorum magnitu- dine folâ non pendere. . . . 196

148. Cur Soli viciniores cele- riùs aliis moveantur ; & tamen ejus maculae fint tardiffima; »

44

�� � j42 Index i5

149. Cur Luna circa Terram 154. Cur fecundarii Planetae

gyret 197 qui funt circa Iovem, tam

i5o. Cur Terra circa fuum celeriter; qui verô funt

axem vertatur 198 circa Saturnum, tam tarde

l5l. Cur Lunaceleriùs feratur velnullomodomoveantur. 200

quàm Terra » 1 55- Cur poli jEquatoris &

i52. Cur femper Luna; faciès Eclipticae multùm diftent

quamproximè eadem fit ab invicem aoi

Terra; obverfa » 1 56. Cur paullatim ad invicem

1 5 3. Cur Luna celeriùs ince- accédant 302

dat, & à fuo motu medio 157. Ultima & maxime gene-

minùs aberret, in conjun- ralis caufa omnium inae-

clionibusquàminquadris; qualitatum, quae in moti-

& cur ejus cœlum non fit bus corporum mundano-

rotundum 1 99 rum reperiuntur »

��PARS QUARTA. De Terra.

��1 . Falfam hypothefim, quâ jam

antè ufi fumus, effe reti- nendam ad veras rerum naturas explicandas 2o3

2. Quas fit generatio Terrae fe-

cundùmiftam hypothefim. »

3. Diftinflio Terra; in très re-

giones,& prima; defcriptio 204

4. Defcriptio fecunda; 205

5. Defcriptio tertiae »

6. Particulas tertii elerrrenti,

quae funt in hac tertiâ re- gione, effe debere fatis magnas »

7. Ipfas à primo & fecundo

elemento poffe immutari. 206

8. Effe majores globulis fe-

cundi elementi, fed iifdem elle minus folidas & minus agitatas »

��10.

��1 1

��12

��i3

��i5

��16

��Eas ab initio fibi mutuô in-

cubuiffe circa Terram 206

Varia circa ipfas intervalla materia; primi & fecundi

elementi relifla effe 207

Globulos fecundi elementi eô minores Initio fuiffe,quô centro Terra; viciniores . . » Meatufque inter ipfas ha-

buiffe anguftiores »

Non femper craffiores te- nuioribus inferiores fuiffe. 208 De prima formatione di- verforum corporum in ter- tiâ Terra; regione >

De aflionibus, quarum ope ifta corpora genita funt; ac- prim6 de generali globulo-

rum cœleftium motu »

De primo hujus prima;

�� � (15-16)

��Principiorum Philosophie.

��W

��a&ionis effe|£lu, quôd red- dat corpora pellucida 209

17. Quomodo corpus folidum & durum, fatis multos meatus habere poiïît ad radios luminis tranfmit- tendos 210

18. De fecundo illius prima; aftionis effeclu, quôd una corpora ab aliis fecernat,

& liquores expurget »

19. De tertio effedu, quôd li- quorum guttas reddat ro- tundas 211

20. Explicatio fecundae aclio- nis, quae gravitas vocatur. 212

21. Omnes Terrae partes, fi fo- lae fpe&entur , non elle

graves, fed levés »

In quo confinât levitas

materiae cœleftis 2 1 3

Quomodo partes omnes terra; ab iftà materiâ cœ- lefti deorfum pellantur, &

ita fiant graves »

24. Quanta fit in quoque cor-

pore gravitas 214

25. Ejus quantitatem non ref- pondere quantitati mate- ria; cujufque corporis »

26. Cur corpora non gravitent

in locis fuis naturalibus . . 2i5

27. Gravitatem corpora depri-

mere verfus centrum Ter-

��22.

��23

��rae.

��216

��28. De tertiâ aftione, quae eft lumen; quomodo particu-

las aëris commoveat 217

29. De quartâ, qua; eft calor; quid fit, & quomodo fu- blato lumine perfeveret. . . 218

30. Cur altiùs penetret, quàm lumen »

3i. Cur corpora ferè omnia rarefaciat »

��32. Quomodo fuprema Terrae regio in duo diverla cor- pora fuerit primùm divifa.

33. Diftinftio particularum terreftrium in tria fumma gênera

34. Quomodo tertium corpus interduo priora fa&um fit.

35. Particulas tantùm unius generis in ifto corpore con- tineri

36. Duas tantùm in eo elfe ipe- cies illarum particularum.

37. Quomodo infimum corpus C in plura alia fuerit divi- fum

38. De formatione alterius quarti corporis fupra ter- tium

39. De hujus quarti corporis

accretione, & tertii expur- gatione

40. Quomodo hoc tertium cor- pus fuerit mole imminu- tum, & fpatium aliquod inter fe & quartum reli- querit

41. Quomodo multa; filîurx in quarto faclae fint

42. Quomodo ipfum in varias partes fit confractum

43. Quomodo tertium corpus fupra quartum ex parte afcenderit, & ex parte in- fra remanferit

44. Inde in fuperficie Terra; ortos effe montes, campos, maria &c

45. Quse fit aëris natura

46. Cur facile raréfiât & den- fetur

47. De violenta ejus compref- fione in quibufdam ma- chinis

48. De aquse naturâ & cur fa-

��218

��220

��222

��223

��224

��225

��22t) 227 228

��230

��23l

�� � 244 Index

cilè, modo in aërem, modo 66.

in glaciem, vertatur 23a

49. De fluxu & refluxu maris. » 67.

50. Cur aqua horis 6 i/5 afcen-

dat, & horis 6 i/5 defcen- 68.

dat 234

5i. Cur aeftus maris fint majo- 69.

res, cùm Luna plena eft vel nova » 70.

52. Cur in aequinoftiis fint maximi 236

53. Cur aër & aqua femper ab

Oriente in Occidentem 71.

fluant »

54. Cur in eàdem poli altitu- dine, regiones quae mare

habent ad Orientem, fint 72.

aliis magis temperatae 237

55. Cur nullus fit fluxus nec refluxus in lacubus aut fta-

gnis ; & cur in variis lito- 73.

ribus variis horis fiât »

56. Quomodo ejus cauffae par- 74. ticulares, in fingulis lito-

ribus fint inveftigandae. . . 238 |57. De naturâ terra; interio-

ris » 75.

58. De naturâ argenti vivi 239

59. De inaequalitate caloris in- teriorem terram perva-

dentis » 76.

60. De iftius caloris a&ione... 240

6 1 . De fuccis acribus & acidis, 77. ex quibus fiunt atramen- 78. tum futorium, alumen&c. 241

62. De materiâ oleagineâ bitu- 79. minis, fulphuris &c 242

63. De Chymicorum Princi- piis, & quomodo metalla

in fodinas afcendant » 80.

64. De Terra exteriore, & de

origine fontium » 81.

65. Cur mare non augeatur ex

eo, quôd flumina in illud 82.

fluant 243 83.

��(16-17)

Cur fontes non fint falfi,

nec mare dulcefcat 244

Cur in quibufdam puteis

aqua fit falfa »

Cur etiam ex quibufdam montibus fal effodiatur. . . 245 De nitro aliifque falibus,

à fale marino diverfis »

De vaporibus,fpiritibus,& exhalationibus à terra inte- riore ad exteriorem afcen-

dentibus »

Quomodo ex varia eorum mifturâ varia lapidum, aliorumque foffilium gê- nera oriantur 246

Quomodo metalla ex terra interiore ad exteriorem perveniant; & quomodo

minium fiât »

Cur non in omnibus terrae locis metalla inveniantur. 247 Cur potiflimùm invenian- tur in radicibus montium, verfus Meridiem & Orien- tem »

Fodinas omnes elfe in terra exteriore ; nec pofle unquam ad interiorem fo-

diendo perveniri »

De fulphure , bitumine,

argillâ, oleo »

Quomodo fiât terra; motus. 248 Cur ex quibufdam monti- bus ignis erumpat »

Cur plures concuffiones fieri foleant in terra; motu, ficque per aliquot horas aut dies interdum duret. . 249 De naturâ ignis , ejufque

ab aère diverfitate »

Quomodo primum excite-

tur 25o

Quomodo confervetur. . . . » Cur egeat alimento »

�� � (I7-I8)

��Principiorum Philosophle.

��H5

��84. Quomodo ex filicibus ex- 106. cutiatur 25 1

85. Quomodo exlignis ficcis.. 252 107.

86. Quomodo ex colleélione radiorum Solis 253 108.

87. Quomodo àfolo motu val- deviolento » 109.

88. Quomodo à diverforum corporum mifturâ »

89. In fulmine, in ftellis traji- cientibus 254 110.

90. In iis quae lucent & non III. urunt : ut in ftellis caden-

tibus » 112.

91. In guttis aquae marinae, in

lignis putridis, & fimili bus. 2 55 1 1 3.

92. In iis quae incalefcunt & non lucent : ut in fœno in- clufo 256

93. In cake aquâ afperfâ, & 114. reliquis 257 1 1 5.

94. Quomodo in cavitatibus terras ignis accendatur . . . 258

95. Quomodo candela ardeat. » 116,

96. Quomodo ignis in eâ con-

fervetur 259 117.

97. Curejus flamma fit acumi- 118. nata, & fumus ex eâ egre-

diatur » 119

98. Quomodo aër & alia cor-

pora flammam alant 260 120.

99. De motu aëris verfus ignem »

100. De iis quae ignem exftin- 121 guunt » 122

101. Quid requiratur ut ali-

quod corpus alendo igni 123

aptum fit 261 124

102. Cur flamma ex fpirituvini ta5. linteum non urat »

io3. Cur fpiritus vini facillimè 126

ardeat »

104. Cur aqua difficillimè. . . . 262 io5. Curvismagnorumignium 127

ab | aquâ aut falibus injeâis augeatur » 128

��Qualia fint corpora quae facile uruntur 262

Cur quaedam inflammen- tur, alia non 263

Cur ignis aliquandiu in prunis fe confervet »

De pulvere tormentario, ex fulphure, nitro & car- bone confe£lo : ac primo, de fulphure »

De nitro »

De fulphuris & nitri con- junâione 264

De motu particularum ni- tri »

, Cur flamma hujus pulve- ris valde dilatetur, & prae- cipuè agat verfus fupe- riora »

De carbone »

De granis hujus pulveris, in quo praecipua ejus vis confiftat 265

De lucernis diutiffimè ar- dentibus 266

De reliquis ignis effe&i bus 267

Quaenam corpora illi ad- motaliquefcant& bulliant. » . Quaenam ficcentur & du- refcant 268

De aquis ardentibus, in-

fipidis, acidis »

, De fublimatis & oleis 269

. Quod.mutato ignis gradu,

mutetur ejus effeclus »

. De calce »

De vitro, quomodo fiât . . 270

Quomodo ejus particulae

fimul jungantur

, Cur fit liquidum cùm can- det, omnefque figuras fa- cile induat 271

. Cur, cùm frigidum eft,

fit valde durum 272

. Cur valde fragile »

�� � H 6

��Index

��(■8-i 9 )

��1 2g. Curejus fragilitas minua- tur, fi lente refrigeretur . . 272

1 30. Cur fit pellucidum 273

1 3 1 . Quomodo fiatcoloratum. 274 i3a. Cur fit rigidum inftar

arcûs ; & generaliter, cur rigida, cùm inflexa funt, fponte redeant ad priorem figuram »

1 33. De magnete. Repetitio eorum ex antè diftis, quœ ad ejus explicationem re- quiruntur 275

1 34. Nullos in aëre necin aquâ cffe meatus recipiendis particulis ltriatis idoneos. 276

1 35. Nullos etiam effe in ullis corporibus terrae exterio- ris, prœterquam in ferro.. 277

1 36. Cur taies meatus fint in ferro »

137. Quâ ratione etiam fint in fingulis ejus ramentis 278

1 38. Quomodo ifti meatus apti reddantur ad particulas ftriatas, ab utrâvis parte venientes, admittendas ... »

139. Quae fit natura magnetis. 279

140. Quomodo fufione fiât chalybs&quodvisferrum. 280

141. Cur chalybs fit valde du- rus, rigidus & fragilis. ... 281

142. Quae fit differentia inter chalybem & aliud ferrum. »

143. Quomodo chalybs tempe- retur »

144. Quae fit dirferentia inter meatus magnetis, chalybis &ferri 283

145. Enumeratioproprietatum virtutis magneticœ 284

146. Quomodo particulae ftria- taepcrTerrxmeatusfluant. 287

147. Quôd difficiliùs tranfeant pcr aerem, aquam, & ter-

��rant extenorcm, quam per interiorcm 288

148. Quôd faciliùs tranfeant per magnetem, quàm per alia corpora hujus terrœ exterioris 289

149. Qui fint poli magnetis. . . » i5o. Cur ifti poli fe convenant

verfus polos Terras »

1 5 1. Cur etiam certâ ratione verfus ejus centrum fe in- clinent 290

1 52. Cur unus magnes ad alium fe convertat & in- clinet, eodem modo|atque

ad Terram 291

i53. Cur duo magnetes ad in- vicem accédant, & quas fit cujufque fphaera a&ivita- tis 292

154. Cur interdum fe invicem réfugiant 294

1 55. Cur fegmentorum magne- tis partes, quae ante feftio- nem junftas erant, fe mu- tuô etiam réfugiant 295

i56. Cur duo pun£ta, quae priùs in eodem magnete contigua erant, in ejus fragmentis fint poli diver- fae virtutis »

157. Cur eadem fit vis in quâ- vis magnetis parte, ac in toto »

1 58. Cur magnes fuam vim ferro fibi admoto commu- nicet 296

159. Cur ferrum pro variis modis, quibus magnetiad- movetur , ipfam diverfi- modè recipiat »

160. Cur ferrum oblongum eam non recipiat, nifi fe- cundùm fuam longitudi- nem 297

�� � (i9) Principiorum

161. Cur magnes nihil amittat de fuâ vi, quamvis eam ferro communicet 297

162. Cur hœc vis celerrimè ferro communicetur, fed diuturnitate temporis in

eo confirmetur 298

i63. Cur chalybs ad eam reci- piendam aptior fit, quàm

vilius ferrum »

164. Cur major ei communi- cetur à perfeftiore ma- gnete, quàm à minus per-

fe<Elo »

i65. Cur ipfa etiam terra vim magnetis ferro tribuat »

166. Cur vis magnetica in Terra debilior fit, quàm

in parvis magnetibus 299

167. Cur acus magnete ta£tae femper fuae virtutis polos in extremitatibus fuis ha- beant 3oo

168. Cur poli magneticas vir- tutis non femper accuratè verfus Terras polos diri- gantur, fed ab iis varié déclinent »

169. Cur etiam interdum ifta declinatio cum tempore mutetur 3oi

170. Cur in magnete fupra unum ex fuis polis ere£to minor effe poffit, quàm cùm ejus poli squaliter à Terra diftant »

171. Cur magnes trahat fer- rum 302

172. Cur magnes armatus, multô plus ferri fuftineat quàm nudus »

173. Cur ejus poli, quamvis contrarii, fe invicem ju- vent ad ferrum fuftinen- dum 3o3

��Philosophie. 347

174. Cur gyratio rotulae fer- res, à vi magnetis cui ap- penfa eft, non impediatur. 3o4

175. Quomodo & quare vis unius magnetis aug'eat vel minuat vim alterius 3o5

176. Cur magnes, quantumvis fortis, ferrum fibi non contiguum, à magnete de- bilioreattrahere non poffit. u

177. Cur magnes debilis, aut ferrum, à magnete fortiori ferrum fibi contiguum pof- fit detrahere 3o6

178. Cur, in his Borealibus regionibus, polus Auftra- lis magnetis fit fortior Bo- reali »

179. De iis quae obfervari pof- funt in ferri limaturâ circa magnetem fparfâ 307

180. Cur lamina ferrea, polo magnetis conjun&a, ejus vim trahendi vel conver- tendi ferri impediat 309

181. Cur eandem nullius alte- rius corporis interpofitio impediat 3io

182. Cur magnetis pofitio non conveniensejus vires paul- latim imminuat »

1 83. Cur rubigo, humiditas & fitus, cas etiam imminuat, & vehcmens ignis plané tollat »

184. De vi attraélionis in fuc- cino, cerâ, refinâ, & fimi- libus 3i i

1 85. Quœ fit cauffa iftius at- traflionis in vitro 3 1 2

186. Eandem ipfius cauffam in reliquis etiam videri 3 1 3

1 1 87. Ex di&is intelligi, quae- nam cauffe effe poffint re- liquorum omnium mira-

�� � H 8

��Index

��(10)

��bilium effeituum, qui ad occultas qualitates refcrri folent 314

188. De iis quae, ex traftationi- bus de animali & de ho- mine, ad rerum materia- lium cognitionem mu- tuanda funt 3 1 5

189. Quid fit fenfus, & quo- modo fiât »

190. De fenfuum diftinétione : ac primo de internis, hoc eft, de animi affeclibus, &

de appetitibus naturalibus. 3 16

191. De fenfibus externis : ac primo de ta£tu 3 18

192. De guftu »

193. De odoratu »

194. De auditu 319

195. Devifu »

196. Animam non fentire, nifi quatenus eft in cerebro. . . »

197. Mentem effe talis naturae, ut à folo corporrs motu varii fenfus in eâ pofllnt excitari 320

198. Nihil à nobis in obje&is externis fenfu deprehendi,

��praeter ipforum figuras, magnitudines & motus. .. 3ai

199. Nulla naturae phasnomena in hac traflatione fuiffe praetermiffa 323

200. Nullis me in eâ principiis ufum effe, quae non ab om- nibus recipiantur ; hanc- que Philofophiam non effe novam, fed maxime anti- quam & vulgarem »

201. Dari particulas corpo- rum infenfiles 324

202. Democriti Philofophiam nonminùsdifferreànoftrâ, quàm à vulgari 325

203. Quomodo figuras & mo- tus particularum infenfi- lium cognofcamus »

204. Sufficere fide infenfilibus, qualia effe poffint, expli- cuerim, etfi forte non talia fint 327

205. Ea tamen quae explicui.vi- deritamenmoraliter certa. »

206. Imô plus quàm moraliter. 328

207. Sed me omnia mea Eccle-

fis aucloritatl fubmittere . 329

�� �


ŒUVRES
DE
DESCARTES

PUBLIÉES
PAR
Charles ADAM & Paul TANNERY
SOUS LES AUSPICES
DU MINISTÈRE DE L’INSTRUCTION PUBLIQUE

—————

EPISTOLA AD G. VOETIUM
LETTRE APOLOGETIQUE
NOTÆ IN PROGRAMMA
VIII
(SECONDE PARTIE)


PARIS
LÉOPOLD CERF, IMPRIMEUR-ÉDITEUR
12, RUE SAINTE-ANNE, 12

1905

AVERTISSEMENT

��La seconde partie de ce tome VIII contient, ainsi que nous l'avions annoncé au tome VII, p. xi-xn de V Avertissement, les trois pièces suivantes de Descartes :

i° Epijtola ad Celeberrimum Virum D. Gisbertum Voe- tium;

2° Lettre Apologétique, ou Querela Apologetica;

3° Nota? in Programma quoddam, etc.

La première de ces trois pièces parut au mois de mai 1643; la seconde porte la date du 16 juin 1645 et du 21 février 1648; la troisième est de la fin de 1647. Examinons-les toutes trois successivement.

��I

��La première édition de la Lettre à Voet parut simultané- ment en latin et en flamand :

i° Epijîola Renati Des-Cartes, Ad celeberrimum Virum D. Gisbertum Voetium. In quâ examinantur duo libri, nuper pro Voetio Vltrajedi Jimut editi : unus de Confraternitate Marianâ, alter de Philofophià Cartejianà. (Amfterodami, Apud Ludovicum Elzevirium, CI3. IDC. XLIII. Marque : la Minerve. Pet. in- 12, 6 ff. limin., 282 pp., 3 ff. blancs.)

2 Brief van René Des Cartes, aen D. Gisbertus Voetius. Inden welcken overwoghen worden ttvee boecken, onlangs voor den felven Voetius tôt Vtrecht uyt-gegeeven, den eenen

Œuvrïs. III. A

�� � rv Avertissement.

geintituleert Confraternitas Mariana, ende het ander, Phi- lofophia Cartefiana. (t' Amfterdam, by Rieuwerdt Dircksz. van Baardt, a 1643. In-4, 8 ff. Hmin. , et 160 pp.)

Le texte latin fut réimprimé, à partir de i65o, au même volume que les Méditations, dans un Appendice, avec une pagination à part, qui comprenait d'abord les 5 raes et les 7 m " Objections et Réponses, puis la Lettre au P. Dinet. On le retrouve là, dans les cinq éditions successives des Elzevier, i65o, 1654, i663, 1670 et 1678; et à partir de i685, dans les éditions des Blaeu, à Amsterdam. (Voir notre t. VII, p. vm-x de l'Avertissement, et p. xxiv.)

Le texte flamand parut au même endroit dans les éditions flamandes des Œuvres de Descartes, traduction Glazemaker. Ce texte, d'ailleurs, n'était lui-même qu'une traduction, suivant une note, de la main de Descartes, écrite, il est vrai, au sujet de la Lettre Apologétique ci-après, mais qui s'applique éga- lement sans doute à la Lettre à Voet :

« Tay fait traduire cet efcrit en Flamend; mais pource que •» c'eji vne langue que i'entens fort peu, ie prie ceux qui le » liront d'auoir principalement égard au François, duquel » feul ie puis refpondre. » (Voir t. V, p. 125, 1. 3-6.)

Nous sommes donc suffisamment autorisés à ne pas donner place, dans la présente édition, à la traduction flamande, mais seulement à l'original, qui est ici en latin.

Ce texte, dans toutes les éditions successives à partir de i65o, est identique à l'imprimé de 1643. Nous n'avons donc eu qu'à nous procurer cette édition princeps, qui est d'ailleurs assez rare (il en existe un exemplaire à Nancy, Bibliothèque de la Ville), et à la reproduire : aucune difficulté ne se présentait pour la reconstitution du texte.

Quant à la date et à toutes les circonstances de la publication de la Lettre à Voet, ce n'est pas le lieu de les rappeler dans cet Avertissement. On les trouvera dans maint endroit de la Correspondance (lettres du 7 décembre 1642, du 23 mars, 23 avril, 3o mai, 6, 9] et 28 juin 1643, etc., au t. III, pages

�� � Avertissement. v

598, 642, 647, 674, 675, 677, 680, 695, 696, etc.), et dans un chapitre spécial de la vie du philosophe.

La seule difficulté ici (mais ce n'était pas peu de chose), consistait à donner tous les renseignements et éclaircissements nécessaires à l'intelligence du texte, pour tout ce qui s'était passé en ce temps-là à Utrecht, Groningue et Bois-le-Duc, et que Descartes rappelle incidemment. Car la Lettre à Voet est un écrit polémique, où le philosophe répond à deux ouvrages, dont chacun a lui-même deux titres : i° Philofophia Cartefiana, ou Admiranda Methodus ; 2 Confraternitas Mariana, ou Spécimen Affertionum, etc. Ces titres se trouvent reproduits tout au long ci-après, p. 5, note a, et p. 6, note a. Le premier de ces deux ouvrages, sans nom d'auteur, paraît être à la fois l'œuvre de Gisbert Voet et d'un professeur récemment nommé à l'Université de Groningue, Martin Schoock. Le second porte le nom de Voet lui-même. Nombreuses sont les citations de l'un et de l'autre ouvrage dans la Lettre à Voet. Il était donc nécessaire de se les procurer tous les deux. \J Admiranda Me- thodus ou Philofophia Cartefiana est extrêmement rare, même en Hollande, où l'on n'en connaît qu'un exemplaire, et dans une bibliothèque privée; en France, il en existe au moins deux exemplaires, l'un à Paris, Bibliothèque Victor Cousin, à la Sorbonne, l'autre à Nancy, Bibliothèque de la Ville. Quant à la Confraternitas Mariana, ou plutôt Spécimen AJfertio- num, etc., un exemplaire nous en a été obligeamment prêté par la Bibliothèque de l'Université d'Utrecht. Je me plais à remercier ici publiquement M. le Bibliothécaire van Someren, qui, non seulement m'a aussitôt envoyé ce volume à Nancy, mais a bien voulu m'indiquer un ouvrage récent, qui fournit les plus minutieux détails, précisément sur Gisbert Voet. L'auteur, A.-C. (Arnold-Cornelis) Duker, avait déjà publié, en 1861, un premier ouvrage, sous ce titre : Historisch- Kritische Studie van den Strijd tusschen Voetius en Descartes. (Leyden, D. Noothoven van Goor, in -8, 238 pages.) Mais il reprit ensuite le sujet, pour le traiter

�� � vi Avertissement.

avec beaucoup plus d'ampleur, et en faire une histoire com- plète de Gisbert Voet. La première partie seule a paru entièrement : Gisbertus Voetius, Eerste deel. (Leyde, E. J. Brill, 1897, 1 vol. in-8, 3g5 plus cxl pages.) La seconde partie est en cours de publication : Gisbertus Voetius. Tweede deel. [Hoogleeraarschap, 1634- i6j6. Eerste stuk. (Ibid., 1904, in-8, i32 et xl pages.) La suite paraîtra très prochainement. Cet ouvrage, d'une érudition des plus consciencieuses, donne, jusque dans le dernier détail, l'historique de tous les événe- ments de la vie si agitée de Voet, avec de copieux extraits de correspondances du temps et de pamphlets pour la plupart devenus introuvables. A.-C. Duker, à qui je me suis adressé, s'est mis aussitôt à ma disposition, avec une complaisance dont je lui sais un gré infini. Il a même bien voulu se dessaisir en ma faveur, et m'envoyer de Harlem, où il réside, un ouvrage capital pour le débat qui nous occupe, ouvrage que j'avais demandé en vain aux principales bibliothèques de Hollande (Utrecht, Groningue, Amsterdam, Leyde, La Haye), et qu'il avait la bonne fortune de posséder : Samuelis Maresii Ultima patientia tandem expugnata, etc. (Groningue, 1645.) Je suis heureux de lui en témoigner ici toute ma recon- naissance. Grâce à ces secours, les difficultés qu'offrait, pour le commentaire, la Lettre à Voet, ont pu être, nous l'espérons du moins, à peu près résolues.

��II

��La Lettre Apologétique aux Magistrats (ou Vroedschap) d' Utrecht présentait d'abord une difficulté de texte. Quel texte choisir, en effet ?

Cette Lettre fut publiée, pour la première fois, en latin, à Amsterdam, six ans après la mort de Descartes, sous le titre suivant :

Magni Cartejti Mânes ab ipfomet defenfi, Jive N. V.

�� � Avertissement. vu

Renati Des-Cartes Querela Apologetica ad AmpliJJimum Magijiratum Vltrajedinum, Quâ technœ, calumniœ, men- dacia, falforum tejlimoniorum fabricœ, aliaque crimina Voetiorum & Demalii, plenè reteguntur. Opufculum antea ineditum, nunc vero opponendum quotidianis Voetii & Voe- tianorum critninationibus, Us nominatim quas fub Theologiœ Naturalis Reformatée titulo haud ita pridem emiferunt . (Vriftadii, Apud Lancellotum Mifopodem, ab infîgne Fortunas volatilis in ïuburbio, i656. In-4, 28 pages, plus une préface de 3 pages, ainsi datée •' Vriftadii, x. Augufti i656.)

La même Lettre parut plus tard en français, au tome III, p. 1-49, des Lettres de M. Descartes, en 1667, à Paris, par les soins de Clerselier. (Voir notre t. I, p. xxxvi de Ylntro- duction.) L'en-tête portait :

Lettre Apologétique de M. Descartes, Aux Magiftrats de la Ville d'Vtrech (sic), Contre Mejjieurs Voetius, Père & Fils. Lettre I.

Au tome III de l'édition latine, Renati Descartes Epiftolœ, Partim Latino fermone confcriptœ, partim è Gallico in Latinum ver/ce, lequel ne parut qu'en i683, à Amsterdam, chez les Blaeu, la Querela Apologetica figure aussi la première, Epiftola L, avec le même texte exactement que celui de i656. Il en est ainsi dans toutes les éditions qui suivirent.

D'autre part, X Inventaire des papiers de Descartes, fait à Stockholm, le 14 février i65o (et dont il existe une copie manuscrite parmi les papiers de Huygens, à Leyde, Biblio- thèque de l'Université, et une autre, provenant de Clerselier, à Paris, Bibliothèque nationale), cet inventaire donne les deux indications suivantes :

L. — Renati De/cartes querela apologetica ad amplijjimum Magijiratum Vltraieâinum contra Voetium & Dematium.

O. — Un efcrit contenant neuf cahiers en forme de Lettre à Mejjieurs. . . contre le S r Voetius.

En i656, Pierre Borel, Vitœ Renati Cartesii Summi Phi- lojophi, Compendium. (Paris, apud Ioannem Billaine & viduam

�� � vin Avertissement.

Mathurini Dupuis), donna une version latine du même inven- taire. On y lit, p. 8 et p. 9 :

L. — Querela Apologetica ad ampliffimum Senatum Vllra- ieâtinum, contra Voetium & Dematium.

O. — Codices nouent fub forma Epifiolœ ad Dominos. . .

On sait que les papiers, dont l'inventaire fut ainsi dressé, ont été transportés de Stockholm à Paris, et finalement remis entre les mains de Clerselier. (Voir t. I, p. xvn-xvm de l'In- troduction.) On peut donc être assuré que le texte français, publié par celui-ci en 1667, est parfaitement authentique. Cler- selier d'ailleurs le jugeait lui-même d'une grande importance ; aussi lui a-t-il donné la première place au tome III des Lettres, et l'a-t-il signalé tout particulièrement au Lecteur dans la Pré- face de ce tome III. (Voir t. V, p. 652, 1. 17-26, de la présente édition.) Nous le suivrons donc en toute confiance.

Cependant cette Lettre Apologétique paraît avoir d'abord été écrite en latin. Des documents, relevés aux Archives d'U- trecht et publiés par nous ci-avant, tome IV, p. 226, le disent en propres termes :

a i3 (nouveau style 23) Junij 164S. — Gelefen een Latijnfe MiJJive van Des Cartes aen Burgermeejieren ende Vroetfchap defer Stadt (Utrecht), gedateerdt t' Egmond den XVI defer, Jlilo novo, die den Secre taris is te tranjlateren. »

Plus tard, songeant à quitter la Hollande, peut-être pour n'y plus revenir, Descartes adressa encore la Lettre Apologétique au Vroedschap d' Utrecht, mais cette fois en français et en flamand :

« 's Dynfdachs den XIIII cn (nouveau style, XXIV) Martij 1648. — Ontfangen ende gelefen een miffive van Monfieur Des Cartes gedateerdt t' Egmond den 21" 1 Februarij leflleden, waerby hy aen de Ed. Vroetfchap overfendt twee gefchreven exemplaren, een int Franchois ende een int Duyts. » (Voir notre t. V, p. 125.)

Le texte flamand a été conservé aux Archives d'Utrecht, où

�� � Avertissement. ix

il se voit encore, mais avec une note additionnelle, de la main de Descartes, que nous avons reproduite plus haut, p. iv, 1. 19 : ce texte n'est qu'une traduction, et non pas l'original; et encore, une traduction dont Descartes avoue lui-même qu'il ne peut pas répondre. Nous sommes donc pleinement autorisés à écarter de notre édition cette version flamande, et à ne retenir que les deux textes, latin et français.

Le plus simple serait de les considérer comme étant tous deux de Descartes à titre égal, et de les imprimer avec les caractères réservés aux textes authentiques du philosophe. On les mettrait en regard l'un de l'autre, et le lecteur pourrait se reporter, à son gré, au latin ou au français, pour sa plus grande commodité. Mais ce serait admettre implicitement deux choses : l'une, que le texte français, publié par Clerselier en 1667, est bien l'original, qu'il a trouvé dans les papiers ren- voyés de Stockholm (O) ; l'autre, que le texte latin, publié à Amsterdam en i656 et reproduit ensuite à partir de i683, est parfaitement conforme à l'autre original qui se trouvait dans les mêmes papiers (L). Or si l'on peut en être certain pour le texte français, un doute subsiste pour le texte latin. Le texte publié à Amsterdam en 16 56 est, en effet, précédé d'une Préface (non signée, d'ailleurs), où on lit cette déclaration (ci-après, p. 280, 1. 6) :

« Profedurus in Sueciam [Cartejius, ou, comme l'appelle l'auteur de la Préface, nofter Héros) hanc Apologiam quant tibi dantus, Gallicè à Je confcriptam, Latine verfam ab A mico, reliquerat in his oris, cum animo eam evulgandi,Ji privatim nihil operaretur. »

Le témoignage est formel : Descartes, à la veille de partir pour la Suède, avait laissé en Hollande sa Lettre Apologétique, écrite en français [Gallicè], et c'est un ami qui la traduisit en latin [Latine). Le texte publié en i656 ne serait donc qu'une traduction. Peut-être diffèrerait-elle très peu de l'original latin, qui a aussi existé. Peut-être (l'auteur de la Préface s'étant trompé) serait-elle cet original même. Mais, faute de pouvoir

�� � x Avertissement.

nous en assurer, nous sommes bien obligés de la prendre pour ce qu'elle se donne elle-même, c'est-à-dire pour une tra- duction. En conséquence, nous l'imprimerons, non pas comme le texte authentique de Descartes (en 14), mais en caractères plus petits (en 9), p. 283-3 17 ci-après.

On peut regretter qu'il en soit ainsi : il eût été plus com- mode, en effet, d'avoir sous les yeux, en regard l'un de l'autre, le texte latin et le texte français, tous deux imprimés avec les mêmes caractères. Hâtons-nous de dire cependant, pour ôter tout regret, que la chose eût été bien difficile. En effet, la Lettre Apologétique, comme précédemment la Lettre à Voet, a besoin, presque à chaque page, et souvent plusieurs fois en une même page, d'éclaircissements empruntés aux pamphlets des deux Voet, père et fils, de Schoock, de Desmarets, etc. De là de longues notes au bas des pages, notes en latin pour la plupart. Les eût-on mises d'un côté seulement, sous le texte latin, par exemple? Ou bien les eût-on réparties des deux côtés, sous le latin et sous le français également ? Et les appels de notes? Eussent-ils figuré en double, aux endroits correspon- dants du texte français et du- texte latin ? Quelle complication ! Nous avons mieux aimé annoter le texte principal seulement c'est-à-dire le texte français. Le texte latin est imprimé sans notes, mais avec renvois, page par page, à la pagination du texte français qui précède, et par conséquent au commentaire de celui-ci. Ajoutons que les mêmes secours, qui nous étaient venus de Hollande pour le commentaire de la Lettre à Voet, nous ont servi pareillement pour la Lettre Apologétique. Les travaux déjà publiés par A.-C. Duker, ainsi que les livres de sa bibliothèque, nous ont fourni une large contribution.

Donc, pour la Lettre Apologétique, nous donnons d'abord, comme un original authentique, le texte français publié par Clerselier en 1667, tome III, page 1-49, des Lettres de M r Des- cartes; puis, comme une simple traduction, le texte latin im- primé à Amsterdam en 16 56.

�� � Avertissement. xi

��III

��Le troisième écrit, Notœ in Programma etc., fut publié d'abord au commencement de 1648 :

Renati Des Cartes Notœ in Programma quoddam, fub finem anni 1647 in Belgio editum, cum hoc Titulo : Explicatio Mentis humanœ,jive Anima? rationalis, ubi explicatur quidjit, & quid ejfepojjit. (Amftelodami, Ex Officinâ Ludovici Elzevirii, CIO IDC XLVIII. Pet. in- 12, 63 pages en tout.)

« Opuscule des plus rares, dont L. Elzevier a été l'éditeur, » mais qui sort des presses de Fr. Hackius à Leyde », ajoute Alphonse Willems, p. 269-270 de son ouvrage, Les Elsevier (Bruxelles, 1880).

Dès i65o, le même texte fut reproduit, au volume des Médi- tations en latin, après les 6 ra " Objections et Réponses, dans les cinq éditions successives des Elzevier, i65o, 1654, i663, 1670 et 1678, et plus tard dans celles des Blaeu, à Amsterdam, à partir de i683. (Voir notre t. VII, p. ix-xii.)

Cependant Clerselier avait donné, au tome I, p. 434-462, de ses Lettres de M r Descartes,, 1657, à la suite de la lettre 99, une version française des Notœ in Programma, sous le titre suivant : Remarques de René Descartes, Sur vn certain Pla- cart imprimé aux Pays-Bas vers la fin de l'année 1647, qui portoit ce titre : Explication de l'Efprit humain, ou de l'Ame raisonnable, où il eft monjlré ce qu'elle ejl & ce qu'elle peut ejtre. Verfion. Clerselier avertit, dans la Préface de ce tome I, qu'il a fait autrefois cette version lui-même. (Voir notre t. V, p. 625, 1. 25-28.) N'étant donc qu'une version de Clerselier, elle n'a pas à figurer dans une édition des Œuvres de Des- cartes, et nous n'avons à nous occuper que de l'original, qui est le texte latin.

Nous aurions pu publier celui-ci, comme a fait Clerselier pour sa version, en lui donnant place dans la Correspondance

�� � xii Avertissement.

de Descartes. (Voir notre t. V, p. 109-110.) Mais, outre que ces Notes ou Remarques ne §ont pas une lettre à proprement parler, elles ont fait l'objet d'une publication à part, en un petit volume in-12; elles doivent donc aussi figurer séparé- ment dans notre édition. D'ailleurs (et cette raison du retard que nous avons mis à les publier, n'est pas la moins bonne), l'édition princeps, dont nous avions besoin, est, comme dit le bibliographe des Elzevier, «des plus rares ». On n'a pas pu nous la trouver en Hollande,' bien que nous l'ayons demandée à toutes les bibliothèques principales du pays. L'exemplaire que nous avons fini heureusement par découvrir, se trouve (là où nous aurions dû le chercher d'abord) à Paris, Bibliothèque Nationale, R. 2496. Le petit volume, — belle reliure aux armes de France, — contient, en outre, un opuscule (de Lam- bert Velthuysen) : Difputatio De Finito & Infinito, In quâ dé- fendeur fententia Clarijjitni Cartejii, De Motu, Spatio & Cor- pore. (Amftelodami, Apud Ludovicum Elzevirium, CID ID CLI. Pet. in-12, 4 ff. limin., 80 pp.)

L'édition princeps présente, cet avantage sur la version fran- çaise de Clerselier (et aussi sur le texte latin publié au t. I des éditions latines des Lettres de Descartes, à partir de 1668), de donner une préface au lecteur (Ledori), puis des vers en 'honneur de Descartes, préface et vers en latin, bien entendu. On les retrouve en tête des Notœ in Programma, dans toutes les éditions suivantes des Méditations, en i65o, etc. Nous les donnerons également ci-après, p. 337 et ^40.

Ajoutons enfin que, ces Notœ ayant un caractère purement philosophique (sauf quelques pages au commencement et sur- tout à la fin), et le Programma qu'elles visent étant d'ailleurs reproduit en entier par Descartes lui-même, il n'y a point lieu ici à une annotation aussi étendue que pour les deux pièces précédentes, qui ont un caractère de polémique personnelle, Lettre Apologétique et Lettre à Voet. Aucune difficulté ne sub- sistait donc, du jour où nous avons réussi à mettre la main sur un exemplaire de l'édition princeps : nous n'avions plus qu'à

�� � Avertissement. xiii

donner le texte fidèlement, avec quelques petites notes çà et là, et c'est ce que nous avons fait.

C. A.

Nancy, 25 juillet 1905.

��Ci -après les frontispices des trois pièces, telles que les donnent les premières éditions :

i° Epijlola ad Celeberrimum Virum D. Gisbertum Voetium. 2 Querela Apologetica etc. 3° Notœ in Programma etc.

��Œuvres. III.

�� � EFISTOIA

R E N A T I

DES. CARTES

Ad cekbcrrimum Yirum D.GISBERTUM VOÉT1UM.

In qum txaminantur duo Ulri , nuferfrt Veetio-VltrajtBi Jimul tditi , unut d* Çonfrattrnitate Marianâ , eltcr de Phtlofophid Carttjïanâ.

���jiinjitredami ,

��A^ud LuJovicum Elzcviiium , ois. Ijc. suii.

�� � MAGNI CARTESII MANES ab ipjomtt defenJL.

N. v. RENAIT DES

CARTES

gherela Apologetua ad Amphfsimum

Magifîrauan VltrajeSlimm ,

Quâ technse , calumnise ,

mendacia , falforum tcftimoniorum fabri-

ca; , aliaque crimina

? talonna & Tkmatii , fient

ttttguntur.

Opu/culum antca incditum, mine veràoppo-

nendura quoridianis Voetii 8c Voetianorum criminano»

nibui i ils nominatim quas (ub TheolocI£ N a-,

turalis Reformata

tiitdo haui ita fiidtm tmtftrmx.

���ApudLanccllotum Mifopodem ad infîgne forcun* volacilis inluburbio, i<$;<5.

�� � RENATI dis CARTES

NOT£

Programma quoddam . fi\b

fincm Anni 1647. in Bclgio

cdituro , cum koc Trtulo :

EXPL1CATIO

Mentit humant , fire Animt ratio-

m\i' . mIh txpUtiUHr quoi fit',

tf quid efft ("Jptj .

��c&av,vcii

��AMSTELODAMt, Ix OfScina Lvdovici Eizivirh.

cl? 1 se : 1 v 1 1 ii

��� � EPISTOLA

RENATI

DES CARTES

AD CELEBERRIMUM VIRUM

D. GISBERTUM VOETIUM

In quâ examînantur duo libri, nuperpro Voetio Ultrajecli

Jimul editi : unus de Confraternitate Marianâ,

alter de Philofophiâ Cartejîanâ.

��Œuvres. III.

�� � ARGUMENTUM

��Ex quo edidi qusedam fpecimina ejus Philofophiae quam veram & ufibus humanis apprimè utilem puto, multi ex literatis, & quidem praecipuè ex illis qui prae 5 cseteris ingeniofi & do&i ab omnibus exiftimantur, me ad illam excolendam, atque integram evulgandam hortati funt. Sed quamvis eorum judicio multum tri- buam, certius tamen pro ipfâ teftimonium praebere mihi videntur alii nonnulli fcholarum controverfiis in-

io nutriti, quôd eam malediétis obruere, ac tanquam in herbâ extinguere, fummo fludio laborent. Tam libe- rum enim femper fuit philofophari, & tam multi hade- nus circa rerum naturalium cognitionem innoxiè erra- runt, ut fi ego poil alios fallar, nihil inde periculi hu-

1 5 manse genti fit timendum ; fed fi forte veritatem in- venero, magna utilitas expeétanda : & ideo fieri poteft, ut ii qui amant veritatem, ob tenuem & dubiam fpem ejus in meis fcriptis inveniendae, me ad ipfa vulganda invitent. Sed non videtur ulla caufa effe pofie, cur alii

ao meas opiniones tantâ cum acerbitate impugnent, quàm

a. Le texte de cet Argumentum est imprimé tout d'une venue, dans l'édition princeps, sans alinéa, jusqu'aux mots tcedium minuatur, p. 1 1 ci-après, 1. 13. — De plus, la pagination n'est pas indiquée ; c'est pourquoi on met ici les numéros des pages entre parenthèses.

�� � 4 Epistola (i-3)

quôd firmiter fibi perfuadeant effe veras, | & timeant ne, fi veritas cognofcatur, nullus ampliùs honos futu- rus fit fcholafticis iftis controverfiis, in quibus eorum do&rina confiftit.

Quoniam autem hi non rationibus, fed folis ob- 5 treétationibus me impugnant, non foleo ipfis refpon- dere. Verùm unus ex eorum numéro, Gisbertus Voe- tius, non contentus, ut caeteri, me erroris & ignorantiae infimulare, tam atrocia crimina mihi affingit, viifque tam obliquis fuam in me maledicentiam exercet, ut io ejus injurias taceri à me non debere judicarim. Cùm- que, anno fuperiore, judicium quoddam nomine Aca- démie Vltraje&inae, cujus tune Reélor erat, edidiffet, in quo meam Philofophiam eo prœtextu condemna- bat, quôd fingeret varias, f alfas, & abfurdas opiniones i5 ex eâ confequi, pugnantes cum orthodoxâ Theologiâ a : coëgit me ad iftud judicium feripto cuidam, quod tune forte habebam fub prselo, inferendum, adjundâ ipfius refutatione, ac fimul Voetii virtutum brevi def- criptione : ut, quia me non rationibus, fed folâ autho- 20 ritate aggrediebatur, quantum ejus valere debeat au- thoritas omnibus notum facerem, eumque ad f alfas ijlas & abfurdas opiniones, pugnantes cum orthodoxâ Theo- logiâ, quas ex meâ Philojophiâ | fequi dixerat, proferen- das adigerem. Quamvis enim ab iis qui fupremâ utun- 2 5 tur poteftate, rationem judicati petere non liceat : certè fi ille qui alium, in quem nihil habet juris, aufus e£l condemnare, caufas iftius condemnationis petenti

a. Jugement du 17 mars 1642, dont le texte est reproduit dans la Lettre au P. Dinct, tome VII de la présente édition, p. 590. Voir notamment, p. 5g3, 1. 4-8.

�� � (3-4) Ad G. Voetium. ç

nullas dat, hoc ipfo calumniatorem fe effe déclarât. Quamobrem expeétabam aliquod à Voetio refpon- fum, quo illas opiniones pugnantes cum orthodoxâ theo- logiâ nobis oftenderet, ac fe calumniae fufpicione libe- 5 raret, cùm editus eft pro ipfo prolixus liber, cui titulus Phîlofophia Cartejîana, ûve Admiranda Methodus novœ Philofophiœ Renati Des Cartes*: fed prodiit fub nomine unius ex ejus difcipulis, qui Groningae eft Philofophiae Profeflbr b , &nullae ineo rationes adpriùs fcripta pro-

io banda vel excufanda, fed novae tantùm calumniae prio- ribus atrociores continentur. Quippe praeter infolen- tiam & vilitatem convitiorum folis calonibus dignam, nihil in eo libro mitius de me affirmatur, quàm quôd fubdolè ac admodum occulté doceam Atheïfmum ; & tam

i5 infolentis ac criminofi maledifti nulla alia probatio affertur, quàm quôd fcripferim contra Atheos, & multi judicent me folidè ipfos refutafle : adeô ut nihil un- Iquam fcribi poffit, in quo magis evidens & magis inexcufabilis calumnia reperiatur.

20 Quod mihi neceffitatem impofuit ipfam hoc fcripto refellendi, atque opem Magiftratuum ad tam impor- tunum calumniatorem coërcendum publiée implo- randi. Cùm enim publicis ftipendiis fruatur ad juven-

a. Admiranda \ Methodus \ Novœ Philofophiœ | Renati des Cartes. (VltraiefU, Ex Ofiîcina Joannis van Waesberge, Anno CID IDC XLIII.) Sans nom d'auteur. Le titre Philofophia Cartejiana est celui qui se trouve reproduit dans tout le cours du volume en haut des pages.

b. En tête de la Pré/ace, on lit : Martinos Schoockius | Philofophiœ in Academ. Groningo-\Omlandica Profejfor, Leâ. S. D.

c. « Cognovi hominem cum Vaninio paria facere, & dum videri vult » Atheos Achilleis argumentis oppugnare, fubdolè ac admodum occulté » Atheifmi venenum Us affricare, qui anguem in herbâ latitantem prœ » ingenii imbecillitate ubique deprehendere non poffunt. » (Admiranda Methodus, Prœ/atio, non paginée, p. i3.)

�� � 6 Epistola (4-5)

tutem inftituendam, & fit Academiae Profefîbr, fi tam atrox & tam infigne ipfius crimen maneret impuni- tum, authoritate eorum, qui illum ifto munere fungi permittunt, fulciri quodammodo videretur. Et nulli unquara Collegio, nullive Reipublicae, dedecori tribui 5 poteft, quod aliquis in eâ fit nocens : ideo enim ubique leges & Magiftratus habentur, quôd ubique nocentes efle poffint ; fed illi maximâ laude digni funt, apud quos nulla crimina, poftquam fuerunt clare detefta, tolerantur. io

Cùm autem, ante aliquot menfes, paginas 144, five fex prima folia iftius maledici libri accepiffem Vltra- jeéto, ubi ejus editionem à Voetio curari audiebam, ad illa fucceflivis horis per otium refpondi. Cùmque deinde ifta editio fuiflet aliquandiu intermiffa, propter 1 5 librum de Confraternitate Marianâ", cujus impreffio- nem apud eundem Typographum Voetius magis ur- gebat, ut prodiret ante tem|pus Synodi Gallo-Belgicae, nuper Hagse habitée b , in quâ de re à fe in eo impugnatâ

a. Confraternitas Mariana est le titre reproduit en haut des pages. Celui qui figure en tête du volume est beaucoup plus long : Spécimen \AJJertionum \partim ambiguarum aut lu-\bricarum, partira periculofa- rum, | Ex traâatu nuperrimè fcripto pro Sodali-\tatibus B. Maria? inter Reformates erigendis aut \ inter polandis, titulo Defenfio pietatis & fince- ritatis &c. | excerptarum, \ Quod Ecclejiis Belgicis earumque ftdis \ pajlo- ribus & fenioribus expenden-\dum offertur \ à Gisbkrto Voetio Theolo- \giœ in Acad. Vltrajeâinà Profeffore. . . (Vltraiedi, Ex Officinâ Ioannis van Waefberge, Anno CID ID CXLII.) — Voir ci-après, p. 79, note a.

b. Ce Synode des Eglises Wallonnes eut lieu à La Haye, le i5 avril 1643. ' 'Eglise de Bois-le-Duc y envoya comme députés Samuel Desma- rcts et Otto Copes. « Interea Synodus Hagac con/ocaturad XV Aprilis, » & Ecclefix Sylvoeducenfis nomine, quae hoc ultimum oflficium à me fti- » pulata fuerat, cum Ampliff. D. Copefio tune Seniore mihi adjunclo, » delegor ad Synodum. » (Sam. Maresii Ultima patientia etc., 1645, p. 358-359.)

�� � (5-6) Ad G. Voetium. 7

aâum iri putabat, credidi effe oflicii mei, hune etiam librum, ftatim atque prodiit in lucem, examinare : non quidem quatenus in eo agitur de quseftione ad religio- nem à meâ diverfam pertinente, quod fummâ cum di- 5 ligentiâ vitavi, ne quam adverfario darem occafionem obftrependi; fed quatenus ex eo illius malignitatem & mentiendi licentiam clariffimè potui demonftrare. Cùm enim Voetius in me non prodeat niû perfonatus, & nunc emittat unum ex fuis difeipulis, nunc alium, ut

10 quae illi feripferint praeftare non teneatur, ac intérim tamen fuâ authoritate illa confirmet apud eos, qui con- fiderantes illum effe Ecclefiae Miniflrum, ac proinde effe debere virum probum & minime mendacem, non credent paffurum fuiffe difcipulos fuos, pro fe ac fe

i5 confeio feribentes, tam infanda crimina mihi impo- nere, nifi effem nocens : neceffarium effe putavi om- nem iftam, quâ tam malè utitur, authoritatem elevare, nonnulla de ipfius fa&is, dodrinâ & meritis expo- nendo, tum ut me ab ejus calumniarum importunitate

20 poflim liberare, tum etiam ad publicam utilitatem, quia non mihi foli hac in re | eft importunus.

Nec moror ineptas querelas, quibus, ut ingenium ejus novi, haud dubiè invidiam mihi conflare conabi- tur, dicendo me in fuâ perfonâ impugnare etiam alios

s5 Theologos, ac de religionis fuae controverfiis judicium ferre : quia nemo, qui hoc feriptum légère dignabitur, non agnofcet iïtud effe falfiffimum, ac me ab utroque accuratiffimè abftinuiffe. Quin etiam cùm his diebus audiviffem jadari ab ejus amicis aliquid pro ipfo fuiffe

3o nuper judicatum in Synodo Gallo-Belgicâ, de re dili- genter inquifivi, ne forte quid in hoc feripto haberem,

�� � 8 Epistola (6-7)

quod ibi fuiflet improbatum : fed le&is omnibus ejus Synodi articulis 8 in quibus aliqua fit mentio Sodalita- tis B. Mariae, tantùm abeft ut quicquam invenerim quod Voetio faveret, quin potiùs apertam ejus con- demnationem in iis contineri deprehendi. Ait enim 5 illa Synodus, in art. 24, fe non probare quod unus ex fuis Concionatoribus affirmanîem îftius caufœ partent propugnandam Jufceperit, motu proprio, & non petitâ Sy- nodi fententiâ (quamvis rogatus ab iis, pro quorum defenfione id egit). Additque rationem, non quôd 10 caufam malam judicet, vel defenfionem non aequam & bonam, fed quod ijta \ quceflio generaliter ad om- nes Ecclejtas pertineai D . Ob quam eandem rationem,

a. Comment Descàrtes a-t-il pu connaître aussi vite et aussi bien les articles résolus au Synode de La Haye î Desmarets, qui faisait partie de ce Synode (p. 6, note b), fut accusé de les lui avoir divulgués. Il s'en défend avec force dans son livre Ultima patientia etc., p. 397 et suiv. Tout le passage sera reproduit ci-après. Eclaircissement II, à la fin de la Lettre apologétique aux Magistrats d'Utrecht.

b. Voici le texte de cet article 24 (voir ci-après, p. 77, note b) :

« 24. Sur l'appellation de M r Suerius du jugement de fufpenfion de la » S 18 Cène, prononcé contre luy par le Confiftoire de l'Eglife de Bois-le- » duc, à raifon de ce que ledit S r fe feroit retiré des affemblées de ladite » Eglife avec fa famille, pour n'ouïr les prédications de M r des Marets & » ne prendre plus la S u Cène de fa main, fe trouvant feandalifé du livre, » eferit par ledit S r des Marets pour la defence de ceux qui ont voulu eftre » enrollés en la Confrairie de la Vierge, foubs condition de ne s'obliger à » rien qui contrevint à la profeffion de la Religion Reformée, pretendans » auffi rébellion par le refus de comparoiftre au Confiftoire : il a efté jugé » preallable que ledit S r des Marets fuft ouï fur les caufes qui l'avoyent » meu à cette defence, lequel ayant reprefenté en avoir efté requis par ceux » defquels il a fait voir l'approbation & adveu de ce qu'il en avoit fait, la » Compagnie n'a peu approuver qu'il ait prins l'affirmative & le maintien ■ d'une telle caufe de fon propre mouvement & fans en avoir demandé » advis au Synode, veu la circonftance du faift qui concerne le gênerai de » toutes les Eglifes ; & neantmoins, quoyque ledit S r Suerius y trouvait » quelque fubjeft de fcandalc, juge qu'il ne debvoit point efclatter fur cela » peur blafmer ledit S r des Marets entre les membres de l'Eglife & ainfi

�� � (7) Ad G. Voetium. 9

art. 2 j a , ejus decifionem ad generalem nationis Syno- dum remittit, quamvis ab Ecclefiâ Sylvœducenû rogata effet ad judicium ferendum. Ex quibus manifeftum eft illam etiam nullo modo poffe probare, quôd Voetius,

» le decrediter, fans avoir premièrement faift plainte de luy à ceux qui » debvoyent juger du mérite de la caufe & luy faire droifl ; que le Con- » fiftoire a efté bien fondé de luy en vouloir faire des remonftrances & le » ramener ; neantmoins, le voyant prendre à partie le Pafteur & en confe- » quence avoir pour fufpecïs ceux du Confiftoire qui y eftoyent intereffés, » quoyqu'au commencement il n'apparoiffe pas qu'il les ait expreflement » recufés, a efté jugé qu'ils ne debvoyent pas précipiter la fentence de fuf- » penfion, ains pluftoft le fupporter avec patience jufques à quelque affem- » blée ecclefiaftique de laquelle ils euffent prins advis en un faift nouveau ; » & partant, qu'il eft reprehenfible d'avoir tefmoigné fon defplaifir par » l'exécution de fa retraitte refolue en foy-mefme ; aufll la Compagnie » tient la fufdite fufpenfion trop précipitée & non fufnfamment fondée, » laquelle elle annulle, remettant ledit Suerius en fon premier eftat ; la- » quelle, neantmoins, luy enjoint de fe départir de l'animofité qu'il a tef- » moignée en ce faicl & l'exhorte à fe reunir avec l'Eglife après une ferieufe » reconciliation des parties en ce Synode, laquelle reconciliation a efté » faite fur la fin du Synode au grand contentement de cette Compagnie. » (Livre synodal contenant les articles résolus dans les Synodes des Eglises Wallonnes des Pays-Bas. La Haye, 1896, t. I, p. 442 «443.)

a. t Art. 25. L'Eglife de Boifleduc, ayant leu en cette Compagnie fes » inftru&ions pour le faict de la Confrairie de la Vierge, & demandé un » reiglement pour nos Eglifes, pour ceux qui font de la Confrairie fufdite, » telle qu'elle eft reformée audit lieu, s'ils peuvent S doivent ejlre admis aux » charges d'Anciens & de Diacres, & s'ils doibvent ejlre admis à la Sainte » Cène du Seigneur : la Compagnie, ayant diftinftement confideré en cette » proposition ce qui eft du licite, d'avec ce qui eft expédient; pour le licite, » l'a remis au Synode National ; & pour l'expédient, confeille le Confiftoire » de n'admettre à l'advenir aux charges d'Anciens & de Diacres ceux » qui font de la Confrairie fufdite, pour le fcandale de quelques-uns ; & » pour ceux qui à prefent font de cette Confrairie & ont part aux charges » d'Anciens & de Diacres, ils y peuvent demeurer jufques à ce que leur » terme foit expiré. Et quant aux autres Collèges ou Sociétés portants » le nom des faints ou faincles, qui pourroient eftre en quelque ville, » defquelles l'Eglise fufdite nous a faicl pareille demande, la Compagnie » n'ayant occafion d'entrer en délibération fur ce faicl, n'a auffi rien deter- » miné là deflus. » (Livre synodal, etc., t. I, p. 439.) Le texte de cet ar- ticle 2 5 se trouve reproduit, sauf la dernière phrase (Et quant aux autres...), par Desmarets, dans son livre Ultima patientia etc., en 1645, p. 279-280. Œuvres. III. 46

�� � IO

��EPISTOLA (7)

��motu proprio & non petitâfuœ Synodifententiâ, negantem ejufdem caufse partem publiée fufiinuerit, non ut ali- quos defenderet, fed contra ut infamaret, folufque plus auderet quàm tota Synodus Gallo-Belgica. Nec putandum eft ipfara neganti parti magis quàm affir- 5 manti favifle, ex eo quôd confilium dederit pro Senio- ribus Ecclefiae ut extra iftam controverfiam ponantur ; addidit enim, propter fcandalum quorumdam: qua? ratio, ut nempe aliis offendicula non dentur, fufficere folet viris piis, ut faepe ab iis faciendis abftineant, in quibus 10 nullam vel minimam mali umbram fufpicantur. Cùm- que Ecclefia Sylvaeducenfis qusefiviffet indifcriminatim de Sodalitio B. Virginis ac de collegiis Canonicorum aliifque Sodalitiis ab aliquibus Sanftis denominatis, qualia multa in his regionibus, fine ullius offendiculo, i5 habentur 3 : Synodus ei refpondens non fignificavit effe

a. Voici quelques textes de Desmarets à ce sujet : « Multos etiam habe- » mus in Belgio noftro Foederato honeftos & pios, qui Equités S. Georgij, » S. Michaelis, S. Marci, S. Johannis Hierol'olymitani audiunt : quis » tamen eos dicet idololatras ?... Habet hoc noftrum Belgium pafïim Socie- » tates Baliftariorum, Sagittariorum, Sclopetariorum, Sanftis Georgio & » Sebaftiano dicatas, & cujus nomine adhuc infigniuntur. Habet & Haga » Comitum ex Pontificijs & Reformatis mixtam Sodalitatem ejufdem > Georgij, cujus membra cùm unà conveniunt, geftant quaedam veteris » fuperftitionis infignia, fed quae ab ufu religiofo ad civilem & politicum » tradufta funt... Hoc etiam non débet praueriri quod nobis propius eft, » fcilicet antiquas quatuor Civium in hac urbe (Bois-le-Duc) cohortes » nunc PP. DD. Ordinum & Suae Celfitudinis authoritate reftitui... : » Baliftariorum dux, ut ferunt expreffe earum diplomata, inftitutae funt in » honorem Dei & S. Georgij; tertia Sagittariorum, ere£ta dicitur pariter » in honorem Dei & S. Sebaftiani ; quarta Sclopetariorum, in honorem » fimiliter Dei & S. Chriftophori, qui fanftus ne quidem unquam fuit in » rerum naturâ. Si origo fimilium in alijs urbibus cohortium quseratur, » non erit illa fanior. . . Hagicnfis fodalitas Georgij confiât fi militer dimi- » diâ parte Pontificiorum, ex quà alternis Prœpofiti eliguntur... » (De/en- Jio pietatis etc., p. 3o, 3a, 33, 60). On retrouve les mômes textes, Ultima patientia etc., p. 39, 42, 43, 78-9, et plus loin, p. 243-4 : a Collegia civica

�� � (7-8) Ad G. Voetium. i i

ullum difcrimen inter | caufam illius Sodalitii & alio- rum, ut neque etiam ullum ullius momenti ex toto Voetii libro colligi potefl : etfi hsec alia ifti fcandalo quorumdam minus fuit expofita, quia jam longo ufu 5 recepta.

Denique, poft librum de Conf(raternitate) Mar(ianâ), refïduum libri de Philof(ophiâ) Cart(efianâ) typis man- datum eft, quo vifo ad ipfum etiam aliquid refpon- dendum eîTe duxi : atque ita quod tantùm epiftolam io fore putabam, paulatim ob copiam materiae in librum excrevit. Hune autem in novem partes diftinxi, ut fingulse feorfim legi poffint, & ita prolixitatis tsedium minuatur.

In prima, refpondeo ad libri de Philofophiâ Carte-

i5 fianâ introduftionem, in quâ author mea vitia fum-

matim voluit recenfere 3 . Pag. 2.

In fecundâ, remunero dominum Voetium narratione

quorundam ejus fadorum, ex quibus ipfius virtutes

primùm norTe cœpi. Pag. 25.

20 In tertiâ, primum & fecundum caput ejufdem lib(ri)

de Phil(ofophiâ) Cart(efianâ) percurro. Pag. 40 .

In quartâ, meam de ufu librorum & dodxinâ Voetii fententiam expono. Pag. 46.

» mercatorum, fabrorum, pi&orum, aliarumque artium ut & armatae » cohortes civium (belgicè fchutteryen) à fanclis alicubi etiamnum deno- » minantur; immo & convivia aut fympofia hîc aut illic quotannis cele- » brantur ipfis feftis diebus fan£lorum, puta Georgij, Nicolai, etc. » Des- marets donne un autre nom flamand, usité dans ces confréries : « Habuit » unum quodque (fodalitium) fuum inter Caelites patronum,. . . fua infi- » gnia in Pompis religions ferenda, quae Gilden Belgis dicuntur... Sua » illis (collegijs) Gilden vel figna remanfere. » (Pag. 44.)

a. Les numéros reproduits ici sont ceux des pages de l'édition princeps, tels qu'ils sont indiqués à la fin de YArgumentum. On les retrouvera ci-après en haut des pages de la présente édition.

�� � 1 2 EPISTOLA (8-9)

In quintâ, breviter ago de reliquis iftius libri capi- tibus ufque ad paginam 144, five de duabus primis ejus fe&ionibus. Pag. y8.

| In fextâ, librum de Confraternitate Marianâ exa- mino. Pag. g3. 5

In feptimâ, quid meritus fit dominus Voetius, & quale fpecimen charitatis Chriftianae ac probitatis li- bro iilo exhibuerit, confidero. Pag. i53.

In odavâ, revertor ad librum de Phil(ofophiâ) Car- t(efianâ) ejufque praefationem (quam antea non vide- 10 ram) & tertiam fedionem refuto. Pag. 208.

In nonâ, ad quartam & poftremam ejufdem libri feftionem refpondeo, & fimul ollendo ejus authores atrociflimae ac plané inexcufabilis calumniae reos efle. Pag. 23g. >5

�� � CELEBERRIMO VIRO

DOMINO

  • GISBERTO VOETIO

RENATUS DES CARTES

5 S. D.

��Dudum mihi nunciatum fuerat te librum aliquem in me parare, jamque ecce fex prima ejus folia tan- dem accepi 2 , & multô plura dicuntur fub praelo eiTe. Verùm quia ex paucis paginis, quas mox evolvi, facile

10 cognofco non opéra? effe, ut multum temporis in eo examinando impendam, nec forte etiam ut totum ex- pedem, antequam de eo judicium feram, idque ad te perfcribam : legam hœc fex folia iis horis quas animi relaxationi dare confuevi, & quidquid in iis efFatu

i5 dignum advertam, eodem ordine quo inter legendum occurret, hic notabo.

a. C'est-à-dire les 144 premières pages de l'ouvrage mentionne* ci-avant, p. 5, noie a. — La pagination de l'édition princeps de la présente lettre se trouve reproduite ci-après en haut des pages. Voir p. 78 et 93 de cette pagination.

�� � 14 Epistola 2-3.

��\De Introduéïione libri qui Philofophia Cartefiana falfà infcriptus ejî.

Pars Prima.

Nondum habeo folium illud quod integrum titulum continebit, utpote quod nondum impreffum eft, & 5 forte, ut fîeri folet, omnium ultimum imprimetur ; fed quia in fuperfcriptione paginarum video te librum tuum Philofophiam Cartejîanatn nominare, vereor ne qui exiïtiment te id feciffe in fraudem Le&orum, ut cùm librum non abfimilis tituli fed diffimillimi argu- m menti à me expédient 3 , tuum illis in mei locum ven- datur : atque ideo aegrè ferre non debebis, fi mature hanc epiftolam, ad illos inilituti tui certiores facien- dos, evulgem b .

In primis feptem paginis habes | tantùm exordium i5 commune in Novatores, & de laudibus Ariftotelis, in quo nihil notatu dignum invenio; nifi forte quôd, pag. 2, queraris quofdam Theologisc Doétores immo- derato concordiœ ^elo ipfam ôp9o8o£iav ac pictatcm confu- mere, tanquam fi concordiam optare effet aliquod 20 crimen praecipuum, & vulgare Theologis ; quod ego virtutem maximam & verè Chriftianam femper putavi. Beati pacifîci c , Domine Voëti ; fed quandiu rixas quœ- res, non eris felix.

In pag. 8, de me fie loqui incipis. Tanta Gigantum 25

a. Voir, notamment, t. VII, p. 574, 1. 20-22.

b. Voir lettre à Mersenne, du 23 mars 1643, tome III, p. 642, 1. i5-22.

c. Evang. secundum Matth., V, 9.

�� � 3-5. Ad G. Voetium. ij

horum prœfumptio, ut nuperrimè quis ex ordine eorum, quem certo pojjfum probare ne quidem ierminos Philofo- phiœ Peripateticœ intelligere, in fcurrili ac mendaci epi- ftolâ ad Dinetum, pag. 16g, hune in modumfcribere au/us 5 fuerit : « Quinimo profiteor, ne. imius qui|dem queeftio- » nis folutionem, ope principiorum Peripateticœ Phi- » lofophise peculiarium, datam unquam fuiffe, quam » non poffim demonftrare effe iHegitimam & falfam. » Fiat periculum : proponantur, non quidem omnes,

io » neque enim opérai pretium puto multum temporis » eâ in re impendere, fed pauese aliquse felediores. » Stabo promiffis 3 . » Quis hune tenebrionem cum porculo Anticyras ablegandum non ejje judicet ? Ex quo initio facile quifque intelliget te hîc convitiis nolle parcere,

i5 ac mihi non eiïe amicum, & ideo nullam fidem iis quœ de me dixeris efle adhibendam, nifi ea certis teflimoniis aut rationibus confirmes. Quamvis autem verum effet id quod ais te poffe probare, nempe, me ne quidem terminos Philofophiœ Peripateticœ intelligere,

20 parùm curarem ; nam contra potiùs | mihi putarem effe indecorum, fi nimis curiofè illos didiciffem. Sed tamen, quia nullum defignas ejufmodi terminum, quo unquam perperam ufus fim, non credent homines te hîc verum loqui; praefertim cùm, in pagina fequenti,

25 videbunt te à fermone tuo evagari, ut D. Regio, Medicinœ Profeffori digniflimo, & Collegae tuo, expro- bres illum in nomenclaturâ cujufdam herbse erraffe, quod idem jam antè millies à te efl jaétatum [& infra in pag. 57, 38 & 45 adhuc jaétatur] b , quamvis ut alii

a. Voir t. VII, p. 579, 1. 3o, à p. 58o, 1. 7.

b. « ...Cùm potius, multorum ealculo, eundem Medicum hortari

�� � l6 EPISTOLA 5-6.

affirmant, injullè ; nihilque ajunt huic fabulse locum dedifle, nifi quôd in quâdam hellebori fpecie nomi- nandâ Dodonaeum 3 fequutus fit, & fciolus nefcio quis, aliud ejufdem herbae nomen ex alio libro habens, illum ideo errare putarit. Ingens crimen, fcilicet, cir- 5 ca plantse alicujus appellationem | ab aliquo diffen- fiffe ! Quis nefcit vix ullas effe quee non permulta ha- beant nomina, de quibus celeberrimi quique Botanici quotidie inter fe diffentiunt ? Vereor, ne qui advertent te hoc crimen ita urgere, non fine caufâ di&um putent 10 te de quibuflibet fcientiis audacijfimc, fed & imperi- tiflimè, loquifolere. Qui autem infuper fcient quantas turbas excitaris ob unicum illud verbum ens per acci- dens, quod idem Regius, in quâdam Thefi, modo à Scholarum ufu nonnihil diverfo ufurparat ; quomodo ■ 5 indè fumpferis flatim occafionem Thefes acerbiffimas

» debuiffet de rite temperandis in tempore hellebori poculis ; ne forte » herba, quae Camendi profuit, per novum Lexicon Botanicum invefti- » ganda, inveniri non poffit, quando alicui ex difcipulis, poft pertufam » mediam venam, propinanda fuerit. » (Admiranda Methodus, p. 9.) — 1 . . .Ex eorum infelicium Botanicorum numéro eft, qui fecundum novae, » fed fapientibus omnibus ignotx, Philofophiae Botanicx fcita, exiftimant » licere, Plantarum nomina ignorantibus, aliéna nomina ignotis plantis » indere. » (Pag. 3j.) — « Album fi vocetur nigrum, aut Helleborusjeru- » laceus, Doronicum Americanum, non peccabitur tamen, quia falli non » poteft epoptes fcil. antiquae & chariiïimae veritatis, & quod caput, obfe- » quentiffimus Renati des Cartes difeipulus. » (Pag. 38.) — « . . . Ad medi- » cum ducendus fit, non eum quidem qui Helleborajirum Helleborum » verum nigrum vocat. » (Pag. 43.) — Voir aussi t. III, p. 464, n" i5, 16 et 18.

a. Dodonceus, nom latinisé du botaniste Dodoens, né à Malines, 29 juin i5i8, mort professeur à Leyde, 10 mars 1 585. L'ouvrage auquel fait allu- sion Descartes, est intitulé : Remberti Dodon/ei, | Mechliniensis, | Medici Cœsarei, \ Stirpiwn Historiœ | Pemptades sex. \ Sive | Libri XXX. (Ant- verpix, Ex officina Christophori Plantini, M.D.LXXXIII, in-folio.) Voir p. 382 de cet ouvrage.

�� � 6-8. Ad G. Voetium. 17

in illum fcribendi, eafque per triduum ventilandi ; & quomodo iftud verbum in ipfo earum titulo notare, ac tanquarn haereticum ex SS. Facultatis Theologicae au- thoritate condemnare volueris 3 , quamvis nihil plane 5 in eo effet mali, fed | contra, ut ipfe optimè in fuâ ad illas tuas thefes refponfione explicuit b , eo ufus effet ad majorem fibi gratiam apud Theologos concilian- dam : non dubitabunt quin eodem modo, fi vel mini- mum aliquod verbulum ex meis fcriptis poffes arro-

10 dere, illud hîc in limine oftentaffes, ad fidem aliquam reliquis tuis didis faciendam. [Vel faltem infrà id protuliffes in quinto capite fecundae fedionis c , in quo integro de illâ re differis, & tamen nullum profers.] Quod prolixe hîc moneo, ut fcias, nullam à prudente

i5 leclore habitum iri rationem maledidorum quae in me conjecifti, nifi vident illa vel priùs vel eodem illo in loco in quo fcripta funt, aliquo faltem verifimili argu- mento effe probata. Notum eft enim te ne leviffimas quidem rationes omittere, cùm potes aliquas afferre.

ïo | Ita quôd epiftolam meam ad R. P. Dinet fcurrilem & mendacem appelles, omnes pro convitio numera- bunt, quia nullibi ejus mendacia, nec ejus fcurrilita- tem oftendis; & cùm in aliis omnibus meis fcriptis, tum praecipuè in illâ epiftolâ, quam ad virum magnae

25 authoritatis & mihi valde reverendum fcribebam, maxime ferius & verax effe laboravi.

a. Voir t. III, p. 460, etc.

b. Ibid., p. 491.

c. Ce chapitre est intitulé : Féliciter cum antiquœ philofophice dogma- tibus Cartefiani congredi non pojfunt, quoniam neque ea, neque termi- nas, quibus proponuntur, explorâtes habent. [Admiranda Methodus, etc., P- 97-)

Œuvres. III. 47

�� � l8 EPISTOLA 8-10.

Magnam autem invidiam putas in me concitare, quôd in ipfâ pofuerim, nullius quœjlionis folutionem, ope principiorum Peripateticce Phîlofophice peculiarîum, datam unquam fuijfe, quant non pojjim demonflrare ejfe illegitimam & falfam a . Sed hîc defidero prudentiam 5 tuam ; prodis enim caufam quam défendis, & mea ver- ba confirmas, cùm nullam talem folutionem, quse à me falfitatis argui non poflit, exhibeas, fed tan|tùm pro omni refutatione, me tenebrionem &Jiultum voces : quia fatis homines fciunt te femper in aliis provocan- 10 dis, & in quaeftionibus proponendis quàm maxime fuiffe liberalem. [Ita etiam infra, pag. 88, eadem mea verba iterum refers & folis convitiis réfutas.] Atque hinc profedô detegent minus do&i paupertatem Phi- lofophiae vulgaris : quamvis enim eam fortaffe aliàs i5 fsepe audiverint à multis contemni, quia tamen ipfam ut divinarum & humanarum rerum cognitionem, alia- rumque omnium fcientiarum fundamentum, tu & tuî fimiles venditatis, nunquam haud dubiè fufpicati funt eam ufque adeô effe infelicem, ut ne unius quidem 20 rei certam cognitionem contineat. Sed nunc quis du- bitet, fi quam contineret, quin vel à te hoc in loco, vel jam ante ab aliquo ex Patri|bus Societatis Jesu, ad quorum Superiorem verba quae citafli fcripta funt, & quos nofti effe do&ifîimos, fed qui tamén hac de re 25 hadenus filent, fuiffet prolata ? Quantum autem ad doétiores, jam dudum omnes fatis fciunt nullam plané demonftrationem principiis Peripateticae Philofophiae peculiaribus poife fuperftrui ; & quia videbunt me nihil aliud ibi jaftaffe, nifi tantùm quôd, fi quce ratio- 3o

a. Voir t. VII, p. 579, 1. 3o, à p. 58o, 1. 3.

�� � io-iî. Ad G. Voetium. 19

cinatio principiis Ariftotelis innixa pro verâ demon- ftratione venditetur, ego fim ejus vitium oftenfurus, nullam fané in me nimiam arrogantiam reprehendent, nec dubitabunt quin perfacilè id quod ibi pollicitus 5 fum, poflim prseftare. Quseftionis enim folutio non in folâ conclufione confiftit, fed maxime etiam in prae- miffis, ex quibus nifi conclufio bene deducatur, etfi cafu vera eiTe poffit, | folutio erit nihilominùs illegi- tima & falfa. 10 Dicis poftea, in eâdem pag. 8, me audere meam Phi- lofophiam partim oliojis quibufdam hominibus nulhus ftudii, nullius eruditionis, partim viris quibufdam politi- cis obtrudere*. Addifque, pag. 9, me, aliàs dama timi- diorem & in folis lujlri mei ienebris animofum , nuper i5 fleriles & abortivas nugas meas, velut veram & meram Philofophiam, per Medicum quendam in novam aliquam, fed îamen non incelebrem Academiam, explofâ fcihcet omni anîiquâ Philofophiâ, introducere Jerià laboraffe. Ac deinde in Medicum illum excurris, ut ei nomen- 20 claturam herbse, de quâ paulo ante loquutus fum b , exprobres. Tandemque de me fie concludis : Lepidi hujus hominis, & ad rifum ufque inepîi, Philofophiam, in gratiam juventutis (quee ignara non effe débet initorum certaminum quibus Arifloteles | fuus petitur), imo alio- 25 rum (quibus mendacijjimus homo imponere & fumos ven- dere laboraf), paucis detegere decretum efl c . Ad quae tantùm refpondeo, te valde errare, fi putes me ullis

a. Le texte continue : « quafi verô Theoreticae philofophiae effata, optime » à Iurifconfultis virifque Hiftoriarum aut Grammaticorum & Poëtarum » fanis innutritis dijudicari poffint. » (Admiranda Methodus, p. 8-9.)

b. Voir ci-avant, p. 1 5, notée.

c. Admiranda Methodus, p. 9.

�� � 20 Epistola

��12-14.

��unquam meas de Philofophiâ cogitationes obtrufiffe. Novimus, inquis pag. 12, quœ vis agilium manuum adu- lantifque linguœ blanditiis injît. Tu fcilicet noffe potes, quia concionaris & doces ; ego autem ruri habito, & quantum poffum, me ab hominum turbâ femoveo : 5 nullius unquam auribus infidias feci, nullos unquam difcipulos habui, nullos quaefivi, fed potius fugi. Quin & Regius jam dudum erat Profeffor fa&us, & ea docebat, quae dicis me per illum in Academiam veftram introducere voluiffe, antequam ipfum un- 10 quam fuiffem alloquutus 3 ; atque ideo, fi quid à me habebat, totum id ex fcriptis meis antea vulgatis | eduxerat ; idque vi ingenii fingulari, neque enim in illis Philofophiam explicui, fed nonnulla tantùm ejus fpecimina propofui, ut quifque ex iis poffet judicare, i5 utrùm è re fuâ effet, reliqua mea cogitata cognofcere ; utque hoc pado, fi nullis prodeffe poffem, nemini fal- tem nocerem, & de omnibus bene mererer. (Ut videre ell in pag. $ & 6 Differtationis de Methodo, & in fine epiftolae ad P. Dinet b .) Ac certe hadenus ifta fpe- 20 cimina tôt & talium virorum gratiam mihi concilia- runt, ut eorum me non debeat pœnitere. Quae accu- rate hîc moneo ut fcias nullam aliam effe viam ad opiniones meas impugnandas, quàm fi illae in fcriptis jam à me editis examinentur, oftendaturque aliquid 25 in iis contineri, quod fit malum vel falfum. Nullus hîc captioni vel fraudi eft locus, fcripta ifta in ho|mi- num manibus verfantur, poteft ea quilibet otiofè exa- minare, atque reprehendere. Sed fi quis fingat alia

a. Voir t. II, p. 3o5, 3o6 et 526.

b. Tome VI, p. 3-4, et t. VII, p. 602, 1. 20.

�� � i 4 -i5. Ad G. Voetium. 21

in iis contineri quàm rêvera contineantur, vel ipfis praetermiffis ineptas aliquas opiniones, nullibi à me fcriptas, mihi velit tribuere, nemo non facile animad- vertet illum calumniari.

5 Antequam verô, ut ais pag. 10, per certa capita ordine nova? & fuperbijflimœ Philofophiœ myfterîa proponas, illius Architeclum indicare debes*. Quod admodum probo ; cùm enim ego in epiftolâ ad P. Dinet, pag. ijj b , tuas dotes breviter defcripferim, optimo jure par pari re-

10 fers, & fane perlibenter audiam mea vitia hîc recen- feri,ut fi quse forte amici mihi diffimulant, vel propter benevolentiam non vident, ea ex te addifcam, in meam emendationem : convitia enim quae jam praemififti, me certum | faciunt te nulla ex iis, quae fcies, per gratiam

i5 efle omiffurum.

Sic ergo incipis. Nomen Mi ad tempus Jilentio pref-

fum, & ab eo ipfo indicatum eft Renato des Cartes ;

palria Mi eft Gallia, orbis Europei Jidus. Si aliorum titu-

lis fides adhibenda, nobilijjimus, aut faltem nobilis eft.

ao Natalium hanc prœrogativam, quœ pej/imis acfatuis etiam nafcendi forte contingere poteft, non invideo. Hue ufque nihil affers ex quo deterior videri poffim. Quamvis enim peflimi & fatui ex optimis quibufque nafean- tur, non tamen inde, ut puto, vis inferre minus bene

25 effe fentiendum de eo qui honeflos habuit parentes, quàm de eo qui forte ex caculâ in gurguftio eft na- tus, & inter exercituum meretrices & lixas prima

a. Le texte original donne en outre une parenthèse : « . . . Architectum » {ne videar nomen ejus prodere non audere) indicare debeo. » Et il con- tinue immédiatement : « Nomen ergo. . . » Voir ci-après, 1. 16.

b. Tome VII, p. 584, 1. 8.

�� � 22 EPISTOLA iJ-i7-

fuse pietatis aliarumque virtutum didicit rudimenta 3 .

Pergis autem fie. Emolumenta e\jus (nobilitatis) vide- bimus, ubi filium legitimum genuerit ; ilh enim quorum haclenus pater perhibetur, fubfequentibus annis infelices nobilitatis paternes te/tes futuri funt b . Quorum verbo- 5 rum nullus eft fenfus; neque enim filiis illegitimis quicquam folet detrahere nobilitas patris. Et fane, fi quos taies haberem, non negarem; nuper enim juve- nis fui, & nunc adhuc homo fum, nec unquam cafti- tatis votum feci, nec fan&us prae caeteris volui videri : 10 fed cùm reverâ nullos habeam c , nihil ex tuâ iftâ phrafi poteft intelligi, nifi tantùm quôd fim caelebs. Nec mi- ror te, qui de Clericis noftris dicere foies, effe mira- culum, fi caftitatem fervent in cœlibatu, noluifle me fingere illis fanétiorem. i5

Sedreliqua videamus. Internas dotes, jnquis,yz lis te- nebras non laboraret offundere, prœdicaremus ipji. In\ge- niofum enim quis eum ejfe neget ? Nec tamen Deus quis (nifi aliquis lovem omnigenœ libidinis architeéîum cogitet) habendus ejl, quemadmodum cœci ejus feclatores imperitis 20 perjuadere Jludent. Ingenioji quoque feu fubdoli, nec mi- nus vefani ac furioji fuerunt, Epicurus, Marcion, Aphon, Tayanobus, Mânes, Lucianus, Mahometh, David Geor- gius, Machiavellus, Julius Cœfar Vaninus d , Campanella, Godefridus de Valle, Martinus Seidelius Silejius, Fran- 2 5 ci/eus Davidis, Faujîus Socinus, Anfelmus Parmenjis,

a. Allusion aux origines de Gisbert Voet lui-même.

b. Toujours p. 10, Admiranda Methodus.

c. Voir pourtant 1. 1, p. 3g3-395, et t. III, p. 278, note a. Il s'agit, il est vrai, d'une fille de Descartes, et non pas d'un fils.

d. Descartes corrige ici l'orthographe de Y Admiranda Methodus, qui donne (p. 11) : Vaninius. — Voir ci-après p. 260-261 de l'édition princeps.

�� � i7-i9- Ad G. Voetium. 25

Doéîor Fauflus, Henr. Cornélius Agrippa, R. Lipman Mulhufinus, Ioannes Torrentius, quamvis vulgaris & illit- îeratus piélor, aliiquejine numéro, omnes avopsç oùxiSavol & -rcov/ipou xojx^aTo;. Non unum ingenium quem ad un- 5 guem perfeéîum reddit, fœpe enim malè habitat*. Ex qui- bus omnibus nihil video elici poffe, nifi quôd fatearis me non effe plané ingenio defti|tutum ; & aliquos effe qui me non contemnant, quod nimis invidiofo nomine exprimis, fingendo illos me facere apud alios Deum.

10 Nec examino an effefubdolum & ingeniofum idem fint; nec an folum ingenium quem ad unguem perfeéhim reddat : fatis eft quôd non etiam reddat magis imper- fedum, ut. opinor, concèdes.

Hœc verô adhuc fubiungis, pag. n. Cœterum, quâ

7 5 ocçafione vir nofter ingeniofus philofophari inceperit, liquida affirmare non pojjum. Conjectura? probabili Ji locus dandus fit, diceremfub Ignatii Loyola? fidere naîum ejfe : ut hic enim fuperfiitiofœ feélœ molitus ejlfundamenta, pojlquam contufis membris de murali aul navali in bello

20 coronâ indipifcendâ defperaret : ïta nofter, poft militiœ non longœ lyrocinia, defperans Marefchalli aut Legati imperium, fultus qualifcunque mathefeos prœfidio, novam philofophiam, ut\ novum ad gloriam iter, meditari cœpit. Exfuperftitione trophœum erigere dubio proculftuduijjet,

2 5 nifi infirmitatis fuœ confcius, vir fibulœ aut cuculli impa- tiens, indomitam libidinem proditriccm hypocrifeos ali- quando metuijjet. Quse cùm fatearis effe tantùm con- jecturas tuas, hoc eft, effe omne peffimum quod de me fingere potuifti, nihil inde inferri poteft, nifi te non

3o effe admodum felicem Pidorem nec Poëtam : fumptâ

a. Admiranda Methodus, suite, p. io-ii.

�� � 24 EPISTOLA 19-ïo.

enim libertate quidlibet pro arbitrio imaginandi, certe longe alia ad inftitutum tuum aptiora excogitare de- buiffes.

Sed tandem, pag. 12, tranfis ad eos, quos vocas Philofophiae meae feétatores ; utque dicas me videri 5 velle aliquos habere, uteris hac phrafi pereleganti : Author ejus (Philofophiae) videri vult quofdam decepijfe, & addeliriorum à*poito>.iv pertraxijfe*. Quippe non fatis effet convitii, fi | tantùm diceres illos decipi & infa- nire, qui aliquas ex meis opinionibus probant, fed, ut 10 magis credatur, fingis meipfum id jadare. Ac deinde in illos inveheris. Sed quia nullam adhuc Philofo- phiam edidi quae habere poffit feétatores, & ii qui ex fpeciminibus à me editis de illâ quam promifi non maie fperant, funt taies ut meâ defenfione non egeant, 1 5 nihil de illis dicam. (Notet, quaefo, leftor haec initia fcripta effe, cùm nondum fufpicarer Philofophiam Cartejianam fub alio quàm Voetii nomine prodituram ; poflea verô non fuiffe mutata, quia, ut fatis infra oftendetur, ipfa nihilominùs eft Voëtio tribuenda) b . 20

a. Le texte original continue ainsi (et ce passage est intéressant, en ce qu'il complète une phrase citée ci-avant par Descartes lui-même, p. 19, 1. io-i3) : « Caeterum fi eos confideremus, aut devotos ignorantiœ fratres, aut improvidos adolefcentes, aut minus idoneos philofophicorum effatorum judices deprehendemus. Quis enim tribus quatuorve viris, aliàs fummis, fed negotiis rei communis dijlriâiffimis, qui Cartefiana oracula ut quaj- cumque alias Novellas, ad tœdium animo à gravioribus curis obortum (fie pro obrutum) diluendum audiunt & legunt, fidem adhibere velit, prae tôt viris doâis, qui omnem œtatem philo fophicis Jacris impenderunt,eaque quotidie adhuc non fine applaufu traitant. » (Pag. 12.) Vient ensuite une phrase citée ci-avant, p. 20, 1. 2-3 : « Novimus. . . infit. » Et ceci encore : « Sed forte aliquis ex ordine Pro/eJJbrum Cartefio adhœrere videtur? Quid tum? In quo orbis angulo una hirundo unquam ver fecit ? » (Pag. 12.)

b. Toute cette parenthèse est imprimée, dans l'édition princeps en ita- liques. Elle a été ajoutée manifestement par Descartes, après qu'il eut

�� � a»-39. Ad G. Voetium. 25

Rogo tantùm ut confideres quidnam in hac fcripti tui parte, in quâ me depingere, ac fi non omnia, certè praecipua mea vitia enumerare ftuduifti, quaeque hîc tota exfcripta eft, contineatur, ex | quo prudens ledor 5 poffit judicare, illa epitheta quibus paulô ante viderat me à te ornari, perfonae meae convenire. Nempe, in vitia mea inquirendo , nihil aliud invenifti , nifi quoi Jim natione Gallus , ex honeftis parentibus natus, non plané ingenio deflitutus, quoique vivam cœlebs, & fultus

10 qualifcunque Mathefeos prœjiiio, novam meiiter Philofo- phiam, de quâ jam aliqui non malèfperant. Nominas au- tem mefcurram, tenebrionem, flultum, iamâ timiiiorem, airifum ufque ineptum, meniacijfimum, fumiveniulum. Et cùm haec omnia in duabus primis paginis, in qui-

i5 bus de me agere ccepifti, habeantur, verifimile eft adhuc plura & forte indigniora in fequentibus reper- tum iri. Quae fi effutita effent ab ebriofâ muliere, vel abirato caupone, riderentur; fed cùm fcripta & typis | mandata fint à Theologo, Ecclefiae fuae Paftore, qui

ao religiofifîimus & pientifîimus vult videri, quique aliis praeefle deberet exemplo, non dicam manfuetudinis, humilitatis, patientiae, charitatis, ne forte faftidias iftas veteris Ecclefiae virtutes, fed faltem moderationis, clementiae, gravitatis, non video quâ ratione poffint

a5 excufari.

Etfi enim Philofophia, in quam inveheris, mala effet, quod nullibi adhuc oftendifti, nec unquam oftendes : quee tamen tanta in illâ perverfitas fingi poteft, ut ideo

connaissance de tout l'ouvrage Admiranda Methodus, dont il n'avait entre les mains, lorsqu'il écrivait cette première partie, que les 144 premières pages. Voir ci-avant, p. i3, note a.

Œuvres. III. 4S

�� � 2 6 Epistola

��22-34

��ejus author atrociffimis convitiis debeat profcindi ? Philofopbia quae à me aliifque omnibus ejus ftudiofis quaeri folet, nihil aliud eft quàm cognitio earum veri- tatum, quse naturali lumine percipi poffunt, & huma- nis ufibus prodeffe : adèo ut nullum ftudium honr- 5 ftius, nullum hominedi|gnius, nullumque etiam in hac vitâ utilius effe poffit. Philofophia autem illa vulgaris, quse in fcholis & Academiis docetur, eft tantùm con- geries quœdam opinionum, maximâ ex parte dubia- rum, ut ex continuis difputationibus, quibus exagitari 10 folent, apparet; atqueinutilium, ut longa experientia jam docuit : nemo enim unquam ex materiâ prima, formis fubftantialibus, qualitatibus occultis, & talibus, aliquid in ufum fuum convertit. Quapropter nullo modo rationi confentaneum eft, ut ii qui opiniones i5 iftas, quas ipfimet fatentur effe incertas, didicerunt, alios odio habeant, quia certiores invenire conantur. Odiofum quidem eft circa Religionem aliquid velle innovare : quia cùm quifque illam,quam ampleditur, dicat fe credere inftitutam effe à Deo, qui errare non 20 poteft, nihil | ex confequenti crédit in eâ poffe novari, quod non fit malum. Sed circa Philofophiam, quam ultro fatentur omnes nondum ab hominibus fatis fciri, ac multis egregiis inventis augeri poffe, nihil lauda- bilius eft, quàm effe Novatorem a . Dices fortaffe te 2 5

a. Dans YAdmiranda Methodus, on lit ce curieux passage sur les nova- teurs : « At quàm infeliciter intérim omnes Ariftotelico-malliges cum ipfà » mente (vouç quippe à Platone falutabatur Ariftoteles) congrediantur, ex » inanibus eorum conatibus liquet : ne quid enim dicam de antiquis » Philofophi adverfariis, quas, quaefo, tenebras fapientia; foli objicerc » potuerunt Ramus, uterque Patricius, Bern. Tïlefius (sic), fententiœ anti- » quorum Philofophorum interpolator ineptus Baffo, per difputandi pru- » riginem Athcifmo proximus Nicol. Taurellus, & ejus fe&ator quamvis

�� � J4-25. Ad G. Voetium. 27

non illos quidem vituperare, qui aliquid veri in Phi- lofophiâ invenerunt, fed me nihil taie invenhTe ; quod tamen, ut ipero, nunquam probabis. Sed efto, nihil invenerim : an ideo convitiis, potiùs quàm veniâ & arnica admonitione, dignus eram ? Crede mihi, Do- mine Voëti, nihil hîc aliud prudens leétor judicabit, quàm te, dum haec fcriberes, tanto maledicendi ftudio incenfum fuiffe, ut neque quid te deceret, neque quid verum aut verifimile effet, confideraris.

��10 \De faélis Voetii, ex quibus ejus virtutes primùm

noffe cœpi.

Pars Secunda.

Quia verô non folent homines ita in alios invehi fine caufâ, ne quam forte culpâ meâ videar tibi de-

i5 diffe, omnia, quae mihi tecum hadenus intercefferunt, breviter commemorabo. Nunquam te, quod fciam, fum alloquutus, necdum mihi facie es notus, ac de te non magis cogitabam, quàm de iis qui nondum funt nati, cùm primùm mihi nunciatum eft, te folere inter

20 Atheos me numerare ; profefforemque De Roy, quem norant homines multa docere, quse cum opinionibus meis conveniebant, iniquiflimis machinationibus à te

» haut aequis paffibus Gorlaeus ? Quin & Lulliftarum Paracelfiftarumque » & chimerica Fratrum Rofece Crucis caterva? Unum Ramum û excipias, » reliqui aut duos feétatores aut neminem habent : illique aliqui adhaerent, » non quôd Ariltotelem (quanquam conatus fuit) proftraverit, aut ejus » philofophiam luce fuâ obfcuraverit ; fed quoniam methodum indicaffe » videtur, cujus fubfidio quis féliciter per Peripatetica latifundia progredi » poteft. » (Pag. 6-7.) Voir t. I, p. i58, 1. 17-24.

�� � 28 Epistola

��15-27.

��impugnari. Hoc verô me impulit, ut de rei veritate diligentiùs, & quidnam hominis effes, quid te ad | hoc moveret, inquirerem. Sed quantum ad rem, non dubia erat : Thefes tuae in Regium jam extabant 8 , & egre- gium in novam Philofophiam judicium brevi poftea 5 fuiteditum b . Quantum autem ad mores, audiebam te effe admodum diligentem & affiduum in muniis omni- bus Minifterii ac Profeffionis tuae obeundis ; te faepius concionari, faepius docere, faepius difputare, quàm re- liquos tuos collegas ; fupercilio etiam , voce , geflu 10 majorem pietatem prae te ferre ; tantoque videri zelo ardere pro veritate ac puritate religionis tuae tuendâ, ut non modo leviffima quaeque vitia, praefertim poten- tiorum, fed ea etiam, quae à multis pro vitiis non ha- bentur, fummâ cum feveritate reprehenderes , & in i5 omnes à te diffentientes vehementiffimè difputares ac declamares. Quae me fané impu | liffent ad te tanquam unum ex Prophetis aut Apoftolis fufpiciendum , fi nulla mihi dubitatio remanfiffet ex eo, quôd fcirem me à te injuftiffimè inter Atheos numerari. Sed quia 20 interdum etiam viri boni, malè ab aliis perfuafi, vel non fatis prudenter judicantes, falli poffunt, unum è duobus neceffarium effe putabam : ut vel effes reverâ fan&iffimus, etfi forte non fatis prudens, vel (ignofce nullum mitius verbum ad rei veritatem exprimen- 2 5 dam invenienti) hypocrita : neque enim cum iftis do- tibus, quas in te effe audiebam, mediocritatem ullam in virtutibus aut vitiis confiftere poffe judicabam. Utrum autem è duobus illis verum effet, evidentiùs

a. Tome III, p. 487.

b. Ibid., p. 55 1, et t. VII, p. 590, 1. ai.

�� � 3 7 -29- Ad G. Voetium. 29

poftea perfpexi ex iis, quae in Regium molitus es. Scivi enim quo paâo, cùm primùm Academiae Re- &or fuifti 3 , fubitô majorem quàm an|te amicitiam cum illo colueris, & effeceris ut ei, quoties vellet, publicas 5 difputationes habere liceret, quod nunquam antea li- cuerat, nifi fpeciali facultate à magiftratu impetratâ : quia nempe, ut fit, duo ejus Collegae, Phyûcus & Me- dicus b , dolebant eum multa docere à fuis diverfa, &, ne quid iis authoritatis per iftas difputationes accede-

10 ret, verebantur.

Scivi etiam quo pado ille, pro magno beneficio id habens, ufque adeô te coluerit, ut Thefes omnes, quas illo tempore difputandas propofuit, eas fcilicet in qui- bus integram Phyfiologiam fuam complexus eft, tibi,

i5 antequam typis mandarentur, legendas, examinandas emendandafque tradiderit. Neque hoc potes inficiari : paucula enim, quae tibi minus placebant, manu pro- priâ notafti, eaque ille omnia, ut voluifti, mutavit; & non dubito quin nunc adhuc fcriptum tuum inter ejus adverfaria fervetur.

Sed fané mihi valde fuit mirum, quôd cùm nuper hoc ipfum & alia nonnulla, qua? meliùs fcire débet quàm cœteri, ab illo quaefiviffem, nihil aliud refpon- derit, quàm fe non pofTe mecum agere de iflis rébus.

25 Cujus refponfi ab alio amico rationem quaerens, au- divi Regio antea diétum effe, aliquem è magiftratu ei

1 Après molitus es, non à la rebantur, même remarque. — ligne (/" édit.). — 10 Après ve- 20 Après fervetur, idem.

a. Le 16 mars 1641. Voir t. III, p. 366, etc.

b. Arnoldus Senguerdius, professeur de physique, et Wilhelmus Stra- tenus, professeur de médecine.

��20

�� � jo Epistola 29-3i.

culpsc imputare, quôd ego nonnulla de te in Epift. ad P. Dinet fcripfiffem a , quae vix ab alio videbar difcere potuiffe. Quod verum effe, nequaquam poffum fufpi- cari ; quis enim credat tantam tibi effe poteftatem in eâ urbe, in quâ es peregrinus, ut quemcunque vis, 5 etiam ex antiquis civibus, & honeftis parentibus na- tis b , publiée poffis infamare, falfifque judiciis condem- nare; illi autem, quem fie lsejfifti, ne injuriarum qui- dem à te acceptarum, non dicam publiée queri, fed privatim amico fuo hiftoriam narrare permittatur ? Et 10 fané omnes veftri magiftratus, qui vel aliquo alloquio vel faltem famâ mihi îunt noti c , tara prudentes & tara sequi amantes effe fcio, ut nihil unquam taie ipfis in mentem venire potuerit. Ac etiam res ipfa indicat : ab illo enim tempore ftipendium ejus pro fecundâ vice i5 auxerunt d . Sed potiùs crediderim, te per amicos id Regio dici curaffe, ut illum, aliàs non timidum, fed magiftratui fuo valde obfequentem, hoc paéto perter- refaceres, & impedires ne plura, quorum tibi confcius es, mihi narraret. 20

Scivi prseterea, quomodo, poftquam ita omnem Re- gii Phyfiologiam Thefibus ejus comprehenfam exami- naffes & non im|probaffes, ille quafdam alias Thefes fecit, in quibus cùm nihil ullius momenti continere- tur, quod non jam ante in iis quas videras pofuiffet, 2 5 ideoque non operae pretium effe judicafïet eas tibi,

a. Voir t. VII, p. 582, 1. 17 et suiv.

b. Regius était d'Utrecht même, ne le 19 juillet 1598, tandis que Voe- tius, né à Heusden, le 3 mars, ne demeurait à Utrccht que depuis 1634.

c. Notamment Van der Hoolck et Van der Leew. Voir t. III, p. 509, n-te a.

d. Voir t. III, p. 60.

�� � 3i-33. Ad G. Voetium. 51

antequam ederentur, oftendere, tu ftatim ex verbulo, quod in iis invenifti, ab ufu fcholarum nonnihil re- moto, quôd nempe hominem, ratione partium, qua- rum una fine aliâ effe poteft, ens per accidens dixiffet, 5 occafionem cœpifti eum palam impugnandi a . Quo- modo, antequam illse ultimae ejus Thefes publiée dif- putarentur, monitus fuerit à quibufdam ex fuis au- ditoribus, tuos minari fe plaufibus difputationem tur- baturos; ideôque ille te convenerit, monueritque, ac

10 rogarit ut, quoniam eras Academiae Redor, illas tur- bas authoritate tuâ impedires. Quomo|do tune, etiamfi ejus Thefes vidiffes, nondum tamen illi fignificaris quicquam in iis contineri, quod tibi difpliceret. Quo- modo in illâ difputatione Thefis de ente per accidens

1 5 fuerit agitata, & poil aliquid filentii, ut feilicet propo- nens rationes fuas exponeret, intempeftivis ftrepitibus auditorium fuerit repletum. Quomodo tu Re&or ibi aftans, immotus, non aliter

Quàmji dura jîlex aut Jîet Marpefia cautes b ,

20 nec voce, nec geftu, nec vultu ftrepitus iftos compef- cere conatus fis. Quod tamen miror ; quantumvis enim tibi grati effent, officii tamen tui erat contrarium fimu- lare ; nec video cur tam immotus tune fueris, niïi quia feiebas illos à quibus fiebant, vel minimis nutibus tuis

25 elfe obfequuturos. Quomo|do, cùm poftea Regius in- tellexit te dicere verbum illud de ente per accidens in Theologiam impingere, domum tuam iverit, ibique tibi affirmant fe paratum effe illud ex arbitrio tuo emen-

a. Tome III, p. 462, 489, etc.

b. Virgile, Enéide, VI, 470.

�� � } 2 EPISTOLA 33-35.

dare, ac publiée profiteri fe, uti res erat, & clarè poftea in fuâ ad tuas Thefes refponfione oftendit, nihil adver- fùs veftram religionem verbo illo tentaffe. Quod idem etiam coram aliis Theologis, tuis Collegis, eft profef- fus. Quomodo nihilominus ftatim poftea thefes in il- 5 lum per triduum difputandas confcripferis, & in ipfo earum titulo verbum illud de ente per accidens, tanquam à SS. Facultate Theologicâ haerefeos damnatum, often- tare volueris; in Thefibus autem impugnâris tantùm Regii opiniones de formis fubftantialibus, de motu io terrae, de fanguinis circu|latione, & talibus quae ad Phyficam&Medicinara, non autem ullo modo ad tuam Theologiam pertinebant* ; & quas tamen priùs non re- prehenderas, cùm ille tibi fuas Thefes, in quibus de iis agebat, legendas dederat & emendandas. Quomodo i5 etiam carmen à ftudiofo nefcio quo in laudem tuarum Thefium fieri vel curaveris, vel certè permiferis, idque te praefente fuerit in Academiâ diftributum : in quo carminé Regius expreflë defignabatur hoc verbo, ô Regium faclum &c, atque indigniffimis convitiis pro- 20 fcindebatur. Denique fcivi reliqua omnia, quae jam in epiftolâad P. Dinet enarravi.

Ex quibus fateor me nullam eximiam pietatem in te deprehendere potuifle. Neque enim dubium eft, quin vel amicitiam erga Regium initio fimulâris, ut illum 25 tanto faciliùs | poftea incautum & nihil à te metuen- tem circumvenires ; vel certè, fi fuit vera, quin illam violaris, cùm primùm putafti te habere aliquam occa-

22 Après enarravi, non à la ligne (i H édit.). a. Tome III, p. 487.

�� � 35-37. Ad G. Voetium. jj,

fionem ipfi nocendi. Quorum utrumvis eft odiofum. Neque hîc ullum pietatis zelum potes praetendere, quo te excufes. Etfi enim quantumvis graves errores com- mifîflet (quos nullos commiferat), quae pietas, quae cha- 5 ritas Chriftiana, quis zelus impellebat te ad illum, cùm ultro emendationem, qualemcunque velles, promitte- bat, non audiendum, & ipfum intérim, contra omne jus, & fas, & décorum, publicis Difputationibus per triduum deridendum ? Ut nempe, fi res, ut fperabas,

io fucceffiiïet, ille fuâ Profefîione ac bonâ famâ, fine ullâ fuâ culpâ, per folam calumniam tuam privaretur.

An, quaei'o, il|la eft in veftrâ Academiâ Re&oris po- teftas, ut ei liceat, infcio Magiftratu, Thefes, de eâ fa- cultate quam non profitetur, publiée defendere, atque

i5 ibi quemcunque voluerit ex fuis Collegis infamare, atque prseterea etiam judicium fub nomine totius Aca- demiae publiée edere ad ejus doftrinam condemnan- dam ? Dices procul dubio Magiftratum juffifle ut fen- tentiam veftram de Regii doctrinâ diceretis. Sed non

20 ideo juffit, nec voluit, ut illam, tanquam fi Legitimum fuiflet judicium, vulgaretis. Quod voluit, optimum fuit, nempe ut, quandoquidem de Regii doftrinâ que- rebamini, veftras omnes in illum rationes proferretis, ut Regius deinde ad ipfas refponderet, ac poftea, utrâ-

a5 que parte auditâ, ut par erat, ipfe Magiftratus judica- ret. Quod autem|tu fecifti, excufari non poteft. Nullas rationes ullius momenti attulifti, nullas habuiiti, & nihilominus Collegam tuum, inauditum, in quem tibi nihil erat juris, non dubitafti condemnare : cùm tamen,

3o ut fcias, in hac caufâ, in quâ de nova Philofophiâ quœ-

1 1 Après privaretur, non à la ligne (i"édit.).

Œuvres. III. 49

�� � 34 Epistola 37-39.

ftio eft, neque tu, neque ulli alii ex iis, qui vel veterem Philofophiam docent, vel aliquas alias fcientias ei an- nexas, quales funt Theologia Scholaftica & Medicina, judices idonei effe poffitis, fed tantùm vel accufatores vel rei. Putat Regius fe opiniones in Philofophiâ vul- 5 garibus veriores habere ; vos, qui illas difcere non vul- tis, nec forte etiam poteftis, id negatis. Utris creden- dum ? Non vobis profedô, nec Regio ; fed illis tantùm, qui, neutri parti addidi, utriufque rationes audiverint & exa|minarint. Quod verô omnium maxime eft mi- 10 rum, in tuo illo judicio pofuifti, vos rejicere novam iftam Philofophiam (meam fcilicet, & Regii), propterea quod ex eâ varice, falj ce & abfurdce opiniones confequaniur, pu- gnantescum orthodoxâ Theologia*. Et tamen nullas taies confequentias afferre potuifti, quamvis in Senatu veftro 1 5 Academico unus è juris Profefforibus b , qui judicio ifti repugnabat, cùm illud ibi propofuifti, eas expreifè à te petierit. Sed contra Regius folidiffimè in fuâ ad tuas thefes refponfione probaverat, opiniones fuas Philo- fophicas meliùs, quàm vulgo receptas, cum Theolo- 20 giâ convenire.

Quse omnia cùm mihi nota effent, atque etiam longé plura, neque enim hîc poffum cunda recenfere, rao- leftè ferre non debes, quôd eorum partem obi|ter in quâdam epiftolâ, quse tune forte erat fub prselo c , ex- 25 prefferim ; nihil enim mitius agere potui ad ea, quae in me feceras, refutanda. Nec fané in il.lâ epiftolâ,

2 1 Après convenire, non à la ligne (/" édit.).

a. Tome VII, p. 592, 1. 25, à p. 593, 1. 8.

b. Ibid., p. 590, note a.

c. Lettre au P. Dinet. Voir t. VII, p. 582, 1. i5-i6.

�� � 39-41- Ad G. Voetium. 7 5

quam fcribebam ad unum ex patribus Societatis Jesu, quos tu nunquam fine adjundo aliquo convitio foies nominare, me tibi blandiri decuiffet. Prœter hoc au- tem nihil unquam in te vel feci vel tentavi, ex quo mihi irafci potueris; atque ideo acerbitas ftyli, quâ hîc in me uteris, nulli merito meo tribui poteft. Sed forte alise ejus funt caufse, quas ex lectione fequen- tium agnofcemus.

��De Philofophiee Cartefianse capite primo &fecundo.

10 Pars Tertia.

Initio primi capitis ais, meœ Philofophics omnes ca- paces non ejfe*, ficque de me loqueris, pag. 14 & 15 : ut candidus & à fallendi fïudio alienijfimus videatur, rê- vera autem omnia errata infelicibus difcipulis hebetique

i5 eorum ingenio imputare pojfit : in ipfo philofophiœ vejli- bulo omnia ingénia myjieriorum fuorum capacia non ejfe, gravi vultu & oratione, quo vir quantivis pretii habeatur, pronunciat. Ubi à te peto, quandonam me ifta gravi vultu pronunciantem audiveris : ut enim jam monui,

20 non concionor, nec doceo. Nempe id habes ex meis fcriptis, citas enim Refp. quartas ad Med., pag. 289 edit. Elz., ubi dixi b : ea quœ in prima Meditatione ac reliquis (quin|que fcilicet Meditationibus) continentur,

a. C'est le titre même du chapitre i , Section I : Carte/tance Philofophiœ omnes capaces non funt, ejusfeâator omnium quœ didicit oblivifci débet. {Admiranda Methodus, p. 14.)

b. Lire pag. 384, et non pag. 289. — Tome VII de la présente édition, p. 247, 1. 8-10.

�� � 2 6 EPISTOLA 4»-4»-

ad omnium captum non ejfe accommodata. Verùm hsec citatio non pro te eft, fed contra te ; cùm enim id fcrip- ferim peculiariter de illis Meditationibus, quse tantùm perexiguam & omnium difficillimam Philofophiae par- tent continent, inferre potiùs debuiffes, non idem de 5 totâ elle putandum. Sed fateor tamen perlibenter, non omnes ejus elfe capaces ; hocque non ideo nullibi fcripfi, quôd verum non fit, fed quia fuiffet fuperfluum. Quse enim fcientia, quse difciplina, quee ars tam faci- lis, ut ejus omnes fint capaces ? Quid autem indè in- io fers ? Nempe me velle omnia Philofophiœ meœ errata infelicibus difcipulis tribuere. Sed omnes fciunt me nihil unquam de Philofophiâ tradidiffe, nifi in fcriptis pu- bliée editis. An ergo etiam fcriptorum meo|rum errata difcipulis tribuentur ? i5

Pag. 17, progrederis ad criteria , fecundùm quœ in nova, ut ais, fupcrbiœfcholâ ingénia cenfentur. Dicifque, ea ejfe potijjimùm quinque, hoc, & quatuor fubfequentibus capitibus ordine penfitanda . Deinde pag. 18, primum ais efTe, fi pojjit, futurus fcilicet difcipulus, omnium, quœ 20 ab aliis didicit, oblivifci. Quae verba curafti aliis typis excudi, ut ex meis fcriptis defumpta videantur, nempe ex pag. 16 & 17 Diflertationis de Methodo 3 , & ex pag. }2 refponlionis ad feptimas objediones b , & etiam ibidem ex paginis 7, 21, 2j &24 c , quia ifta omnia lo- 25 ca paulô antè citaveras 1 '. Atqui cùm in iis omnibus

a. Tome VI de cette édition, p. i5.

b. Tome VII, p. 475, 1. 10-19.

c. Ibid., p. 454, p. 466 et p. 468.

d. Voici la citation entière : « Quanquam autem. fecundùm M. Tullium, virttm non tantùm di fer tum, fed etiam judiciofum, memoria inlîgne divi- nitatis argumentum eft, eamque ut thecam ac capfam eruditionis in magno pretio habere folent, quotquot unquam inter eruditos cenferi voluerunt :

�� � 4'-44- Ad G. Voetium. 37

nullum verbum habeatur de oblivione, fed tantùm de praejudiciis tollendis, ut neque ullo alio in loco ex raeis fcriptis : hinc ledor facile agnofcet, quanta fides citationibus tuis fit adhi|benda. Longé enim aliud eft

5 praejudicia, five opiniones temerè ante receptas, de- ponere, hoc eft definere iis affenfum praebere, quod à voluntate noftrâ tantùm pendet, atque omnino requi- ritur ad prima Philofophiae fundamenta jacienda; & aliud, eorum oblivifci, quod ferè nunquam eft in noftrâ

10 poteftate. Sed cùm primae thefes, quas unquam in tuâ Academiâ edideris, egerint de praejudiciis, & multis aliis in locis ea rejicienda effe confeffus fis, non de- cuiffet me à te reprehendi, quod id fcripfhTem ; & ideo aliud quid mihi affingere maluifti, quod uberiorem

i5 criminandi materiam fuppeditaret.

Quae reliqua in hoc capite habes, non funt relatu digna, neque aliud probant, quàm te, ut fide & pro- bitate, ita etiam prudentiâ & logicâ tuâ naturali non fatis uti,|cùm homini, quem priùs dixifti effe ingenio-

ao fum*, ineptias afiingas, quae de eo credi non poffint. Ut etiam quôd, pag. 22, referas verba Epiftolae Apoftoli Judae, v. 10, de lis qui calumnlantur ea quœ ignorant*.

Renatus des Cartes tamen, ut ipfe pluribus fide digniffimis viris dixit & tejlatus fuit, per integros viginti annos in eo occupatus fuit, ut omnium eorum, quœ unquam didicerat, oblivifci pofjit. Imô hoc faciendum effe, fedulà monet in Methodo Gallicè édita, Anno i63j, pag. 16 & i-j, agnof- citque id dogma fuum in refponftone ad Objeâiones feptimas, pag. 32 Edit. El\. Videantur ampliùs ejufdem Refponftonis pag. 7, 21, 23 & 24. Hinc in fchola ejus prima futuri difcipuli nota ejl, fi poflît omnium quas ab aliis didicit, oblivifci. » (Admiranda Methodus, p. 17-18.)

a. Voir ci-avant, p. 22, 1. 17-18.

b. « Videat verà bonus vir, ne, fecundùm primum Philofophiae imagi- nante principium, iis accenfendus fit, quos notât Apofiolus ludas, v. / o, Epiftol. Cathol., quod calumniarentur ea, quae ignorabant. » {Admiranda Methodus, p. as.) « 

�� � 2 8 Epistola 44-46.

Nerao enim, videns quo pa&o in Philofophiam meam inveharis, non ftatim illa in te retorquet ; quia cùm illam nunquam videris, utpote quam nondum vulgavi, fcire ipfam plané non potes.

In fecundo capite, pag. 27, proponis fecundam le- 5 gem, in quam ais meos difcipulos, quos vocas deli- riorum myftas, jurare, hanc fcilicet: Cum libris nullum unquam nobis futurum commercium. Sed in quibus tabu- lis fcriptam illam inveneris, à quo audiveris, unde eduxeris, nufquam oftendis, nec potes. Neque haud 10 dubiè negligeres probationes tuas afferre, fi quas ha- beres ; hîc enim | & in pagina fequenti duo loca refers ex meis fcriptis, fed nihil ad rem facientia, & ipforum etiam fenfum pervertis.

Primus eft ex pag. 16 j epift. ad P. Dinet, ubi dixi i5 « non potuiffe nimis diu id expe&ari ab homine non- » dum fene, quod ab aliis in multis fseculis non eft » prseftitum 3 ». Tu verô de me ûc quœris : anfibiper- fuadet, hominem nondum fenem, ut de feipfo loquitur in Epiflolâ ad Dinetum, pag. i63, omnium rerum natu- 20 ralium exaclam & minime fallacem cxperientiam habere poffe? Tanquam fi exeo, quôd dixerim hominem nondum fenem, reliqua quoque mihi fint tribuenda. Quo arti- ficio facile etiam potuiffes tuam legem ex meis fcrip- tis educere, fi, exempli caufâ, quia in eâdem epiflolâ 25 « Authorum libros » nominavi, dixifles : Cum autho- rum libris, ut ipfe de iis loquitur in Epijlolâ ad Dinetum, pag. 200, nul\lum unquam futurum nobis commercium.

14 Après pervertis, non à la ligne (/" édit.). a. Tome VII, p. 576, 1. 18-30.

�� � 46-47- Ad G. Voetium. 2.Q

Non meliori fide vel magis appofitè, in pagina fe- quenti, locum refers, in quo dixi « me quandam ex- » coluiffe methodum ad quaflibet difficultates in » fcientiis refolvendas 3 », cùm ais : haud magis potefl quajîibet difficultates in fcientiis refolvere (ut omnium Thrafonum ineptijfimus Renatus de Je ipfo gloriatur in Epijl. Ded. Médit., pag. 5. Ed. £/{.). Tanquam û idem effet Methodum excolere ad aliquid praeftandum, & ja&are fe illud omnino prœftare poffe.

��io De ufu librorum & Voetii doclrinâ.

Pars Quarta.

Si autem ïcire voluiffes quid de ïibris reverâ fenti- rem, légère poteras paginam feptimam diflertationis de Methodo, in quâ ex|preffe dixi, « nos eundem ex

l5 » bonorum librorum leftione frudum percipere, at- » que ex colloquio magnorum virorum qui eos com- » pofuerunt; ac forte etiam aliquantô majorem,prop- » terea quôd non quafcunque obvias, ut in familiari » colloquio, fed felediores tantùm cogitation es fuas

20 » fcriptis folent exprimere b ». Unde etiam forte ali- quid in ufum tuum potuiffes convertere, fi ex adverfo confideraffes malorum librorum nimis frequentem ledionem, non minus quàm malorum hominum con- fortium, noxiam effe. Nam, quantum colligo ex tuis

25 fcriptis, tria praecipuè gênera librorum foies evolvere,

a. Tome VII, p. 3, 1. 22-24.

b. Tome VI, p. 5, 1. 25-3o. Cf. ibid., p. 542, 1. 26-3o.

�� � 40 EPISTOLA 47-49-

quse hinc cognovifles non nili admodum parce ac cautè effe attingenda.

Primura eft improborum & nugacium, quos fimul jungo : vix enim ullus eft plané nugax fine aliquâ mi|fturâ improbitatis. Nullus autem ab Atheo, vel Li- 5 bertino, vel nugatore Cabaliftâ, vel Mago, aliove im- poftore fcriptus unquam fuit, quem non videri velis perlegiffe. Atque id de quibufdam reétè oftendis : in- tégra enim eorum argumenta fcriptis tuis intermifces.

Secundum eft contentioforum, quorum faepe Au- 10 thores ob ftudia partium fe mutuô convitiis lacerare pietatem putant. Hujufque generis tam multos citare foies, ut, fi vel quartam eorum partem legifti, prseci- puum tempus vitae tuae inter jurgia & rixas infumere debueris. Non quidem afiirmo omnes ejufmodi libros i5 malos elfe : qui enim veritatem propugnant, & non nifi in vitia invehuntur, funt laudandi ; fed tamen puto non nimiùm effe legendos, quoniam ea eft naturae noftrse infirmitas, ut multi faepe | ipfâ vitiorum prohibitione ad illa amanda incitentur. Non etiam dico Theologis 20 aliifve nunquam utile effe malos libros videre, cùm fcilicet eorum officium eft illos refutare vel emen- dare; fed hoc non nifi rarô ufu venit. Atque, ut nemo unquam homines pefte laborantes animi tantùm caufâ invifit : fie, ad folam multae ledionis famam aucupan- 2 5 dam, nullus vir pius malos libros folet leditare; funt enim profe&ô contagiofi. Quin & hoc ipfum in me jam experior : cùm enim ad hanc feribendam epiftolam neceffe fuerit, ut aliqua ex tuis fcriptis evolverem,

2 Après attingenda, non à la ligne (i" êdit.). — 9 Après intermif- ces, même remarque.

�� � 49-5». Ad G. Voetium. 41

fcabrities quaedam ftylo meo indè acceffit, quam vix poffum emendare; atque hoc nomine veniam peto, quôd hîc aliquantô duriùs loquar, quàm mea ferat confuetudo. 5 Tertium librorum genus eft locorum commu|nium, commentariorum , compendiorum , indicum, & ta- lium, qui ex variis aliorum authorum fententiis con- flati funt, quofque etiamfi non malos putem, nec plané contemnendos, nullum tamen alium eorum

10 ufum admitto, quàm ut juvent ad ea interdum in me- moriam revocanda, quae antea didicimus à libris pri- mariis, ex quibus funt exfcripti. Nam fané qui, fonti- bus negle&is, ad rivulos iftos tantùm accedunt, non nifi turbidas aquas ex ipfis hauriunt, nec ullam veram

i5 eruditionem confequuntur. Quidquid enim praecipui eft in fcriptis praeftantium ingeniorum, non in hac aut illâ fententiâ, quae poffit exfcribi, continetur, fed ex integro corpore orationis exurgit; neque id ftatim ex prima leftione, fed paulatim ex frequenti & faepius

ao iteratâ, non advertentes addifci|mus, & tanquam in proprium fuccumconvertimus. Te autem in locis com- munibus, & commentariis, & lexicis, talibufque evol- vendis effe valde exercitatum, manifeftum eft ex tuis fcriptis, in quibus faepiflime illos citas. Sed non ita

a5 poffum deprehendere, te cum libris illis primariis, à quibus omnis vera eruditio quae legendo acquiri poteft dependet, magnam confuetudinem habere. Quamvis enim eos etiam interdum in teftes fumas, quia tamen ut plurimum non fatis appofitè id facis, eofque cum

3o aliis longe inferioris fortis abfque dele&u permifces,

4 Après confuetudo, non à la ligne (/" édit.).

Œuvres. III. 5o

�� � 42 EPISTOLA 5i-53.

non videris illos legiffe, fed tantùm ipforum verba ex aliquo tranfcriptore habere. Ac praetereà, ut ii, qui faepe inter odoratos pulvillos jaccnt, non poffunt non aliquid ex eorum fragrantiâ retinere : fie difficile mihi videtur | fummorum virorum lucubrationes ab aliquo 5 multùm legi, & tamen poftea in ejus feriptis nihil fi- mile ipforum ftylo reperiri. Sed ignofee ingénue ve- rum dicenti : multa legi ex feriptis tuis, atqui nullam unquam in iis reperi ratiocinationem, nullamque cogi- tationem, quae non humilis effet aut vulgaris, nullam, io quae virum ingeniofum vel eruditum redoleret.

Eruditum dico, non do&um : fi enim dodrinse no- mine vis omnia, quœ ex libris addifeuntur, tam mala quàm bona, contineri, te doéUffimum effe lubens fate- bor : video enim te fabulas de Leviathan 8 , & impias i5 nugas nefeio cujus Bonaventurae de Periers b , & talia quamplurima fatis legiffe. Per eruditum autem intelligo illum tantùm, qui fludio & culturâ ingenium morefque fuos perpolivit. Talemque eruditionem, | non promif- cuâ quorumlibet librorum, fed folâ optimorum le- 20 étione, eâque iteratâ & fréquente, itemque colloquiis eorum qui jam funt eruditi, quando iis frui nobis licet,

1 1 Après redoleret, non à la ligne (/" édit.).

a. Leviathan, monstre de la Bible (Livre de Job), pris aussi pour Satan par quelques Talmudistes.

b. Voei [Difput.felect., t. I, p. 199) parle du Cymbalum Mundi, « liber impiiffimus », dit-il, de Bonaventure des Périers, d'après le P. Mersenne (Quœjliones in Gènes., c. I, vers. 1, col. 669-674; la feuille où devrait se trouver le passage en question manque à presque tous les exemplaires, un carton en tient la place). 11 n'y avait encore à cette date que deux éditions du Cymbalum Mundi : i° Paris, Jean Morin, 1 5 3 7 , pet. in-8 ; 2* Lyon, Benoist Bonyn, 1 538, in-8, l'ouvrage ayant été condamné dès son appa- rition par le Parlement de Paris, et les exemplaires détruits.

�� � 53-55. Ad G. Voetium. 45

ac denique affiduâ virtutum contemplatione atque in- veftigatione veritatis, comparari mihi perfuadeo. At quantum ad illos, qui tantùm in locis communibus & indicibus & lexicis doâxinam quaerunt, multis quidem 5 rébus memoriam fuam brevi tempore implere poflunt, fed non ideo fapientiores nec meliores evadunt. Quin è contra, cùm nulla in libris iftis rationum concatena- tio contineatur, fed omnia vel authoritate, vel ad fum- mum brevibus fyllogifmis decidantur : qui doétrinam

io fuam ex iis petunt, omnium fcriptorum authoritati ex aequo credere affuefcunt, eorumque deleéhim nullum habere nifi | quatenus ftudia partium eos movent; at- que ita paulatim ratione naturali reétè uti dedifcunt, artificialemque ac fophifticam in ejus locum fubfti-

i5 tuunt. Neque enim, ut fcias, verus ille ufus rationis, in quo omnis eruditio, omnis bona mens, omnis humana fapientia continetur, in disjundis fyllogifmis confiftit, fed tantùm in circumfpecl:â & accuratâ corn- plexione eorum omnium, quae ad quasiitarum verita-

ao tum cognitionem requiruntur. Et cùm haec vix unquam poffint exprimi fyllogifmis, niii multi fimul nectantur, certum eft eos, qui tantùm disjundis utuntur, ferè femper aliquam partem eorum, quae fimul fpedanda funt, omittere, ficque aïîuefcere inconfiderantiae, ac

25 dedifcere bonam mentem. Cùmque interea fe valde dodos putent, propterea quôd | multa ex iis, quae ab aliis fcripta funt, memoriâ tenent, & iis credunt, hinc infulfiffimam arrogantiam & verè paedagogicam acqui- runt. Atque fi infuper improbis, nugacibus, & conten-

3o tioiis fcriptis legendis multum incumbant, quamvis illos natura non malos nec plané ingenio deftitutos

�� � 44 Epistola 55-57.

genuifTet, vix poflent tamen iftâ culturâ non reddi ma- ligni, infulfi, importuni.

Quanquam profe&o fatendum efl naturam etiam ad id plurimum conferre ; gênera enim illa librorum, quae diftinxi, folent efle inter fe permifta, & faepe apud S unum eundemque authorem, qusedam mala, quaedam nugacia, quaedam bona & ab illo ipfo excogitata, quaedam ab aliis exfcripta reperiuntur, fed pro di- verfo ingenio leâorum, tanquam apes & araneae ex floribus, uni folum mel, alii folum venenum ex iis 10 excerjpunt : unde fit ut ftudio literarum, qui funt ad bonum propenfi, meliores & fapientiores ; qui autem ad malum, détériores & ftultiores évadant. Mi autem ab iftis hac nota certifïimâ dignofcuntur, quôd quif- que frequentior fit in iis libris evolvendis, in quibus i5 plura ingenio fuo convenientia poteft invenire. Sed & moribus etiam quàm maxime diftant : ut enim maie inftituti arrogantes, pertinaces, & iracundi eue fo- lent, fie econtra verè eruditi nunquam fuperbiunt ; funt enim confeii humanae infirmitatis, & quae fciunt, ao non magni aeftimant, fed cogitant longé plura efTe, quae ignorant; atque ideo etiam funt ingenui & do- ciles, femperque parati veritates fibi nondum cogni- tas addifeere ; ac denique ingenium ad varia fleftere affueti, non poffunt non efTe mites, J benigni & hu- i5 mani. Atque hi quidem cùm intelligant veram erudi- tionem non à folis libris pendere, illam etiam privatâ meditatione, vel vario negotiorum ufu, & virorum prae- ftantium familiaritate, fibi comparafe fatagunt, nec inter libros femper verfantur ; unde fit, ut ab imperitis 3o

a Apt;ès importuni, non à la ligne (/" édit.).

�� � 57-5g. Ad G. Voetium. 45

ratione dodrinee fuse non fufpiciantur, fed, fi privati vivant, vel plané ignorentur, vel tantùm ut boni pa- tresfamilias & homines non ftulti fpedentur, atque ita prseftantiffima ingénia faepe in occulto latent. Si autem 5 fe civilibus negotiis immifceant, aliis quidem pruden- tiores & humaniores elfe facile deprehenduntur; fed hoc potiùs eorum naturee, quàm ingenii cultune tribui folet. Ac denique, fi ad aliquod docendi munus vocati fint, nifi prudenti negligentiâ efïiciant, ut fupra colle-

io gas fuos fa|pere non videantur, vix ab eorum invidiâ li- beri effe poffunt. Qui autem valde multum ac femper malè ftuduerunt, tam parum habere folent bonae men- tis, ut quando contingit eos ex humili familiâ ortos effe, nullumque literarum ope lucrum facere, paflim à

i5 plèbe contemnantur, & ex nimiâ librorum ledione in- fanire putentur. Sed quando in juventute, priufquam fatis nofci poflent, aliquod docendi vel concionandi munus affequuti funt, nullo negotio permagnam apud imperitos dodrinse famam atque authoritatem fibi cum

20 tempore conciliant. Multum enim valet apud vulgus hoc praejudicium, quôd quis à Magiftratu, aliifve quo- rum interefl, fit publiée deledus ad alios inftituendos ; ac deinde ex multis ita deledis non pofTunt plebeii homines non exiftimare iljlos elfe doétifïimos ; qui aliis

25 confidentiùs ea, quee dicunt, affirmant, & plura fe fcire profitentur, & denique faepius ac prolixiùs à Collegis fuis laudari folent ; quae tria fere femper in iftis maie dodis advertunt. Nam primo, cùm nullâ ratione, fed folâ authoritate ducantur, quicquid in iis authoribus,

3o quos fibi fequendos aflumpferunt, inveniunt, tanquam fibi plané certum & exploratum ja&ant; & quia nef-

�� � 46 ÊPISTOLA 59-61.

ciunt quœnam fint, quse ab eruditis fine dedecore pof- funt ignorari, omniumque rerum fcientiam in libris contineri fibi perfuadent, omnifcii videri volunt; & denique, cùm ipfi non laudent, nifi quos fibi aliquo modo fimiles putant, ab iis vice verfâ laudantur, & 5 fréquenter etiam ab aliis mediociïter eruditis, cùm nempe hi cuipiam alteri, à quo eruditione | fuperan- tur, invidentes, putant fe ejus famam poffe minuere, fi illos ei anteponant & quàm maximis laudibus ex- foliant. Quibus de caufis initio quidem à folâ plèbe, 10 fed paulatim etiam à peritioribus, qui eos ipfi non norunt, fed aliorum teftimoniis credunt, do&iffimi effe fupponuntur.

Et quidem, fi quis ex eorum numéro reperiatur, qui fit prae cseteris laboriofus, diligens, ardens, loquax, & i5 Sophiftarum Dialeclicâ uti afifuetus, qualem te efle agnofco; quique munera docendi in Academiâ & con- cionandi in tempîo fimul obtineat, ut facis; qui inter concionandum, non in vulgariaplebis vitia, fed in ad- verfarios fuse religionis, & in ea, quœ à potentioribus 20 fiunt, afliduè invehatur, &nunc iracundis, nunc ridi- culis verbis utendo, plebem fuam diverfimodè com- moveat, ut te fa|cere audivi ; qui fréquentes in Acade- miâ Thefes proponat, omnes contrariarum partium eruditos ad eas impugnandas invitet, cùmque non 25 comparent (ut fané nunquam, nifi velint explodi, de- bent comparere), magnos de illis triumphos canat, ut à te faétum fuifTe omnes fciunt; qui multos edat libros, fed tali ftylo, & tôt Authorum citationibus interrupto fcriptos, ut, cùm à neminc fine faflidio legi 3o

i3 Après fupponuntur, non à la ligne (1" édit.).

�� � 6i-63. Ad G. Voetium. 47

poffint, nemo etiam examinet an fint boni, quod tuis utplurimum contingit; qui denique in omnes, qui vel in rainimâ re ipû répugnant, aut tantùm non applau- dunt, tanquam in hoftes infenfiffimos infurgat, eofque 5 concionibus ac fcriptis fuis quàm maxime infâmes reddere conetur, quâ via multos de te filere vel etiam invitos te laudare coègifti : non mirum eft, quôd ille ad I fummam eruditionis famam fummamque authori- tatem inter fuos perveniat, neque, quôd illam confer-

10 vet, quamdiu ejus artes à nemine deteguntur. Sed cùm forte nimiâ potentiâ fuâ excaecatus tam multos laedit, ut aliqui opéra? pretium putent ipfas patefacere; cùmque tam inexcufabiles errores committit, ut etiam ab illiteratis perfacilè cognofcantur : valde mirum

1 5 effet, fi tandem immeritâ iftâ fuâ famâ & potentiâ non excideret. Etfi enim talis homo plerifque ex audito- ribus fuis in templo, & ex difcipulis in Academiâ fit pergratus : ii tamen femel animadvertant, quantum ab eo detrimenti debeant timere, fummopere ipfum

20 averfabuntur.

Video quidem me ab inftituto fermone, qui tantùm de ufu librorum fuit, magis ac magis recedere. Sed hoc forte non repre|hendes , quia poftquam adhuc pauca de concionibus & difcipulorum inftitutione fub-

j5 junxero, habebis hîc omnia uno in loco, quae circa tuam eruditionem notatu digna mihi videntur. Con- ciones igitur iftius Do&oris, modo à me defcripti, populo folent placere ; quoniam ea eft omnium homi- num natura, ut non modo ad hilaritatem, fed maxime

5o etiam ad quoflibet triftes animi affe&us commoveri deleftentur : hinc tragœdiae, non minus quàm come-

�� � 48 EPISTOLA 63-65.

diae, in theatris locum inveniunt; hinc olim homines & ferae fe mutuô laniantes in ludis publicis fpeéta- bantur; hinc denique concionator, qui auditores fuos ad iram & odium in alios homines excitât, praefertim in potentiores, quibus fatis fuâ fponte infimse fortis 5 homines folent invidere ; vel in eos à quibus de reli- gione diffentiunt, | quos ut bellorum caufas jam ode- runt : quamvis nihil egregii dicat, nihil boni, ac fœpe etiam ftatum controverfiae, de quâ difputat, nulli intel- ligant, modo tantùm audader, vehementer, copiofè 10 loquatur, avarias convitiorum phrafes, humiles,ridi- culas, inauditas, orationi fus adfpergat, majore cum ftudio à devotâ plèbe auditur, magis amatur, magis laudatur, quàm alii multè eloquentiores, fed qui eam non tam ad aliéna vitia odio habenda, quàm ad pro- i5 pria emendanda adhortantur. Hi enim, quod ipfi dif- plicet, proponunt ; ille verô tantùm quod placet. Ac fané magnum eft folatium turbse, non malae, fed impe- ritœ, quod poffit aliquando piè commoveri, piè irafci, piè potentiores afpernari : quicquid enim facit talis 20 viri fuafu, vel exemplo, id pium putat. Audit ab ejus di|fcipulis quàm multos libros fcribat , quantafque vi&orias de quibuflibet adverfariis in difputationibus fuis reportet : non poteft dubitare quin fit doéliffimus, non enim novit ifta diftinguere. Ut etiam ejus vehe- 25 mentiam in concionando, & libertatem in optimatibus reprehendendis , ab eximiâ fanditate ac prophetico quodam zelo putat proficifci. Quas ob caufas eum fuf- cipit ut ducem hortatoremque pnecipuum, fi forte fibi unquam vel potentioribus fit reûftendum, vel in adver- 3o farios fuae religionis fit dimicandum ; & quidquid ille

�� � 65-6 7 - Ad G. Voetium. 49

fuadere voluerit, fummo cum ardore exequi femper eft parata.

An vero utile fit Reipublicse talem aliquem Con- cionatorem in eâ verfari, non meum eft inquirere. 5 Satis fciunt illi, qui ejus curam gerunt, quid expédiât. Non etiam examino an | bonum fit, homines illiteratos audire multas controverfiarum minutias, quas fine ullo falutis fuse detrimento pofifunt ignorare ; nec an fatis accuratè illas ex concionibus poflint addifcere ;

10 nec an redè doceantur ab iis, qui non tam rationes exponunt, quàm in perfonas conviciantur ; nec an pium fit & humanum odifle aliquos homines, propte- rea quôd à nobis in religione diffentiunt. Sed tantùm affirmo omnem animi commotionem ad iram, odium

i5 & rixas, quantumvis jufta fit ejus caufa, femper maxi- me noxiam efle illi ipfi, qui fie commovetur: itaenim fumus à naturâ comparati, ut parvo ufu magnam proclivitatem ad pravos affe&us acquiramus; & qui vel femel fe ad iram commoveri paffus eft ob juftam

20 caufam, hoc ipfo multo paratior eft ad aliâ vice iraf- cendum etiam ob | injuftam. Audiunt mulierculae in templo virum, quem fapientiiïimum & fanftiflimum exiftimant, in alios homines declamantem, difputan- tem, convitiantem ; rem, de quâ agit, ut plurimum non

25 intelligunt; nihilque melius habent quod agant, quàm ut omnes ejus commotiones pio affeétu imitentur, iifque fimiles in fe excitent, unde fit ut poftea, domum reverfae, ob minimas quafque caufas rixentur. Necviri meliorem indè fruéium reportant, ii praefertim, qui

3o controverfias iftas utcunque intelligentes, non poffunt

2 Après parata, non â la ligne (1" édit.).

Œuvres. III. 5i

�� � ^o Epistola 67-69-

non aliquando de ipfis contendere cum familiaribus fuis alii religioni addidis, quales hîc ubique occur- runt, & indè ad jurgia, inimicitias, interdumque etiam, qui vilioris funt fortis, ad vulnera deveniunt. Adderem publica diffidia & bella ex talibus e|tiam caufis poffe 5 oriri, eofque folere in bellis iftis quàm maxime peri- clitari, qui talium Doftorum fapientise confifi, eorum confilia fequuntur. Sed plures ejufmodi concionatores non novi, nec ab uno aliquo tantùm mali exiftimo effe metuendum, modo tamen ne multos habeat difcipulos 10 fui fimiles, qui poftea etiam concionentur.

Verùm enim verô , quâ ratione adolefcentes tuae cura commiffos inftituas, plané ignoro, nec unquam fui ufque adeô curiofus, ut eâ de re inquirerem ; fed artes, quibus te uti ex fcriptis tuis deprehendo, & qua- i5 rum nomine imperiti te do&um putant, taies efïe mihi videntur, ut eas viliffima multa ingénia perfacilè pof- fint addifcere, ipfarumque ope tuî fimiles reddi, non autem prseftantiora. Prima ex iflis artibus eft | puerilis illa Dialedica, cujus ope olim Sophiftae, nullam foli- 20 dam fcientiam habentes, de quâlibet re copiofè differe- bant ac difputabant. Hujus très prœcipuœ funt partes : prima continet locos, ex quibus rationes petantur; fecunda formas fyllogifmorum, quibus illse veftiantur, ut meliores appareant; ac tertia diftincliones, quibus 25 adverfariorum argumenta eludantur. Et quidem ii, qui promptae & calidae funt imaginationis, fed nullius ju- dicii, quales pueri effe folent, poffunt intra paucos dies magnum iflius artis ufum acquirere : perfacilè enim illis eft confiderare feparatim rei cujuflibet pro- 3o pofitse nomen, definitionem, genus, fpecies, fimilitu-

�� � 69-71. Ad G. Voetium. 51

dines, differentias, contraria, adjunda, antecedentia, confequentia, & reliqua ejufmodi, quae vulgô in To- picis recenfentur. Cùmque tanjtùm volunt differere, fi quidquid ipfis unufquifque ex iflis locis fuppeditat, 5 efiutiant, diu multumque loqui poffunt ; fi autem ali- quam opinionem velint probare, nulla eft tam parum verifimilis, pro quâ non poflint ex iifdem multas ra- tiones, non quidem firmas, fed faltem quae numerum faciant, colligere ; ac deinde, fi fit difputandum, eas

10 facile in fyllogifmos concinnant. Poffuntque eodem modo ad quafiibet objediones refpondere, fi tantùm fint inftrudi viginti vel triginta diftindionibus, quales funt inter illa, quae confiderantur directe & indire&è, fpeculativè & practicè, externe & interne, ac fimiles,

1 5 quibus in omni difficultate locum invenient, modo tan- tùm ipfis audaderuti non erubefcant. Hoc autem, ut facile eft pueris, aliifve, qui folâ pollent imaginandi | facultate, fie certè fieri non poteft ab ullo, qui aliquid habeat judicii five bonae mentis : omnes enim rationes

20 & objedionum folutiones, quae cùm ex intima ipfius difficultatis confideratione erui non pofTunt, ab externâ locorum iftorum infpedione petuntur, fere femper funt futiles & ineptae. Sed quia ex multis auditoribus perpauci funt, qui earum inanitatem advenant, prae-

25 cipue circa quaeftiones vulgaris Philofophiae, de qui- bus meliores dari non folent : inde fit ut ii, qui arte iftâ utuntur, facile ad aliquam dodrinae atque ingenii famam perveniant. Et ideo damnofiffima eft, non tan- tùm adultis, fed praefertim junioribus, qui, dum ei

3o affuefeunt, & ex opinione dodrinae, per ipfam ac- quifitâ, fuperbiunt, rationem fuam naturalem, quae

�� � J 2 EPISTOLA 7 W4-

alioquin aetate poffet matu|refcere, plané corrumpunt. Ars altéra, quam in fcriptis tuis adverto, ea eft, cu- jus ope de quâlibet re propofitâ libros componis, quos imperiti do&rinâ refertifilmos arbitrantur; eamque etiam tui difcipuli, fine ullâ eruditione, pofîunt imi- 5 tari, fi tantùmvideant indices variorum librorum,pr8e- fertim eorum, in quibus plures alii libri citantur; & poftquam promifcuè collegerint omnia, quae de re, quam tradandam fufcipiunt, in ipfis inveniunt, qua- liacunque tandem fint, ea fecundùm ordinem locorum io communium difponant, adjun&is nominibus omnium Authorum, à quibus aliquid defumpferunt, ac etiam aliorum, qui ab iis laudantur. Ita, exempli caufâ, fi de Atheifmo velint fcribere, quicquid in colleétionibus fuis invenient de nominis iftius fignificatione, id | fcri- i5 bent primo loco, fecundo ejus fynonyma, tertio fpe- cies vel gradus, atque ita confequenter, caufas, effe- dus, adjunda, figna, contraria &c; quâ ratione nul- lum vel minimum verbum ab ullo Authore excerpferint, cui non aliquem locum in opère fuo inveniant : nam & *<> omnes homines, quos fcient ab aliquibus aliis fuifle Atheos vocatos, ibi poterunt recenfere, ac, fi quos forte legerint eorum libros valde nugaces& improbos, intégra ipforum argumenta exfcribere, ac etiam quaf- cunque de iis hifloriolas aut fabellas nullius momenti *5 narrare. Quin etiam, fi cui occulté malè velint, pote- runt libéré omnia, quae de ipfo vera elfe, vel ab aliis credi exiftimabunt, inter Atheifmi figna vel caufas nu- merare ; nec refert fi laudabilia fint, & ab omni tali fufpicione quàm maxime remota : facile | enim ipfis 3o aliquid mali de fuo adjungent, ratione cujus in malam

�� � 74-76. Ad G. Voetium. 5j

partem fumi poffint. Ita fi quem oderint, qui credatur nonnihil ingenii habere , ac Peripateticam Philofo- phiam non magni facere, nec libris, in quibus conti- netur, valde uti, fed peculiarem Methodum excolere

5 ad quserendam veritatem, jaraque aliqua ejus fpeci- mina exhibuiffe, dicent omnes ingeniofos & excellentes, alioqui naturœ myjlas, Atheos ejjefolere ; ac recenfebunt inter caufas Atheifmi perverfam Methodum illorum, qui fe Jolis &infe nafcentibus bonis contenu omnem inde co-

10 gnitionem de novo fabricare volunt; itemque Prœtenfam libertatem philofophandi , Promiffam perfedionem & in- novationem omnium fcientiarum, Gloriationem & fpem faélam de inauditis & admirandis Methodis, dogmatis, diclatis, fubtilitatibus, inventis &c; Spécimen judi\cii in

i5 fcientiarum defeélibus, Aut inventi non tam novi, quam nova vejle induti, & quœlibet alia ejufmodi ; ut ex iis poftea poffint inferre illum, quem oderunt, Atheum effe, unam fcilicet calumniam aliis calumniis confir- mantes. Nec refert fi fibi ipfis contradicant, dicentes

jo uno in loco prœjudiciorum depofitionem , ut mens fit infiar tabulée rafœ, effe prœparationem ad Atheifmum, & in alio Dei cognitionem nobis effe congeniîam : unde fe- quitur eam praejudiciis impediri five obfcurari, atque ideo illorum depofitione illuflrari. Nec etiam refert, fi

a 5 ex ipforum verbis eos Atheos effe concludi poffit : ut fi dicant prœtenfam refutationem Atheifmi, quae fit libris eâ de re maie confutis, effe prœtextum fubtiliffimum & nocentijfimum, quo Athei venenum fuum fpargunt, & intérim ipfi taies libros peffimè confuant, | in quibus

3o nullum fit verbum, quo Atheifmus impugnetur, fed contra multa, quibus perfuadeatur, ut cùm ajunt prae-

�� � 54 Epistola 76-78

ftantiffimo ingenio prseditos folere effe Atheos, & varia dant eorum exempla, & praecipuas ipforum rationes docent ac nufquam réfutant. Sed unum tantùm debent obfervare, quod imperitis eft obfervatu facillimum, nempe ut ne quid egregii, & ex quo leftor eruditior 5 reddi poffit, vel ex feipfis promant vel ex authoribus exfcribant. Poffunt quidem, cùm aliqua occurrit quae- ftio nullius momenti, & quse paucis verbis relolvi polîit, prolixe de illâ difputare, omnemque fuam Dia- leéticam in ipfâ intricandâ confumere. Poffunt & alias 10 ejufmodi permultas recenfere. At quantum ad prseci- puam, quse eft de Dei exiftentiâ, fateantur quidem eam non debejre omitti, nec folâ authoritate facrae Scrip- turae, fed potiffimum rationibus philofophicis effe pro- bandam. Verùm caveant diligenter, ne id ullibi facere 15 aggrediantur ; & potiùs, ut mali Medici, qui, vera & fimplicia remédia ignorantes, magnâ pharmacorum vel inutilium vel noxiorum multitudine folent segros fuos fatigare : ita cùm ad rem erit veniendum, dicant ad refiftendum Atheifmo valde multa requiri, & prae- 20 ter facrarum literarum accuratam cognitionem, haben- dam effe fcientiam univerfalem univerfalium, imprimîs Metaphyjicam, Pneumaticam, Phyjicam, generalem AJho- nomiam, Geographiam, Opticam, & fpeculationes defonis, ponderibus &c; itemque notitiam particularium, feu hifto- 2 5 riam antiquam, novellam; ac denique longam inftruant Bibliothecam contra Atheos, in quam etiam ali- quos reponant ex illis ipfis Authoribus, quos priùs ut Atheifmi fufpe&os traduxerint. Quae omnia fi obfer- vent, fcripta tuis fimillima component, ut manifeftum 3o fiet iis, qui tua de illâ re, quatuor libellis comprehenfa,

�� � 78-80. Ad G. Voetium. 55

vel etiam alia paffim légère dignabuntur. Sed fi qui eos idcirco pluris faciendos putent, valde fallentur.

Exponerem adhuc alias artes, quibus ad craffa vo-

lumina, non tam dodrinâ quàm convitiis referta, in

5 quoflibet adverfarios tuos componenda, uti foies ; fed

quia magis ad mores, quàm ad eruditionem fpe&ant,

de ipfis hoc in loco tacebo.

De Philofophiae Cartefianae tertio capte & fequentibus ufque ad pag. 144.

10 Pars Quinta.

Ha&enus non potui dubitare, quin velles te hujus libri, | Philofophia Cartefiana infcripti, Authorem pro- fiteri : non tantùm quia fex prima ejus folia mifla funt ad me tanquam tua, & audivi operarum corredionem

i5 ex aedibus tuis proficifci; fed praecipuè, quia flylus manifeftè eft tuus, phrafes convitiorum tam variae ac taies à te uno fciuntur, & caufa fcribendi, nempe ad impugnandam epiftolam meam ad P. Dinet, quae fere fola ex meis fcriptis in foliis iftis citatur, tibi eft pe-

20 culiaris ; neque enim alius, quantumvis tibi amicus, mihi tam vehementer ob iftam epiftolam pofTet irafci ; & jam dudum in Senatu veftro Academico, cùm Col- legas tuos ad Judicium, quod Academiae nomine vul- gafti, defendendum hortabaris, palàm profeflus es, te

25 tuae caufae illâ in re non defuturum, hoc eft, te in me effe fcripturum. Verùm tamen quia, | in pag. jj, Au-

2 Après fallentur, non à la ligne (1" édit.).

�� � $6 EPISTOLA 80-81.

thor a ait fe in extremo Belgii angulo docere, ac pag. $7 nominat te fuum Prœceptorem infiar parentis œternum colendum, non ero tam inurbanus, ut aliud eâ de re affirmem, quàm id quod tu ipfe credi voles. Excufarem etiam me, quôd tibi fuperiora tribuerim ; fed cùm ille, 5 qui ïe Authorem profitetur, fit tuus difcipulus, & liber, non in ifto Belgii angulo, in quo ait fe docere, fed apud vos b imprimatur, nemo putabit ejus errores tibi effe minus imputandos, quàm fi Authordicereris. Vel certè, fi cui videaris minus peccafle contra décorum, 10 quôd convitia Theologo indigna alieno potius quàm fub tuo nomine vulgaris : eidem hoc ipfo videberis minus probus, quod non ira tantùm & impetu, fed meditato confilio & aftutiâ ufus fis ad tua de me male- dida fpar|genda. Intérim autem, ut fcias me aliquid i5 honoris nomini tuo detuliffe, non ampliùs fingula capita feorfim examinabo, fed reliqua omnia fimul percurram, fummatimque meum de iis judicium ex- ponam.

In prima feétione, Author videtur omnia compre- ao hendiffe, quae contra noftram Philofophiam potuerat tune excogitare : nam in fecundâ conatur refutare ob- jediones, five refpondere ad ea, quœ putat pro ipfâ dici poffe. Et quidem prima feftio continet $ capita : in quorum primo, ait me velle, ut mei difçipuli omnium i5

a. « Martinus Schoockius Philofophice in Academ. Groningo-Omlan- dica Profejjor », comme il se nomme lui-même en tête de la Préface, laquelle d'ailleurs ne fut imprimée qu'en dernier lieu, et ne pouvait être connue de Descartes, qui n'avait reçu que les six premières feuilles, avant l'impression complète du volume. Voir ci-avant, p. 54, 1. 13-14 et P- » note a.

b. Le lieu d'impression est Utrecht : Ultraiecti, \ Ex Officina Joannis van Waefberge. Voir ci-avant, p. 5, note a.

�� � 8i-8i. Ad G. Voetium. 57

oblivifcantur* ; in fecundo, ut libris bellum indicant h . Quae duo an vera fint, jam oftenfum eft. In tertio, ut me tanquam alterum Pythagoramfufpiciant, imb adorent*, & quicquid dixero, pro vero habeant. In quarto, ut 5 fpei ple\nijînt, & à me omnium dubiorum enodationem ex- peéîent A . In quinto denique, ut omnes prœ fe contem- nant e . Qua? an veriûmilia fint, nemo non videt.

In fecundâ autem fe&ione (faltem ab ejus initio uf- que ad paginam 144, quae eft ultima earum quas legi), 10 10 capita continentur. In quorum primo ait fruftra nos jaéîare Philofophiam nojîram efje antiquam { . In fecundo, fruftra etiam jadari ejus evidentiam^. In tertio, fruftra rurjusjaéîari difcipulorum progreffus^. In quarto, verbis tantùm à nobis vulgarem Philofophiam impugnari 1 . Et in

7 Après videt, non à la ligne (/" édit.).

a. Caput I : Carte/tance Philofophiam omnes capaces non funt, ejus feâàtor omnium quœ didicit oblivifci débet. (Pag. 14.)

b. Cap. II : Cartefianus difcipulus libris bellum indicere débet, & fi ex lis prof ecerit, fedulo difjimulare. (Pag. 26.)

c. Cap. III : Cartefianus Philofophus Renatum des Cartes ut alterum Pythaçoram fufpicere, imô adorare débet. (Pag. 3i.)

d. Cap. IV : Cartefianœ philofophiœ feâator fpei plenus effe débet, & à magiflro omnium dubiorum enodationem aliquando exfpedare. (Pag. 43.)

e. Cap.V : Cartefianus philofophus, exemplo prœceptoris, omnes homines prœ fe contemnere débet. (Pag. 52.)

f. Cap. I : Quomodo philofophica dogmata principiis naturâ notis ref- pondeant. Fruflra Cartefius qualicumque fuœ philofophiœ antiquitatis gloriam afferere fludet. (Pag. 59.)

g. Cap. II : De philofophicorum dogmatum evidentiâ. Cartefius fucum facit obtrudendo evidentiam propofitionis pro evidentiâ probationis. Quo fine hocfaciat? (Pag. 70.)

h. Cap. III : Fruftra Cartefiani ad afferendam philofophiœ fuœ eviden- tiam difcipulorum progreffus jaâant. Hominibus mifericordid dignis nullus invidet. (Pag. 79.)

i. Cap. IV :Antiquœ & receptœ philofophiœ nullum periculum à Cartefio imminet, quoniam verbis tantùm ab eo oppugnatur: qud occafione oftenditur, quot modis philofophia illa infeliciter àvariis oppugnarifolet. (Pag. 87.) Œuvres. III. 52

�� � 58 EPISTOLA 82-84.

quinto, nos cum eâ congredi non pojfe, quia ejus terminos ignoramus*. Quae quamvis vera effent, non idco feque- retur Philofophiam noftram eue rejiciendam. Deinde in principio fexti capitis b , ait lapidem Lydium, adquem nova Carte\Jii Philofophia omnia fua fcita & dogmata ex- 5 plorat, ejje quintupîicem : Experientiam nempe, Rationem, Algebram, Geometriam, & Mec hanicam ; ibidemque dif- ferit contra Experientiam, quam ait nos non juvare. In feptimo , contra Rationem. In oâavo d , contra Geome- triam & Algebram. Ac in nono c , contra Mechanicam; 10 fed tam acutè, ut ex ipfo ejus fcripto Le&or perfpicax non poffit de meo philofophandi modo non bene fen- tire. Denique in decimo capite f , vult oftendere, quâ folertiâ meas opiniones probem, aitque me jimplicem narrationem vice demonjîrationis obtrudere, multum de- i5 ferre propojïtionis evidentice, acfingere hypothefcs.

In his autem omnibus narrât tantùm ea, quae de me vult credi, hoc eft, omnium peffima, quse vel ille ipfe vel ejus adjutores potue|runt excogitare, nullamque

16 Après hypothefes, non à la ligne (1" édit.).

a. Cap. V : Féliciter cum antiquœ philofophiœ dogmatibus Cartefiani congredi non pojfunt, quoniam neque ea, neque terminos, quibus propo- nuntur, exploratos habent. (Pag. 97.)

b. Cap. VI : Cartefiani, cùm/int infelicijfimi experimentijlœ, expéri- menta tamen philofophiœ fuœ amuffim effe cupiunt. (Pag. 106.)

c. Cap. VII : Ratio, quamjaâat Cartefius, non ejl ratio abjlraâive, fed fubjeâive, in eo ipfo fcilicet confiderata. (Pag. 117.)

d. Cap. VIII : Carteftanœ philofophiœ neque à Geometriâ neque ab Algebrà ulla perfeâio accéder e potejl. (Pag. 122.)

e. Cap. IX : Cartefiani inepte Mechanicam fuam phyfwlogiœ normam ejfejlatuunt. Spécimen Mechanicœ talis exhibetur. (Pag. 1 ?o.)

f. Cap. X : Cartefiani jimplicem narrationem vice demonjîrationis obtrudunt : tantùm quoque deferunt propofttionis evidentiœ : fingunt hy- pothefes, eafque citra probationem ullam obtrudentes, dogmata S conclu- fiones ex iis educere inftituunt. (Pag. i38.)

�� � 84-86. Ad G. Voetium. 59

plané aflert eorum probationem, vel certè nullam, quam non facile quilibet ex nudâ ejus infpe&ione nul- larum virium efle cognofcat. Ut cùm in cap. fecundo fe&ionis fecunda?, diftinguendo inter evidentiam pro- 5 bationis & evidentiam propofitionis, unamque prolixe mihi concedendo, vult ex hoc folo videri alteram jure negare. Ac in cap. quinto, ad probandum me & Re- gium ignorare terminos Philofophiae Peripateticse, affert tantùm verba Regii de fe ipfo loquentis hoc

io paâo : Dudum fcholarum Philofophiam,Ji non accuratif- Jimè, faltem mediocriter perdidicimus ; urgetque illud mediocriter à pag. 102 ufque ad pag. 106, quia conten- dit illam, non mediocriter, fed quàm accuratiffimè fciri debere. Saepiffime autem, loco probationis, petit à me

i5 quaeftiones, hoc efl, | nugatur : nam, exempli caufâ, pag. 45, petit à me generaliter alicujus nodi Philofo- phici facilem & expeditam folutionem ; ftatimque fibi objiciens, me videri velle jam aliquas in Meteorolo- gicis dedifle, non oftendit eas falfas efle, nec quidem

20 ipfas examinât, fed ait tantùm fidem non ejjc adhiben- dam aretalogo proprias laudes ad naufeam ufque buc- cinanti. Quod idem pari jure, de quibuflibet novis folutionibus, dicere poflet, fi quas darem; ideoque ineptus effem, û ad ullas ejus quaefliones refpondere

a5 dignarer.

Unum tantùm non omittam, nempe apparere qui- dem ex toto libri contextu nullum alium efle Authoris fcopum, quàm ut opiniones meas convellat, & ea quae de te fcripfi in Ep. ad P. Dinet refellat; fed tamen

3o illum verfari tantùm in generalibus & fiditiis, ut | Calumniatores folent, nec unquam ad particularia

�� � ÔO EPISTOLA 86-8 7 .

devenire, nifi tantùm in tribus locis, quorum primus ad ea quae de te fcripfi, & alia duo ad meas opiniones fpedant.

Horum unus eft pag. 1 18, ubi negat verum efle hune meum fyllogifmum : Cujus idea in me eft, illud ipfum 5 exijlit. Sed nec ifta verba ullibi à me feripta funt, nec ullam formam fyllogifmi continent, nec quidquam iis affine unquam cogitavi, nec etiam locum defignat ex quo illa defumpfit. Alius eft pag. 1 24, ubi negat in omnis rei conceptu contineri exijlentiam aut pojjibilem aut necef- 10 fariam; quâ in re nihil praeter ignorantiam fuam often- dit : quis enim nefeit per rem intelligi ens reale, atque ens dici ab ejfendo five exiftendo, atque ipfas rerum naturas dici à Philofopbis ejfentias, propterea quôd illas non nifi ut | effentes five exiftentes concipere pof- i5 fumus ? Et ineptum eft quod fubjungit, nempe Deum ut deceptorem cogitari. Etfi enim, in prima meâ Medi- tatione, de aliquo deceptore fummè potenti loquutus fim, nequaquam tamen ibi verus Deus concipiebatur, quia, ut ipfe ait, fieri non poteft ut verus Deus fit *o deceptor. Atque fi ab eo petatur unde feiat id fieri non pofle, débet refpondere fe feire ex eo quôd im- plicet contradi&ionem in conceptu, hoc eft, ex eo quôd concipi non poflit ; adeô ut hoc ipfum , quo ufus eft ad me impugnandum, fufficiat ad me defen- 25 dendum.

Locus autem, quem pro te habet, eft in pag. $7 & 58, ubi putat 1e egregiè refutare id quod fcripfi de Authoribus quos citas, « quôd nempe faepius faciant

3 Après fpeftant, non à la ligne (/" édit.). — 2 5-26 Après defen- dendum, même remarque.

�� � 8 7 -8 9 . Ad G. Voetium. 6i

» contra te quàm pro te a », ex eo quod, cùm libros, ut fupponit, nullos legam, | dicat me id fcire non po- tuiffe, nifi forte ex alio : petitque ut mei Nomenclatoris nomen prodam. Sed qui confiderare voluerint in tuis 5 fcriptis, quàm longos fsepe Authorum catalogos refe- ras, ubi nullâ opus efl probatione ; ac ubi opus eft, quàm paucos pro te afferas, qui non fint vel obfcuri nominis, vel diverfee à te religionis, adeô ut eorum authoritas, prœfertim in rébus fidei, fit femper contra

io te, vel certè non multum pro te ; ac denique quoties, loco rationum, cùm à te deberent afferri, ledorem ad alios libros remittas, ac faepe ad aliquos, qui haberi non pofTunt, ut ita videaris aliquid dicere cùm nihil dicis, quod quammaximè contra te effe puto : agnof-

i5 cent me fatis caufœ habere potuiffe ad id fcribendum, etiamfi nullos ex Authoribus à te citatis confuluiflem. Cùm | enim Authorum teftimonia non alium habeant ufum legitimum, quàm ut confirment aflertionem pro quâ citantur, qusecunque ad id non juvant, faciunt

20 contra illum à quo adducuntur : quia vel oftendunt ipfum effe malae fidei, nempe fi fint falfa, vel effe im- peritum, aut imprudentem, aut vanum, fi ad rem non fint appofita.

Quid autem, fi addam me nullum in hac tuâ Philo-

2 5 fophiâ Cartefianâ meorum fcriptorum locum ha&enus inveniffe, qui non apertè faciat contra Authorem à quo citatur ? quia nempe vel ab eo corruptus eft, ut de plerifque fupra oftendi, vel nihil prodeft ad id quod

23 Après appofita, non à la ligne (/" édit.). a. Voir t. VII, p. 584, 1. 16-17.

�� � 02 EPISTOLA 80-91.

vult probare. Dices fcilicet te non effe iflum Autho- rem, illamque nondum à me vifam fuiffe, cùm id de te fcribebam. Itaque iflud omittamus. Sed quid, fi addam, me faltem Regii refpon|fioncm ad tuas Thefes antea legiffe a , atque ibi loca S. Scripturse advertiffe, 5 quse pro formis fubftantialibus à te citata ille acutè omnia refutavit, ipfa tantùm eorum verba quae tu folis numeris indicaveras referendo ? Ut, exempli caufà, citaveras Proverb. 3o : 24, 25, 26, 2j, 28*, unde retulit haec verba : Quatuor funt minima terra?, & ipfa funt fa- 10 pientiora fapientibus : Formicœ, populus infirmus, qui pré- parât in meffe cibum fibi : Lepufculus, plebs invalida, qui collocat in petrâ cubile fuum : Regem locu/îa non habet, & egreditur univerja per turmas fuas : Stellio nititur ma- nibusfuis & moratur in œàibus régis. Quae talia funt, ut i5 nullus alius in totà S. Scripturâ fit verfus, quem non œquè appofitè citare potuiffes : in omnibus enim ali- qua res corporea nominatur, cui tu formam fubllan- tialem atfingis. Sed non ideo magis faciunt pro | te, quàm loca, in quibus nix nominatur, pro iis qui ni- 20 vem nigram dixere. Quôd autem ita S. Scriptural au- thoritate abutereris, ad Collegam & amicum tuum hserefeos fufpedum faciendum, non parum mihi vifum eft contra te efTe.

Idem forte probare pofTem de quibuflibet aliis libris 25 tuis ; fed confultô abftineo ab illis, quos fub Thefium nomine vulgafti, ut hsec epiftola liberiùs haberi pofiit à veftris Bibliopolis, quibus audio vetitum effe ne illa

24 Apres elfe, non à la ligne {1" édit.).

a. Tome III, p. 491-510.

b. Ibid., p. c i2-5i3, et p. 5oi-5o2.

�� � 9'-s»- Ad G. Voetium. 6%

vendant quae in Thefes veftras fcribuntur; & nullos

praeterea libros vidi, quorum te Authorem profeffus

fis, prseter tuum Therfitem*. Quid autem de hoc fcive-

rim, adhuc dicam, fimulque, ut voluntati veftrse obfe-

5 quar, indicis mei nomen hîc prodam. Me eft Author

Examinis iïtius accurati l \ quod in Therjîte tuo impu-

gnas. Sic autem in | fuâ Therfitis Confutatione c , anno

16^7 édita, de te fcripfit, pag. 18 : Aio Voetium tant

inepte mea femper interpretari, tamque audacem ejfe in

10 addendo, mutilando ac mutando, ut nihil eorum quœ mihi

a. Therfttes heautontimorumenos , hoc efi, Remonjirantium hyperaf- pifies, catechefi, & liturgiœ Germanicœ, Gallicœ & Belgicœ denuo in- fultans, retufus ; idemque provocatus ad probationem mendaciorum G calumniarum quœ in illujlr. DD. Ordd. & Ampliff. Magijiratus Belgii, religionem Reformatant, ecclcfias, fynodos, pajlores &c, fine ratione,

fine modo effudit, à Gisberto Voetio, facrarum literarum in illufiri gymnafio Ullrajeâino profejjfore. — Senec. ep. 79 : « Quœ decipiunt, » nihil habent folidi, tenue eft mendacium ; perlucet, fi diligenter inf- » pexeris. » — (Ultrajecti, ex officina Abrahami ab Herwyck et Hermanni Ribbii, J635.J

b. Examen accuratum difputationis primœ & quafi inauguralis D. Gifberti Voetii, quant propofitit in illufiri gymnafio Ultrajeâino die 3 Sept, ftylo vet. anno 1634. Ad paftores totius provincial, et quof- cumque theologiœ (tudiofos ; quibus id utile & gratum futurum, fi pie- tatem amant, dubitari non poteft. Anno domini 1634. — Sans nom d'auteur. Ce qui permit à Voet, dans sa réponse, de l'appeler Thersites : « Feci hoc, exemplo aliorum qui fimiles lucifugas ex latibulis fuis latrantes » eodem titulo cohonellarunt. » (Therf., p. 334.) — UExamen accuratum était l'œuvre de J. Batelier (Watelier), ministre remontrant à La Haye depuis i633. Il disait, dans le post-scriptum d'une lettre à Episcopius, 21 nov. 1634 : « Ipfe judico melius effe, ut paucioribus innotefeat feripti » author. » (Voir A. C. Duker, Gifbertus Voetius, tweede deel, eerfte ftuk, p. 27, note 2.)

c. Confutatio infulfi & maledici libri, quem adverfus Remonfirantes edi- dit Gifbertus Voetius Theologiœ in Academia Ultrajeâinaprofejfor, titulo Therfitis heautontimorumeni. Anno 1637. — Sans nom d'auteur. Mais Martin Schook dit, Remonft. libert., p. 27 : « Si verô, quod ex parte fuf- « picor, Jacobus Batelier, Hagas-Comitanus in fynagoga Remonftrantium » minifter, Confutationis author eft. » (Voir A. C. Duker, ibid., p. 5o, note 4.)

�� � 64 Epistola 91-93.

ipfe tribuit, five fentenîiam , five argumentum, pro meo cupiam haberi. Sifemelatque iterum perverfè aliquid cita- ret, pojfet error nominari ; fed quàd plurimis locis idfacit, quidejîaliud quam perfidia ? Ego verô contuli varias ex tuis citationibus cum ejus textu, eumque hac in parte 5 verum fcripfiffe teftari pofîum. An, qusefo, judicare debui te fideliùs alios Authores paffim citare, poft- quam vidi quâ ratione in Sacris Literis ludas, & quo- modo eorum ipforum verba pervertas, à quibus id tibi publiée poteft exprobrari ? Profedô, Domine Voeti, »o fi nihil melius habuiftis ad ea, quœ de te fcripferam, refutanda, vel ad meas opi|niones impugnandas, non video magnum operse pretium fuiffe ut Philofophiam Cartejîanam fcriberetis. Cùmque nihil aliud 144 prio- res ejus paginse contineant, valde otiofi illi erunt, qui ^ plura légère dignabuntur : non enim eft veriiimile, vos tam multa inania praemiffuros fuiffe, fi quid boni ha- buifletis. Verùm tamen, ne temere judicare videar de iis quae non legi, nondum claudam hanc epiftolam, fed libri veftri refiduum expedabo. 20

��De Libro Gisberti Voetii adverfus Confraterniîatem Marianam.

Pars Sexta.

Initium hujus Epiftola? diu jacuerat inter fchedas meas negledum, cùm librum à te nuperrimè editum, 25 quem Confraterniîatem Marianam a vocas, accepi ; &

a. Voir ci-avant, p. 6, note a, le titre complet de cet ouvrage de Voet.

�� � 93-96. Ad G. Voetium. 6c

tandem mihi nunciatum eft refiduum ve|ftrse Philofo- phîce Cartejîanœ typis mandari, fed ejus editionem per aliquot menfes fûifTe intermiffam, propterea quôd oc- cupatus fueras in abfolvendo ifto alio libro, quem 5 ante ipfam cupiebas emittere : adeô ut jam non opus fit aliis argumentis ad probandum eam, non ab illo cujus nomen feret, vel certè non ab illo folo, fed prae- cipue à te confcribi. Et fane quifquis videbit quàm fint inter fe fimiles Confraternitas ifla Mariana & Philofo-

ro phia Cartejiana, non folùm nominis terminatione ac

forma, fed etiam ingenio & moribus, non dubitabit

quin fint filiœ gemellae unius parentis. Quia verô nunc

forte contingit me efle valde otiofum, iftam tuam Con-

fraternitatem paucis horis totam legi, & meam de ipfâ

i5 fententiam hîc ponam : non quidem quatenus in eâ quaeftio quaedam ad religioinem veftram pertinens agi- tatur, nolo enim me negotiis alienis immifcere ; fed tantùm, quatenus ex ipfâ cognofci poteft qualis fis, & quanta fides aliis tuis fcriptis fit habenda. Cùm enim

20 te palàm ejus Authorem profitearis, negare non potes, quinid.omne, quod in eâ continetur, fit tibi tribuen- dum. Philofophia autem tua Cartefiana fub alterius no- mine prodibit, ut paratam habcas excufationem fide ac probitate tuâ digniflimam : quôd nempc illa, quse in

2 5 eâ erunt, non debeas praeftare, quia non eris ejus au- thor; & ego non libenter me committo cum larvis. Sed ut fcias me non nifi caufâ probe cognitâ de tuâ Confra- ternitate fententiam dicere, quid tibi ejus fcribendae occafionem dederit, recenfebo.

3o Vêtus quaedam eft Sodalitas Sylvœ-ducis, à Beatâ Virgine nomen j habens, in quam viri tantùm primarii

Œuvres. III. 53

�� � 66 Epistola 96-97-

admitti folent, quœque eft idcirco valde celebris ac potens 3 . Et priùs quidem ex folis Romanis Catholicis conftabat; fed cùm in urbe non ita pridem Hifpano ereptâ b , conventus hominum potentium &. inter hoftes educatorum periculo non carerc viderentur, nec ta- 5 men poffent impediri, quoniam eorum libertas in de- ditione pada erat, ii, quibus illius urbis cuftodiacom- miffa eft, perutile effe putarunt, tum ad pnecavendas fufpiciones, tum etiam ad pacem & concordiam inter cives conciliandam, fe ûmul cum Romanis Catholicis 10 in Sodalitatem ifiam admitti, fed eâ conditione, ut nihil deinceps in eâ fieret, quod à religione fuâ effet alienum. Hocque ab aliis recufari non potuit, quia cùm ex legibus deditionis omnia bona ecclefiaflica in serarium | publicum redigerentur, non alio nomine '5 bonorum iftius Societatis adminiflrationem fibi fcrva- verant, quàm quôd non effet fpiritualis five ecclefia- flica, fed tantummodo civilis. Ita ergo illultriflimus urbis praefedus, aliique ij ex honeffioribus civitatis ,

a. Confrérie de Notre-Dame, fondée à Bois-Ie-Duc en i3i8, et réorga- nisée par Erard de Marca, évêque de Liège, par ordonnance du 18 jan- vier 1 5 1 S, Bois-Ie-Duc faisant alors partie de son diocèse.

b. Bois-le-Duc fut prise sur les Espagnols par les Hollandais, que com- mandait le prince Frédéric-Henri, en 1629, après un siège qui dura du i cr mai au 17 septembre.

c. Le gouverneur de la ville était Johan Wolphaert van Brcdcrode. Voici les noms des treize autres : jonker van Thienen, H. Bergaigne, Henrick Kuysten, G.-W. Pieck, Andriesde Fresnes, A. Ploos van Amstel, R. Tullekens, J. van Castcren, Otto Copes, J. Ruysch, Pietcr Lus, Johan Gans et Lazarus van Zonst. — « Erant inter illos Optimates. gui privati erant, nec magijlratum unquam gejferant. Erant £■ prœfeâi militarcs, quibus imperium in ipfum non magis competebat, quàm civis a/iquis idem- que concionator dicendus fit Jlipcndiarius £■ prœfidiarius miles. Sed exci- piat quis, aliquos tamen ex illis optimatibus, immo plerofque fuijfe partim feabinos {pênes quos illic ordinaria £■ qttotidiana politiœ adminijlratio),

�� �� � 97- Ad G. Voetium. 67

quos ille in focios fibi delegit, in Societatem iftam recepti funt, atque tam accurate, tam expreflè, tam follicite caverunt, ne quid eâ in re committerent, quod ad normam fuae religionis non effet exaétum, ut eâ tantùm in parte modum exceffiffe videantur.

Sed tamen vitare non potuerunt, quin ftatim atque id à te auditum eft, thefes, ordinaria tua tela, in ipfos evibraris 3 . Nihil ego in thefes iftas fum fcripturus, fed

5 Nonàlaligne(i"édit.).

partim urbis Jenatores feu confiliarios, uti vocant. » (G. Voet, Difpp. felect., t. III, p. 356.)

a. Un ministre de Bois-le-Duc, Cornelis Lemann, avait d'abord écrit à Gisbert Voet, pour lui soumettre ce cas de conscience. Voici comment celui-ci raconte la chose, dans sa réponse à Desmarets, Spécimen ajjer- tionum &c. (ou Confraternitas Mariand) :

« Di£leria haec quamvis fubinde individuum vagum, aut indefinitè ali- » quos paftores illius urbis, petere videantur, tamen in lignatum aliquod » individuum delînunt, paftorem fcil. N. qui publiée pro concione de ejuf- » modi fratriis quid dixerat, quique privatim cum novis fratribus perocca- » fionem contujerat, quemquc à me confilium petiiffe. ignorare non pote- » rant. Quàm procul autem fit à culpâ vir ille integerrimus, quâ injuria » illum affecerit patronus, & quàm candide ac fincerè publico libello tit. » Retorfionis calumniarum &c. ille fe purgarit : conftare poterit. . . partim » ex exemplo epiftola;, quod ex belgico in latinum de verbo ad verbum » tranûatum hîc fideliter exhibeo :

« Doétifïime vir, Frater in Chrifto venerande. » « Thefium tuarum exemplaria, ad D. Focanum tranfmiffa, non modo » re£lè mihi tradita, quin & gratiflïma fuerunt ; quo nomine me tibi » fummè devindum pro viribus meis profiteor. Intérim me fimilibus » donis in pofterum bées unicè contendo, ad quae materiarum raritas per » te non minus folide quàm dofle difcuffarum me facit anhelare. Necef- » fitas infuper mihi eft fuper negotio aliquo hîc nobis objefto ad te (fi » non gravate accipias) recurrendi & judicium tuum fuper eo requirendi, » quod mihi erit oraculi vice. Notum eft tibi, quomodo hac in urbe » fuerit olim & fit adhuc Deiparaî Virginis Confraternitas, difta Marra- » norum Fratrum. Ejufdem fundatio eft, quod omnes fratres teneantur » folenniter fefe obligare, inter alia, ad Miflarum frequentationem idque » in templo S. Iohannis horis ftatutis, ad preces pro defunctis nomi- » natim ejufdem Fraternitatis, fimiliaque papiftica officia. Accedit, ut

�� � 68 Epistola

��97»

��pauca tantùm ipfarum verba hîc referam, quoniam ad fequentia inteljigenda requiruQtur.

2 Après requiruntur, non à la ligne (i" édit.).

» intellexi, quôd ab ipfâ fundatione ante hac Fratres di£ti fefe jura- » mento obftrinxerint ad Religionis Pontificiae defenfionem, & Régis Hif- » paniarum fidem pariter & fidelitatem. »

« Illius Fraternitatis reditus excedere putantur annuatim quinque mil- » lia florenorum, confumi folitorum miffis pro defunftis, opiparis convi- » viis annuatim ingenti luxu habitis ipfis diebus Virgini Deiparae facris » Papiftarum more in folis pifculentis, quorum etiamnum pars pauperibus » erogatur. »

« Signum hujus Fraternitatis haftenus fuit pannus feu cucullus rubeus » humeris exequiarum tempore geftari folitus. In praefentiarum autem » mutatum dicitur in numifma cum hoc fymbolo : Sicut lilium interfpi- » nas, deinceps à brachio penfile geftandum in exequiis Fratrum. »

« Quasftio autem univerfa haec eft : An liberum Jeu adiaphorum fit » Ecclefiœ membro nomen Fraternitati fimili dare ? »

« Si ita : Quibus rationibus idipjum probari, & quomodo hoc fieri » pojfet, pro confcientiœ fecuritate ? »

« Sin verô minus : Quodnam ejufmodi in cafu Minijlri aut Synedrii » officium ergafimilia Ecclefiœ fuce membra ? »

« Caufa quaefitorum eft : quod quaedam non infimi ordinis Ecclefiae » noftras membra, potiffimum ordinis fenatorii, diclse Fraternitati nomen » dederunt, & juramento promiferunt fe di&am Confratemitatem defen- » furos, nimirum (fie exeufare opinantur) in quantum non pugnet cum » Religione & Reipub. ftatu. »

« Interea nulla in fundatione feu ereétione fa£la mutatio, nec Papifta- » rum Iuramentum olim praeftitum irritum faflum. »

« Praetenditur : in Capitulatione feu tranfadione, admiffum & permif- » fum ut omnes Fraternitates permanerent. »

« Quaeftio eft : An heee ipfa Confraternitas fub Capitulationis arti- » culis comprehenfa, quandoquidem ea cum Religione & Reipub. fiatu fit » ômaOTiç (incompatibilis) ? »

» Quôd fi vi tranfa&ionis aut Capitulationis permanfura fit : An non » prœjlitijfet eam cum Fratribus intermori, quàm de novo Jlabiliri & per- « petuari ? »

« Dicitur : fore médium lucrifaciendi Papiftas converfatione illâ fami- » liari. »

« Quaeftio eft : An illud médium divinum dicendum ? An verô è contra » ipfis Papifiis in cœcitate & fuperjlitionibus fuis obfirmationis oc- » cafio ? » « Adjicitur : eô meliùs Papiftarum fecreta poffe pernofci, nec eos fua

�� � 97-98. Ad G. Voetium. 69

Earum titulus eft : Dif\putationîs theologicœ ex pojîe- riori parte theologiœ, 2j,de idololatriâ indireélâ & parti- cîpatâ, pars tertia &c a .

» illa conventicula ita feorfim celebraturos ; itemque nummorum illorum » expenfas fciri poffe &c. »

« Quasftio eft : An pênes Magijlratum non fit auâoritas ejufmodi nego- » tia inveftigandi & pernofcendi, nifi ipfifint Fraternitatis membra ? »

« Hi itaque prastextus & rationes praecipuae mihi faltem propofitaï, dum » eâ de re cum quibufdam novitiorum Fratrum contuliflem. Digneris me » excufatum habere, quôd hifce tibi moleftias exhibeam : nonnihil fuper » eo negotio fentio me follicitum. Tempore itaque opportuno Refponfum » exfpe&abo; ut non aliter confidens, maneo, qui fum :

« Tibi addic"tus amicus & fervus. »

« Datum N. 6 Maij 1642. »

« N, N. » (Con/rat Mar., p. 410-415.)

Sans doute il faut lire : 16 Maij (nouveau style). Voet ne donne ici ni le nom du lieu {Datum N.), ni celui du signataire (N. N.). Mais, le 27 juin 1642, dans une lettre à Godefroy Udemans, pasteur comme lui, il écrivait :

« ...Ego collegiis, aliifque laboribus obrutus, libellos non ita fre- » quentes nunc edo. Nuper tamen, data occafione, hune extrufi quem » vides, de Idololatriâ indireâd : cui infertam videbis determinationem » cafûs a D. Laemanno paftore Sylvae-ducenfi mihi propofiti, de Frater- » nitate rofarii feu Marias. Velim eam accuratiùs expendas, & mecum » doleas cœcitatem & <piXoxo<T|iîav eorum, qui illâ in civitate in oculisadver- » fariorum non erubefeunt nomen dare tam idololatricaa Fraternitati. . . » (Voir A. C Duker, Gisbertus Voetius, tweede deel, eerfte ftuck, 1904, Bijlagen, p. xxxiv.)

Et ailleurs Voet donne encore les explications suivantes : « Poftulato » hujus Reverendi fratris & fymmiftae, cùm refragari nec vellem nec » poffem, otium tamen aut animus vix effet multis ad eum perferibendi, » ufus fum occafione, qua; tum proclivis erat, et opéra; quafi parcens, dif- » putatione de Idololatriâ indireââ (cujus omnem fere materiam paucis » ante diebus publicae praeledtiones locorum communium explicuerant) » hune cafum unà propofui, per fubfumtionem & analogicam confequen- » tiam applicatione faétà. » (Con/rat. Mar., p. 4.)

Voet divisa ses thèses De Idololatriâ indireââ et participatâ en trois parties, qui furent soutenues le 21 mai {pars prima), le 28 mai (fecunda) et le 14 juin 1642 (tertia). Voir son recueil Difpp. felect., t. III, p. 234, 285 et 347. Voet pouvait donc les envoyer à son collègue Udemans le 27 juin.

a. Voici le titre complet : Di/putationis Theologicœ ëx pojleriori parte

�� � jo Epistola 98-99-

Atque in 2 folio & fequentibus haec inter caetera leguntur : An fraternitas Mariœ a Magijîratu reformate, qui tôlier e pote fl, bonâ confcientiâ tolerari publiée aut re- linquî debeat, repurgata fcilicet ab idololatriâ Papali : & fi Magifiratus hocfaciat, an ullus rejormatus tali frater- 5 nitati adfcribi poffit, fub conditione de non prœjudicando fuœ Reformata? religioni. Refp. Ad 1 refp. Neg. quia crajje admodum participât aliéna? idololatriâ?, &c.

Et paulô pôft : Sed quidquid hic negligat aut conniveat Magifiratus, nemo tamen, Reformata? religioni & ecclefia? 10 addiclus, eife addicere potefl.

Et poftea : Committitur ergo (ab iis qui fe ei addi- cunt) idololatriâ plufquam indircclè, reduclivc, partici- pative &c.

Item : Quidquid enim limitent, excipiant, expurgent, i5 manet tamen | fraternitas illa ad minimum, monumentum idololatriâ? & fœderis idololatrici, quo ufi funt antehac, & etiamnum utuntur Pontifiai in regno Papali & extra illud, ad retinendum ac promovendum cultum Maria?, five apertè five tacite & clam. Sic miferi illi in carne nofirorum 20 gloriantur, infuâ idolomanid confirmantur, de tepore aut

1 : 2] lire fecundo. — 8 Après &c, non à la ligne (1" édit.). — II, 14, même remarque.

Theologiœ, Vigefimœ-Tertiœ De Idololatriâ Indirecta et Participata, Pars tertia ; quant favente D. 0. M. fub prœfidio D. Gisberti Voetii. S. S. Theol. Doâ. ejufdemque Facultatis in inclytâ Academià Vltra- jeâinâ Profejforis, ac in Eccleftâ ibidem Pajloris vigilantijfimi , tueri conabitur Rodolphus a Noortdvck Vltrajeâinus; Ad diem 4 Iunij, horis locoque folitis. Le 4 juin (vieux style) doit être lu le 74 (nouveau style). — Toute cette troisième partie se trouve reproduite en tète de l'opuscule de Desmarets, dont il sera question ci-après : Defenjio pietatis & Jince- ritatis etc., et plus tard encore dans son Ultima patientid etc., p. 1-12. — Ajoutons que Voet, outre ses thèses, fit soutenir quatre corollaires par son disciple, Lambert van dcn Waterlaet, le 5 (ou i5 ?) octobre 1642.

�� � 99-ioL Ad G. Voetium. 71

ftolidiîate nofîrorum, ad hœc mundi hujus amore fupra Deum (vide 2 Timoth. 3, 4. Philip. 3, 1 g) non abfque rifu, infultatione & faflidio triumphant. Si enim labores fubeundi ejfent,fi quid conferendum infymbolam,fi nihil 5 niji fumptus fujlinendi, & fi opipara convivia, lauti redi- tus, fertiles occafwnes indè aliquid lucri participandi non adeffent : fciunt noflros, propter nudum titulum Mariœ, nedum propter régulas & Jlatuta fraternitalis auî rofarii, collegio illi nomen haut daturos, &c.

10 Item : Atqui mutata jam funt infignia fi-ater\nitatis : rubeusfcilicetpannus, quem humer is gefiaref oient, impri- mis ducentes funus alicujus ex fratribus, in medalium bra- chio ajfigendum cum hac infcriptione : Sicut lilium inter fpinas, &c.

i5 Item denique : Quomodo potuiffent nofiros tanquam bardos in pompa & triumpho manifefiiùs circumducere Pontificii, iifque à tergo infultare? Quôdfi ecclefiam in- telligunt per lilium, ex fenfu reformatorum & ipfius rei veritate : tum explicandum efi abfque omni ambiguitate ab

20 omnibus fratribus, utram ecclefiam intelligant, Reforma- tam Sylvœducenfem, an latentem ibi Papifiicam &c.

In quibus omnes qui légère fciunt, poffunt videre urbem Silvaeducenfem exprefle nominari, & fraterni- tatem Mariae, & quidem illam cujus olim fratres ru-

25 beum pannum in funeribus geitabant; plurefque alise certiffimae ejus notse in reliquo illo tuo fcripto con- | tinentur, fed pluribus non eft opus, ut quilibet, fine aberratione vel ambiguitate ullâ, omnes & fingulos ex veftris qui ei fodalitati nomen dederunt, agnofcat.

3o Adeô ut non minus ibi illos nommes, Qve nominatim 9 Après &c, non à la ligne (1" édit.). — 14, 21, même remarque.

�� � J2 EPISTOLA ioi-ioî.

(hoc eft, certô, & exprefl'è, ut à latine loquentibus fumi folet) defignes, quàm fi propria ipforum nomina & praenomina & cognomina adjunxifles. Contingit enim aliquando ut idem nomen pluribus diverfis ho- minibus conveniat, fed in toto terrarum orbe non funt 5 duae urbes Sylvaeducenfes in quibus talis Sodalitas reperiatur. Et quemadmodum, cùm dicimus Regem Galliae, non minus eum nominamus quàm fi Ludovi- cum Borbonium diceremus : ita profedô veriffimum eft, te in iftis thefibus illos omnes, qui eâ in urbe Soda- 10 litati B. Virginis nomen dederunt, nomi|natim defi- gnaffe. Ut etiam veriffimum eft, te ipfos ibi non folùm tanquam idololatriae affines & reos, fed etiam tanquam lucro fordido & opiparis conviviis inhiantes condem- naffe. Quid enim aliud haec verba fignificant : Commit- 1 5 titur ergo ah Mis idololatria, plufquam indireéîè, reduc- tivè, participative ? Atque haec : Si opipara convivia, lauti reditus, fertiles occajiones indè aliquid lucri participandi non adejfent, fciunt Pontificii reformatos collegio illi no- men haud daturos ? Denique veriffimum eft, te non illos 20 folos, quos habes pro privatis, etfi urbis Praefedus, Propraefedus, & Praetor inter ipfos numerentur 3 , fed nominatim etiam Magiftratum Sylvaeducenfem cen- furae tuae fubjeciffe. Cùm enim quaeris : An Fraternitas Mariana à Magijîratu reformato, qui cam tollerc potcjl 2 5 &c, fupponis eam ab ipfo tolli poffe | (nempe violen- ter, ut fieri amas), alioqui non pofuhTes qui eam, fed. fi eam tôlier e poteji &c. Ac proinde illum Magiftratum

a. Voir ci-avant, p. 66, note c. Desmarets les énumère ainsi : « Illuftrif- » fimum Brederodium, Urbis pra;fe£lum, Nobilifllmos Thienium Proprx- » feftum, Bergaignium Praetorem. . . » [De/enfio pictatis etc., p. 19.

�� � to3-io 4 . Ad G. Voetium. jj

condemnas , tanquam fi crajjè admodum participaret alienœ idololatriœ. Atque haec omnia, nifi oculi mei fafcino aliquo deludantur, nifi verba latina non intel- ligam, hsec omnia, inquam, invenio in Thefibus tuis : 5 utrùm verô bona fint an mala, non dicam, quia, ut jam monui, thefes iftas non impugno; fed diligenter notanda effe puto ad fequentia intelligenda.

Cùm autem Optimates Sylvseducenfes maculas iftas exiftimationi fuae, publicis thefibus infperfas, non fine

io publico fcripto fatis elui pofiTe judicarent, ejus fcripti componendi curam uni ex Paftoribus fuis, D. Samueli Marefio, commiferunt". Eâque in re infignem modera- tionem teftati funt,|quôd fe non ab aliodefendi volue- rint quàm à fymmyftâ tuo, tibi quàm maxime favente;

i5 & qui fuum eâ de re librum ita paravit, ut clariflimè quidem {\iorumpietatemfyncentatemque b demonftrarit,

14 favente] faventi (/" édit.).

a. Desmarets, pasteur à Bois-le-Duc depuis i636, raconte ainsi corn-, ment les choses se sont passées : « Has conditiones {voir ci-après, p. g3-g4, » note a) cùm non ncmo ex Optimatibus mecum communicalTet & pe- » tiiifet quid de totâ hac re fentirem, profelïus fum ingénue nihil me in eâ » videre quod juitè pollet rcprehendi aut religiofœ communionis cum ido- » lolatris accufari. » {Ultima patientia, 1645, p. 95.) — Et encore : « Igitur » folemnem ad me inftituunt deputationem, & rogant ut, quandoquidem à » celebri Theologo, praeter jus & fas, ita impetebantur publiée, publico » quoque fcripto, ego Theologus, rei geftas veritatem & ipforum in eâ » gerendà reftam & fynceram intentionem exponerem. » [Ibid., p. 96.) — « Scriptionem igitur eam adornavi, quae in ipforum pleno collegio lefta ac » relefta & communi omnium calculo approbata, poftea ipforum fump- » tibus & authoritate édita fuit. » (Ibid.) Voir, pour cet écrit, la note sui- vante.

b. C'est le titre même de l'opuscule de Desmarets : Defenjio pietatis et fynceritatis Optimatum Sylvœ-Ducenfium, in negotio Sodalitatis qaœ d B. Virgine nomen habet, Teftibus Veritate & Charitate ; per Samuelem Maresium, S. Theol. D. & Profejf. in Schola Sylvœd. & Eccl. Gallo-Belg. Pajtorem. (Sylv.-Duc, 1642, in-4, pp. 64.) Cette première édition parut

Œuvres. III. 54

�� � 74 Epistola 104-105.

eofque ab omni fufpicione vitiorum five criminum, quae ipfis per calumniara affinxeras, accuratiffimè liberarit, fed intérim etiam praecipua peccata tua diffimularit. Adeô ut reverâ, non contra te fcripferit, fed, ut ipfe monuit, pro te a : fuppofuit enim falfas tibi hypothefes 5 fuiffe fubminiftratas , hoc eft, hiftoriam fadi malè fuiffe tibi narratam; fibi autem convenire tecum in thefi, hoc eft in generali decifione quœftionis b : an liceat Reformatis Pontificiorum ceremonias ampleéîi; nec unquam de te nifi quàm honeftiffimè ac cum elogio 10 loquutus eft. Cùmque neceffario queri dejberet de

l'été de 1642. Une autre fut publiée, in-i2, pp. 129, l'année suivante, avec cette mention : Iuxta Exemplar Sylvce-Ducenfe, Apud Iohannem à Doc- cum Scholœ llluft. Typographi (sic). Anno 1643. Plus tard Desmarets reproduisit ce même opuscule comme première partie de son Ultima Patientia etc., 1645, p. 1-88. Voir ci-avant, p. 69, note a.

a. Propres paroles de Desmarets dans une lettre à Voet, du 25 août 1642, imprimée p. 120-129 de la seconde édition de son opuscule, et plus tard p. 84-87 de VUltima Patientia etc. : Épiftola Sam. Marefii ad Cla- riffimum Voetium, cùm et mifit defenfionem Optimatum Sylvœ-ducenjium . Elle débute ainsi : « Haec mea Diatriba, Vir Celeberrime, Clariffimeque » Domine ac frater in Chrifto Dilefliffime, eô libentiùs ad te venit, quôd, » licet ad tuas thefes fcripta, ea tamen omnis, non in te, fed pro te fit. » Et plus loin : « Et cùm publica accufatio Thefium tuarum publicam excu- » fationem pro Noftris exigeret, praeflat eam mihi fuiffe demandatam, tibi » in omnibus addicliffimo, quàm alteri alicui, qui te minus coluiffet & » plus aceti quàm olei fuo fermoni infudiffet. » (Pag. 1 24 ou pag. 85.)

b. Desmarets disait, en effet : « Neque ideo Cl, Voetii fententiae, quoad » thefim, debebo reluctari : Dei gratià, inter nos fuper eâ convenit. Solùm » oftendam ipfum in hypothefi deceptum fuiffe, & rem totam illi longé » aliter quàm fe habeat fuilfe enarratam. » (Defenfio, p. 11, ou Ultima patientia, p. 16.) Desmarets vise ici Lemann, et encore plus dans le pas- sage suivant : « Scd praecipua culpa eft pênes eum, quifquis ille fit, qui Viro » Candidiffimo & fynceritatis antiquae, praster jus & fas, impofuit, eique » fuit author haec non fatis excofla in vulgus emittendi... Credulitatis » nimisc culpa Viri clariffimi recidit in fycophantam, qui ejus facilitatc & » candore abufus, eum huic querela; objecit, & controverfiae non necclfa- » riae implicuit. » (Ibid., p. 12 et 1 3, ou p. 17 et 18.) Voir ci-avant, p. 67, note a, la lettre de Lemann à Voet.

�� � io5-io6. Ad G. Voetium. 7$

improbâ eorum maledicentiâ, qui falfa crimina viris bonis imponunt, totam iftam invidiam in individuum vagum five in perfonas plané ignotas tranftulit, ut te potiùs credulitatis quàm calumnise argueret. Omifit 5 etiam totam quaeflionem, quae, meo judicio, hac in caufâ praecipua eft : an fcilicet tibi liaient Optimates illius urbis, ac nominatim ipfos Magiftratus, ex pri- vatâ tuâ authoritate, ac non auditos nec monitos, publico fcripto condemnare. Nec denique aliud de te

10 dixit, nifi quôd prudentiores putarent, fcholafti'cam & publicam difputationem, apud vos habitam, non fuilTe idoneum remedium iis, qui verfabantur Sylvceducis, & eorum qure Ultraje&i difputabantur erant ignari, ad faniora confilia, fi forte quid peccaffent, revocan-

i5 dis. Quin etiam id honoris mi|nifterio tuo delatum eft, ut liber ille Marefii non fuerit promifcue omnibus evul- gatus, fed tantùm ad aliquos ex iis qui thefes tuas viderant tranfmifTus 3 .

Atqui nihilominus, eo accepto, non aliter quàm

ao paulô ante vifâ modefliffimâ Regii ad tuas thefes de formis fubftantialibus refponfione h , fummopere ex- canduifti : quia nempe tibi confcius eras gravis culpae, quam nullo modo volebas emendare, nec agnofcere; ftatimque prodiit extemporaneus libellus c , qui credi-

18 Après tranfmiffus, non à la ligne (1" édit.).

a. La première édition avait, sans doute, été tirée à un petit nombre d'exemplaires, ce qui en nécessita l'année suivante une seconde. Voir ci-avant, p. 73, note b.

b. Voir t. III, p. 491.

c. Retorfio calumniarum, quas Tertullus, Sodalitatis Marianœ advo- catus, C. L. Ecclefice Sylvœducenfis adminiftro, fupprejfo nomine impegit, in nuperd fuâ Defenfione pietatis & fynceritatis (ut vocat) Optimatum

�� � 7 6

��EPISTOLA 106-107.

��tur à te fcriptus fuiiïe, nam clare in eo cognofcuntur tui mores, & tuus ftylus ; & prodiit fine nomine, fub perfonâ unius è miniftris Sylvae-ducis qui ajebat fe eum efle, quem Marefius falfas hypothefes tibi fubmi- niftraffe fuppofuerat, cùm tamen plane certum fit, 5 nullum hoc nomine Ecclefise miniftrum à Mare|fio fuifle defignatum : nullibi enim quicquam habet, quod non seque, vel magis, in alios quadret, ac expreffe in fuâ ad te epiftolâ culpam rejicit in illos qui fe prœter- mitti in fodalium deleclu œgre tulerunt*, quod de nullo 10

N. N. in negotio FraternitatisB. Mariœ Virginis. Auâore C. L. E.S. M. (Amst., apud Iodocum Broers, anno 1642.) — L'auteur parle en ces termes de Desmarets : « Dum advocatus Sodalitatis Marianas impuden- » tiùs debacchatur in eos qui hanc caufam detulerunt ad Voetium. » (Pag. 12.) De son côté Desmarets expliquera ainsi les initiales C. L. E. S. M. : « Haec eft illa Retorfto, quœ cùm has litteras, dignas fervo litte- » rato, in fronte gereret, C. L. E. S. M., adfcribenda fuit potiùs alicui » Cani Latranti Egregio Sutori Mendaciorum, vel Calumniatori Latenti, » Eximio Satance Myjïœ, quàm Cornelio Lemanno Ecclefiœ Sylvceducen- » fis Miniftro.» (Ultima patientia, p. 3 18.) Et plus haut il donne la date de ce libelle : « Oflobri (an. 1642) jam adulto, virulenta Retorfto exijt, quam » verè fub Scorpione natam dixeris. » [Ibid.) Citons encore cette phrase : « Haec eft ea Retorfto, quae Optimates Sylvaeducenfes conferebat Judaeis » veritatis & Chrifli hoftibus, C. L. aut D. Voetium Paulo Apoftolo .(non » mortale quod optant illi, nec funt adeo déformes in fuisoculis), meverô » Tertullo Ethnico (quam Nomenclaturam placuit D. Voetio mihi defti- » nare, quamprimum meam Defenfionem acceperat), conduflitio vocato, » quivenalem calamum & confcientiam peffimaecaufae tuendae addixiffem. (Pag. 3 18-319.) Sur ce nom de Tertullus, voir Aâus Apoftolorum, xxiv. »

a. Lettre de Desmarets à Voet, 25 août 1642 (ci-avant p. 74, note a) : « Ncmo eft illorum, adverfùs quos extortae tibi funt hae thefes.qui femper » te pluris non fecerit. Si igitur ad primos rumores fequiores, quos cre- » dunt artificiofè fparfos ab illis qui fe praetermitti in Sodalium deleclu » aegrè tulerunt, & fpretae injuriam formas ad animum revocarunt, amicè » & privatim monuiffes officij quod putabas effe fui, id longé fuilfet ijs >> gratiffimum. Sed quod ftatim credideris illis -rifi 8ia6oX7i« ministris, cha- » ritate & veritate vacuis, qui tôt mendacia mendaciffima aufi funt tibi » propinare, non reveriti aurium tuarum fanclitatem, & eos inauditos » indcfenfofquc illico traduxeris pcr publicum Academiae Theatrum &

�� � io 7 -io8. Ad G. Voetium. jj

ex verbi Miniftris poteft intelligi. Sic itaque ifte Mi- nifter à te in fcenam fuit protra&us, ut, quemadmo- dum foies, aliquem haberes. quem faceres culpae tuae participem, & fub cujus nomine, liberiùs atque impu- 5 niùs quàm fub tuo, maledicentiam tuam pofles exer- cere. Sed ftatim ejus libellus, five potiùs tuus, judi- catus eft famofus, & mendax, & ad feditiones conci- tandàs comparatus, ipfiufque leftio prohibita : quod per urbis plateas cum fono tubarum & tympanorum fuit

io promulgatum, ut ipfe doces, pag. 42o a . Quin etiam hîc habeo illius judicii exemplar, cujus | hsec funt verba : Jïffbo voor eeniçtye baeçfyen àinnen befet £>tabt feechete 6facu\vc èoeckyketiG / çÇetintituteett Retorjîo Calumniarum quas Ter- tullus Socîetatis Marianœ advocatus, &c, fonder naem van

1 5 eeni$f$en Autheur $ijn çebivutçeett. <£nbc bat wp naet onbctfocck enbe cvaminatic van v ctfcQcybcn poincten in be fcîve uyUs^ebtwcktl ootbeeCen bat ecmgÇe Qfyeqnaftficcctbc petfoonen bact inné feet fctyaw bcfijfk enbe tegen be waetrÇept Wt'cbcn çficèCamcett. <Snbe a(foo wp te sfyemoebt fien bat bact uyt in befen J>taî>t/af wacv be ecniçRe yt

20 enbe tnftc tcn Çoogfjftcn bient te xvctbcn gffevootbctt / çtootc enbe fvoaete oweenigÇe&en/ecgermffe enbe fcÇeurtngrJe/ tôt nac/bccC van lëobee Kettke enbe befet £>tabt$ weCvaeten \ inbien teqftem fufckc on6eÇoorfijdie enbe ontgeootCofbe (iScffen niet en wcebe vcrfïcn/ ftacn te vetwac&tcnlbien wp &eetne fagen voocgecotrçni. £>oo ifl/

2 5 bat&c b .

» ora virum, illud eft quod nequeunt concoquere. » (Defenfio etc., 2 e édit., p. 122-123, ou Ultima patientia, p. 85.)

a. Voici tout le passage : « Libellus minillri N. tit. Retorjio etc., ad in- » dicium & poftulatum fratrum Marianorum reformata 'feilicet religionis » (lie in fuis literis ad me feribit Nobil. & ampl. illius urbis Senatus), judi- » catus eft famofus, & leclio ejus fub pœnâ muleta; pecuniarias tam mili- » tibus quàm civibus prohibita, idque more & locis folitis, in vcitibulo » feil. curia; & per urbis plateas. . . » (Con/rat. Mar., p. 419-420.)

b. Zuerius, dans une lettre écrite de Bois-lc-Duc, le 2 sept. 1643, à son

�� � 78 EPISTOLA 108-109.

Ita jam egregiè Sylvaeducis fub aliéna perfonâ pu- bliée vapulafti, fed hoc animes tuos non fregit : ut |neque etiam quôd, cùm nobiliff. & amplifT. illius urbis Senatus alium eâ de re librum, hanc feilicet Confra- ternitatem Marianam, à te parari intellexiffet, literas ad Illuftr. Ultrajedinse Provincial Ordines & inclytum urbis Senatum, & etiam ad te perferipferit ad ejus editionem impediendam, ut ipfemet jaétas p. 42 1. His enim omnibus negledis, tu ipfe tandem cum tuâ Con-

cousin Constantin Huygens, blâme vivement les Echevins de la ville, et, (sans nommer d'ailleurs C. Lemann), il prend ainsi sa défense :

« ...Quelques uns d'eux attacquent l'honneur des plus vertueux, les » condamnans inouys, dont encor non contents, ont ordonné au Confi- » ftoire de procéder à la fufpenfion de fa charge le plus zeleux & plus » probe Miniftre de tous. Mais, voyans que le Confifloire ne vouloit con- » damner un homme de bien, fans auoir veu aceufation, ni deuant auoir » oui l'accufé en fa defenfe, ilz ont voulu & effectué, par menaces, que » le Confiftoire aye trouué bon que ce fidelle Miniftre ne feroit la Cène » auecq eux ; je ne dis encor rien des menaces faiftes d'emploier la main » militaire contre le Confiftoire. Pour vérifier tout cecy, pourrois, au » befoing, me faire donner extrait des Hures dud. Confiftoire de PEglife » flamendc, où le tout eft enregiltré. Ce Miniftre s'en eft en allé faire fes » plaintes au Synode de Gueldres, convoqué à Harderwijck, auquel noftre » Confiftoire eft fuie£t, où il produira l'auis de la Faculté Juridique de » Leyde, approuué par tout le Sénat Académique, déclarant que fon » Efcript, lequel ces neuf Echeuins, dont les cincq ou lîx eftoient parthie » formelle, ont fai£t deferier (l'autheur ni cité ni ouy) es carrefours de » toutes les rues comme libell infâme, ne tient rien d'infamant ni calom- » nieux, lequel Efcript, en tout cas, comme compofé d'homme Ecclelîa- » ftique & traiftant matière de Religion, deuoit eftre examiné & iugé des » Ecclefiaftiques. Led. Miniftre produira auffi au Synode les auis des » Facultez Theologiques des Académies & Efcolles Illuftres de Leyde, » Utrecht, Francquer, Harderwijck & Dcuenter (dont i'ay copies) fur le » faict de la Sodalité de la Vierge Marie, qui a caufé tant de troubles en » cefte Ville & Eglife, portant tous lefd. auis, fundez fur infinité de paf- » fages de la S 10 Efcriture y alléguez, qu'il n'elt poincl permis aux » membres de l'Eglife Reformée d'eftre frères ou membres de lad. Soda- » lité Idolatrique, auffi poinft à la condition de ne s'obliger à rien qui fait » contraire à la Religion Reformée... » (MS., Bibl. Univ.. Amsterdam.) Le Synode de Harderwijk, dont parle Zuerius, se tint du 23 au 29 août

�� � 109-no. Ad G. Voetium. 79

fraternitate Marianâ in arenam defcendis. Quem li- brum otiofè totum evolvi ; fed ut ingénue verum fatear, nullam inveni ejus partem, quœ fine indignatione ac ftomacho legi poiîit. Non poffum à me extorquere ut 5 blande hîc loquar, nimiam in eo malignitatem, abfur- ditatem, iniquitatem , arrogantiam, & pertinaciam oftendis; quae vitia funt omnium quammaximè odiofa. Malignitas in eo apparet, quôd | tam multa college- ris, tam craffum librum fcripferis 3 , non ut cauflam

7 Non à la ligne (édit. princeps).

1643. L'année suivante, le Synode de Gueldre se tint à Zutphen, du 28 août au 2 sept. 1644, et Cornelis Lemann s'y rendit comme député de Bois-le-Duc, accompagné de Jacob Zuerius, un des « anciens » (seniores) de l'Eglise réformée. Ce Zuerius ou Suerius avait d'ailleurs été môle per- sonnellement à toute l'affaire (voir ci-avant, p. 8, note b), et c'est bien lui que semble viser Desmarets, dans un passage de son Epiftola apologetica (voir ci-après, p. 82, note à) : « Et licet in Specimine, pag. 419, propugnet » (Voctius) Schifma & Donatifmum illius Exfenioris qui fe ab Ecclefiâ » feparavit, hoc folo praetextu quod illius Paftor cenfuerit Optimates à » tein"! illà Idololatrià cujus accufabantur immuncs elle (qui Homo, non » zelo, aut pietate, l'ed odio & livore motus, Deus i II ï condonet, omnem » hanc tragœdiam excitavit). . . » (Ultimapatientia, p. 99-100.)

a. Le Spécimen Affertionum etc., ou Con/raternitas Mariana, ne compte pas moins de 5i 1 pages (in- 12, il est vrai, mais de très petit texte, 36 lignes à la page). — Quant à la date exacte de la publication de ce livre, la voici, d'après Desmarets. « Jam fub rinem Septembris anni 1642 vifa fuerant » quibufdam tria prima folia Speciminis fui. » (Ultima patientia, p. 3 18.) Voet lui-même écrivit à Rivet, le 26 oct. 1642 : « De patroni Marianse » Confratcrnitatis asftimatione fatis follicitus fui, cùm primùm famofum » ac fumoium illum libellum infpicercm. . . Lis inter me & ipfum facile » componetur ; fed feriptum meum, quod nunc excuditur, illâ compofi- » tione fupprimi nec poteft nec débet. . . .Habes duos quaterniones Spe- » ciminis noftri. » (Acquoy et Rogge, Arch, v. Nederl. Kerkgesch., IV, 2g3 et 295.) — Voet explique ainsi la composition de son livre : « Confti- » tueram initio prodromum tantùm emittere, & juftam refponfionem » majori neceffitati ac meliori occafioni refervare. Sed varii rumores cum » libro longe lateque fparfi, aliaque quae ab exeufâ jam Praefatione noftrâ » cum excerptis evenerunt, coëgerunt, mutato confilio pariter & typogra- » pho (prior enim opus inchoatum abfolvere non poterat), paulo prolixiùs

�� � 80 EPISTOLA iio-iii.

tuam defendas, reverà enim illam tali fcripto pejorem facis; ied ut, cùm nihil mali de Optimatibus Sylvœ- ducenfibus nec de Marefio poffis probare, multas ta- men malas & falfas de ipfis opiniones prolixitate ma- ledicentise tuse leéiorum animis immittas. Idem etiam 5 in eo apparet, quôd de nemine alio quidquam fcribas, nifi ut ejus exiftimationem aliquo modo imminuas, & ne amicis quidem parcas. Ex quorum numéro effet ipfe Marefius, û quid haberes humanitatis : rêvera enim ita egit caufam fuorum, ut tibi, quantum fieri poterat, 10 pepercerit, & amici officio fundus fit. Sed patiamur illum à te non amari, quia non omnia quee fcripfrfti approbavit; novimus enim hoc apud te fummi odii caufam effe folere. | Patiamur etiam te Optimatibus Sylvaeducenfibus quàm maxime effe infenfum, quia, i5 cùm iniquiffimè à te lsefi effent, aufi funt curare ut tibi modeftè pro fe refponderetur. Quid autem de te tam

» hypothetica & particularia nonnulla explicare : praefertim cùm amici » undique hoc poftularent. » (Confrat. Mar., p. 509.) — D'autre part, Desmarets donnera les détails suivants : « Semeftri poft editam Defenfio- » netn, fub Martij initium anni 1643, licet prima pagina libri annum 1642 » haberet (quod fuit (Au<mf]puo8é;), prodijt Spécimen, monftrum horridum, » ingens... » [Ultima patientia, p. 3î6.) Et encore : « Hae funt primulas » veris, quas menfis Martius, a quo ejus liber prodiit, in illius horto exci- » tavit. » (Ibid., p. 99.) « Nam nec potuit edi bellulum opus, & verèmo/er » fine nervis, tempore meae inaugurationis (20 Jan. 1643), uti deftina- » verant ; & varias expertum eft fortunas, priufquam emergeret : cœpcrat » enim, ut ajunt, imprimi in-4 , poftea in-80, fed tandem prodijt in-ia. » (Ibid., p. 328.) Desmarets, qui était jusque-là pasteur de l'Eglise réformée à Bois-le-Duc, avait été nommé professeur à l'Université de Groningue le 7 nov. 1642 ; il y fit sa leçon inaugurale le 20 janvier suivant. — Cette affaire devint d'ailleurs une idée fixe de Voet, de 1642 à 1645 : « Trien- » nium eft ex quo vix ulla illi (Voetio) perijt le£tio, nulla fere abijt dif- » putatio, cui aliquid de ifthoc negotio non infperfcrit, ut apud quofdam » vocetur Theologus Marianus propter fréquentes de Mariano Sodalhio » fcrmones. » (Ibid., p. ■ 23.)

�� � i ii-iia.

��Ad G. Voetium. 8i

��maie meruit ille tuus martyr, fub cujus perfonâ pro- diit Retorfio, ut illum, p. 416, tanquam imperitiffimum traducas, dicendo ja&ari ipfum non effe ejus authorem, quippe cui tantum laîinitatis non fuperejfet ? Ac deinde, 5 frigide refpondendo his verbis : De latinitate Minijîri, deque artium, linguarum & théologies ftudiîs nihil vulgare fentio : expertus loquor. Ut nempe inde colligatur, illum ne vulgarem quidem habere latinitatis ac theologiae cognitionem; quia hoc credibilius eft, quàm eum ha-

10 bere plufquam vulgarem ; & te adeô fuiffe religiofum, ut verbo ambiguo uti malueris, quàm mentiri, quam- |vis hoc pa&o confirmes te effe iftius famofse Retorjio- nis authorem 8 . Non etiam mihi videris erga reliquos Belgii paftores magis ofnciofus, cùm illos alloquendo,

i5 pag. 27, ita feribis : Oftendam reipfa illud non minus gratum mihi fore, quàm cum celeufmatis & approbationi- bus veflris, & coram. & îam fréquentes, etiam per literas collegiatîm (plura non addam, nejlolidus videar, aut livor hoc audiat), mihi animum additis, & adfimilia aut majora

20 tentanda provocatis . Tanquam fi te unquam, ad Opti- mates & Magiftratus urbium publiée in thefibus tuis reprehendendos, atque ad turbas hoc pado concitan- das, provocaffent : quod non puto quemquam ipforum effe faéturum. Innumera alia poflem notare, fed nolo

a. Desmarets tiendra le même langage plus tard, dans son Uliima pa- tientia (1645) : « Negat quidem D. Voetius, Spec. pag. 416, fe illius autho- » rem effe, multafque congerit in Lemannum laudes, ut oftendat illi fatis » fuiffe Latinitatis ad hoc opus. Sed qui hune benè norunt, & quàm illi » quoad Litteraturam domi fit curta fupellex, & quôd omnis eruditio ejus » fit in poftillis, aliud plané judicant. Saltem non poteft D. Voetius infi- » ciari Retorftonem hanc à fe vifam, cenfam, correftam, priufquam edere- » tur, ac forte ex mali Belgicâ peffimam Latinam faftam. » (Pag. 3 18.) Voir ci-avant, pour une traduction semblable, p. 67, note a.

Œutrbs. III. 55

�� � 82 EPISTOLA II2-H3.

integrura examen tui libri fufcipere : illas partes Ma- refio relinquo: jam enim in fuâ Defenfione taie inge'nii, prudentiœ ac doctrine fpecimen dédit, ut non dubi- tem, quin optime hac in re, quod operse pretium erit, fit | fadurus 3 . Ego intérim breviter tantùm eomm, 5 quœ mémorise meœ occurrent, te monebo.

Abfurditatem in omnibus iis notavi, qua? rationum loco proponis, ac fimul iniquitatem quammaxime odiofam : nullibi enim ratiocinio reéte uteris, nec ul- libi non peccas in regulam : Quod qui/que juris in alium 10 Jîatuerit, ut ipfe eodem jure utatur, in quâ unâ omnis sequitas confiftit. Ita, pag. 24, refers hsec verba Mare- fii : OptaJJem fane ut faltem, contentus générait difquifi- tîone, Sylvamducis & noflros h nominatim non dejignaffe

6 Non à la ligne (/" édit.).

a. Samdelis Maresh | S. Theologice D. & Profejforis'in A\cademiâ Pro- vinciali Groningœ & Omlandiœ, \ Epijlola Apologetica ad Amicum, quâ \rationem reddit cur non refponde\at libro contra Je edito fub \ hac infcrip- tione, Spécimen affertionum partim ambiguarum aut lubricarum, partim periculofarum etc. {Groningœ, Aug. Eijfens, 1643, pp. 52). — Voct avait dit cependant : « Nos nominatim neminem tetigimus; nec tangere volui- » mus, aut etiam potuimus. Itaque apud omnes fanœ mentis, fi non gra- » tiam aut applaufum, faltem veniam merebimur. » {Confrat. Mar., p. 340.) Mais Desmarets répondra fort bien : « Nomen quidem meum » non expreffit (Voetius) ; fed agit, ut titulus (Speciminis) habet, in eum » qui emifit Defenfionem pietatis & finceritatis Optimatum etc., quae » meum nomen habet praefixum : in quo vidctur author Speciminis imitari » eum maritum, qui ne diceretur uxorem fuam verberafie, ovillam pellcm » ejus humeris imponcbat, quam baculo percuteret. » {Ultima patientia, p. io3.) — Cette Epijlola apologetica de Desmarets est datée du i5 mai 1643. « Groningx, Idibus Maij anni Jul. 1643. » Elle est reproduite dans la première partie de VUltima patient ia, « Juxta editionem factam antea » Groningae ex officina typographica Auguftini Eilïens 1643 », p. 88-118, à la suite de la Dcfenfio pietatis etc.

b. Au lieu de Sylvamducis & nojlros, le texte exact est, bien entendu : civitatem N &c. [Confrat. Mar., p. 24.)

�� � u3-n5. Ad G. Voetium. 8}

Ad quae fie refpondes : Et ego, atque aliiverœ religionis, pietatis, & ecclefiafiicœ pacis amantes, multo magis optaf- fent, ut Me Thefes de Idololatriâ, in gratiam talis caufœ, împrimis hoc tempore, & \ tali libro, non oppugnafjet. Si

5 enim prœleéïiones, corollaria & Thefes Academicœ, non tantùm adverfariorum, fed & amicorum, domejîicorum, neutralium, anonymorum, otiojis & a odiojis libris exagitari deberent, quîs tandem ejjct finis, & quœ rerum faciès? Quâ refponfione nihil abfurdius aut iniquius fingi

io poteft. Vis enim tibi licuifle in thefibus tuis Sylvam- ducis nominare, ac ejus Magiftratum & Optimates cri- minando, ibi ecclefiafticam pacem, quantum in te fuit, perturbare ; interimque Marefio, eorum paflori, vitio verns, quôd aufus fit facris illis tuis thefibus contra-

i5 dicere, ad fuorum innocentiam protegendam, & paci ecclefiafticse in urbe fuâ confulendum. Similia iniqui- tatis exempla ubique occurrunt in tuo libro, & quidem fœpe tam abfurda, ut in memoriam mihi revocarint furorem Fimbrise, qui, | cùm Q.. Scaevolam, putans

20 occidere, vulnerafîet, ipfum poflea in judicium voluit vocare, quod totum telum corpore non recepiffet*.

Forfan tamen ferri poffet talis iniquitas, fi non effet cum arrogantiâ conjunfta. Sed qui videbunt, quàm infolenter & quàm fuperbe aceufatorem femper agas

2 5 aut judicem, cùm tamen reverà fis reus, & quidem ejus criminis, quod cùm negari non poiBt, humili tantùm venise petitione, ac pœnitentise teftificatione,

21 Non à la ligne (i" édit.).

a. Texte : aut, au lieu de &. fionfrat. Mar., p. 24.)

b. Cicéron, Oratio pro Sex. Rofcio Amerino : II, 12, ?3. Le texte donne : quod non totum telum corpore recepijfet.

�� � 84 EPISTOLA ii5-ii6.

effet excufandum, fummopere te averfabuntur. Ar- rogantia ifta vel ex titulo libri tui poteft agnofci : neque enim in ipfo excufationem aut defenfionem ullam promittis,fed Spécimen ajfertionum, partim ambi- guarum aut lubricarum, partim periculofarum , ex traéîatu 5 nuperrime fcripto pro Sodalitatibus B. Maria? inter Re- formatas erigendis aut interpo\landis &c. a ; hoc eft, re- prehenfionem errorum Marefii, eorum fcilicet, quos ipfipercalumniam vis affingere. Hîcenim in ipfo titulo calumnise fpecimen prœbes, dicendo ejus librum effe 10 traclatum pro fodalitatibus B. Maria? inter Reformatos erigendis; quod falfum, & apud veftros invidiofum efle novifti b . In reliquo autem tuo libro, à pag. 28 ad pag. 7$ c & aliis in locis, non aliter Marefium interro- gas, quàm fi tu effes judex, ille reus; vel tu psedago- i5 gus, ille difcipulus; eique id omne proponis, ex quo putas leétorem aliquid mali de ipfo poffe fufpicari. Quae una eft ex egregiis illis artibus, quibus uti foies ad impune calumniandum ; non enim teneris praeftare

î averfabuntur, sic (/" êdit.). Les éditions suivantes donnent {à tort) : adverfabuntur.

a. Voir ci-avant, p. 6, note a.

b. Desmarets protesta aussi là-contre, dans son Epijîola apologetica (voir ci-avant, p. 82, note a), § 10, p. 37-38 : « An fatis bonâ fide fadum, » quod in Speciminis frontifpicio mihi adfcribatur tra&atus fcriptus pro » Sodalitatibus Mariants inter reformatos erigendis aut interpolandis ? » Cùm tamen tota Defenfw non aliô collimet, quàm ad ejufmodi Sodali- » tates Idololatricas quae vigent in Papatu evertendas & diruendas ; & alibi » oftenderim, Dijfert. de Antich. pag. 160, taies hetœrias aut Sodalitates » certis difcretas notis in Papatu, charafteribus Antichrifti poffe annume- » rari. » (Ultima patientia, p. 109.)

c. Toute cette partie du livre, Spécimen ajfertionum ou Confiât. Mar., pour titre : Excerpta ex apologid Sodalitatis Marianœ tit. Defenfio pie- itis & fmceritatis Optimatum Se., p. 28-69 ; et ensuite : Excerpta ex

epijlold Apologiflœ ad Voetium, typis édita & libro fubjeâd, p. 69-75.

�� � ii6-n8. Ad G. Voetium. 85

quod non affirmas, & intérim ledori aeque potes per- fuadere, quod fie interrogas, ac fi verum efle affir- mares. Putida etiam arrogantia ubique | apparet in tuis verbis: ut cùm, pag. $, dicis Marefium magnis &

5 novis aujïs velle inclarefcere, ex eo feilicet quod te tan- tum virum aggrediatur; & cùm ab eo per latus tuum ecclefias Belgicas peti fingis : tanquam fi illae fine te ftare non poffent, aut tu praecipua efles earum pars, Marefius autem nulla.

10 Denique omnis pertinacia tua, quod nullam plane culpam velis agnofeere, quamvis manifefte deprehen- fus ac convidus fis; quôdque nullis rationibus & nul- lius authoritate adduci potueris ad abftinendum à ma- ledico tuo libro evulgando, fine fummâ arrogantia efle

i5 non potefl. Bis relegi ea, quse habes in pag. 420 & 1 $ fequentibus, ut rede intelligerem rationes, quas ibi affers ad probandum te, ut ais, non effe prœfraéîum aut importune contentiofum, aut ôLtolxtov, qui nec Optimati- bus debitum honorent, nec | conventibus ecclefiajiicis reve-

20 rentiam atque authoritatem tribuas. Sed plane obftupui : nihil enim omnino in iis inveni, quod è contra non oftendat te rêvera efle prœfraéîum & importune conten- tiofum, & omnis ordinis fuperiorifque poteftatis con- temptorem. Adeô ut ignorem utrum volueris : an fei-

î5 licet ut ledor minus attentus (quia nemo fine incredi- bili patientiâ tam futile feriptum attente légère poteftï putet in verborum tuorum ambagibus aliquid forte rationis contineri, quo te recte defendas, etfi illud non advertat? An potiùs, ut credatur, te ufque adeô efle

3o refradarium & pervicacem, ut neque Magiftratus ne- 9 Non à la ligne (z n édit.).

�� � 86 Epistola 118.120.

que Synodos cures, & quamvis nihil nifi calumnias fcribere pouls, à fcribendo tamen nolis abftinere ? quâ ratione tantùm fortaffe tuî metum vis omnibus incu- tere, ut nemo fit in | pofterum, qui aufit tibi contradi- cere, quamvis de ipfo maledixeris, ne ftatim hoc pa&o 5 craffum volumen convitiorum illi impingas. Quippe, pag. 421, poïtquam ja&afti, omni modo aclum effe, ut tua fcriptio impedirctur, & in eum finem literas à No- biliïT. & AmplhT. fenatu Sylvœducenfi ac etiam à plu- ribus aliis ad te atque ad alios datas fuiffe a , tanquam 10 fcilicet fi valde timerentur tui libri : duas ais efle ra- tiones, quibus te ab iflâ fcriptione revocare conati funt. Prior erat, inquis, quod defenjîo Ma feu Apologia pro fraternitate effet, & in forma nunc diceretur Apolo- gia Optimalum; & poftquàm aliquandiu nugatus es, i5 quœrendo an fit Apologia nec ne, concludis hoc effe (/.opiAoXuxetbv puerulis terrendis idoneum, & tibi non ideo minus licere illam impugnare. Alteram deinde ratio- nem hanc habes, pag. | 427 : Pêrtinere caujœ hujus de- terminationcm ad judicium Synodorum & non ad fcripta 20 Theologorum ; ci ergofubmittendam, nonfcriptis elenéli- cis ultra examinandam. Cui hos profyllogifmos adjungi dicis : 1 Quia Mariani fratres nunc déclarant fe paratos effe eam fubjicere Synodis Belgicîs, etiam Vltrajeélinœ. 2 Quia Synedrium Gallo-Belgicum Sylvœducis b ycnjp/è-' *5

a. Confrat. Mar. : « In quem finem literae Nobiliff. & amplifi". Senatûs » N. ad Illuft. hujus Provincix Ordd. & inclytum hujus urbis Senatum, » etiam ad me, perferiptoe funi. De literis ad alios (non tamen à Nobilif- » timo Senatu N.) eundem in finem feriptis, nolo hîc quidquam referre. » (Pag. 421.)

b. Sylvœducis, nom rétabli par Descartes. Texte imprimé : ijlius urbis N. (Pag. 427.)

�� � '«-"'• Ad G. Voetium. 87

rai Cl. DD. Théologies Profejforibus in Acad. Leidenfi, fe judicajfe quidem pro Fraternitate Marianâ, velle tamen judicium fuum fubmittere Synodo. 3 Quia multo tutiùs & commodiùs, minorique cum feandalo & hojlium & veflro- 5 rum, rationes tuœ in Synodis proponi poffent, quàmpublico feripto. Quae quantumvis nude ac frigide à te referan- tur, oftendunt tamen fa&um Optimatum Sylvseducen- fium faltem fuiffe approbatum ab eorum Synedrio, cujus authoritas pluris facienda effe videtur, quàm

10 | unius privati Theologi, qualis tu es. Itemque illos ni- hil aliud hac in re quaerere, quàm veritatem & pacem ecclefiafticam, & nullo modo effe pertinaces, cùm qui- buflibet Synodis, etiam Ultrajedinse, cujus pars ipfe es, velint fe fubjicere.

i5 Tu autem, ut ad ifla refpondeas, & quàm fis Eccle- fiaflicEe pacis amans, quàm humilis corde, quàm pius, oftendas, primo quidem affers exemplum Gomari, cui dicis ab Arminii fautoribus aliquandiu feriptionem fuiffe interdiclam*, eumque ideirco Academiam deferuijje.

20 Quâ de hiïloriâ nihil fcio, nifi quôd hîc ad rem non faciat. Deinde, p. 429, fie loqueris : Nafutiores hîc

14 Non à la ligne (1" édit.).

a. Confrat. Mar. : o Mihi aliifque qui turgente feifmate Remonftrantico » in Academiâ Leidenfi commorati funt, in mentem veniebat architc&o- » nici illius artificii, quo Remonftrantes, per AmplifT. Curatores Academiae u ipforum caufae ftudentes, Profefforibus Academicis, nominatim Cl. pra> » ceptori noftro D. Gomaro, feriptionem omnem interdicebant, fimulac » Wtenbogardi, Ioh. Arnoldi Corvini contra Gomarum, aliorumque peri- » culofa & apatetica feripta contra orthodoxos édita effent... Intérim » Remonftrantes feriptis fuis occupabant ac feducebant animos indo&o- » rum & àsT7)p(xT(i>v. Hoc artificium prascipua caufa fuit D. Gomaro Aca- » demiam deferendi, & alias vocationes ampleélendi, ubi lingua & calamus » iftis compedibus non conftringeretur. » (Pag. 428-429.)

�� � 88 Epistola ut-us.

vldere Jîbi vîdentur aliud myfterium : quoi an contagio per fomitem, aut per di/tans in tenebris opère tur, haut ita explicare pojfem. Sunt nonnunquam, qui ProfeJJb- rum Theol. ianquam or\phanorum minorennium curam & tutelam Jîbi in folidum demandatam relient : ut ne qui- 5 dent thefes confcribere, leéliones habere, difputationes in- ftituere, ip/is liceret,Jine antécédente Jive cognitione five veniâ ephororum aut cenforum quorundam. In quibus verbis non alium fenfum invenio, quàm quôd velis in- nuere Profeflbrem Theologise nec à Magiftratibus nec 10 à Synodis régi debere; ac te effe, Dei gratiâ, Profeflb- rem Theologise, cui licet fcribere quidquid libet.

Paulô pôft quidem videris velle aliquo modo & fub certis conditionibus te Synodis fubjicere; fed ftatim excipis, addifque contemptim, pag. 431 : Nondum hîc i5 quidferitur aut metitur Synodis. Ac pag. 4j j : Concludo, inquis, in prœfentiarum nihil mihi negotii cum Synodis. Sed tamen, ut intelligatur fupremam illam Profeflbris Theologiae poteftatem ti|bi uni, ut fummo fcilicet Ar- chitheologo, convenire, ibidem, pag. 4^2, ais de Ma- 20 refio a , qui etiam eft Theologiae Doélor & Profeflbr, ejus librum, qui occajio & materia fcandali & cenfurœ, necefja- rio in Synodo ejffe examinandum. Et pag. 456, negas de mutando tuo fcribendi conjilio pojfe cogitarî, nifi ille li- brum fuum publicâ palinodiâ revocet, aut faltem fecundis a 5 curis emendet. Nempe, cùm viros primarios publiée calumniatus es, rede fecifti; quôd illos indigniflimis

12 Non à la ligne (/" édit.).

a. Bien entendu, Maresius n'est pas nommé, dans le texte de Voetius, mais seulement désigné par la lettre N.

�� � u3-n5. Ad G. Voetium. 89

convitiis affeceris, non es culpandus; & quamvis ti- meri poffit, ne ex iis quse fcripfifti groofe enbe fwaete om «mgÇcben/ccjjemiflTeen&efcÇcwtmgÇe/ 3 (magna & gravia dif- fidia, offendicula & fchifmata) in urbe celebri atque 5 hoftium vicinâ oriantur, eft tamen ferendum . Sed quôd Marefius, tum ex voluntate eorum quos laeferas, tum etiam ex | officie-, ut ipforum ecclefiae paftor, malis à te infliétis remedium aliquod adhibere conatus fit : ejus liber, ut materia fcandali & cenfurœ, ejl in Synodis exami-

10 nandus, ac, fi tibi credatur, condemnandus. Nec ab eo publiée calumniando vis abflinere, nifi priùs ille, quse de te juftiflime ac verifîime fcripfit, publicâ palinodiâ revocet, vel emendet.

Pagina etiam 454 & 43 5 , poftquam conqueftus es

i5 Marefium cum fuis ab executione & particulari judicio cœpijfe : 1 Editione &fparfione libri adverfus îhefes tuas. 2 Corrogatione judiciorum & fuffragiorum h Vltrajecli, Dordraci, Leidœ, Amjïelodami, Franequerœ, Hagœ, &c. x Sufpenjione exfenioris à cœna (quôd nempe tuas partes

10 fequeretur). 4 Condemnatione iibelli Retorûonis . Nunc

tandem, inquis pag. 4} 5 , remédia Synodorum prœtendun-

tur ; & conjiliis ac\judiciis publias ecclejiajlicis dicuntur

fubmîtti dubia aut conWoverfa, cùm Oceano privatorum

omnia, Ji non occuparunt,faltem occupare & inundare ten-

3-4 Pas de parenthèses (1" édit.). — i3 Non à la ligne (/" e'dit.).

a. Voir ci-avant, p. 77, 1. 20-21.

b. Confrat. Mar. : « 2. corrogatione judiciorum & fuffragiorum non » quidem fynodalium (quamvis fynodi Gallo-Belgica & Geldrica in idem » illud tempusinciderem),fedcarptim&quorundam feorfîm Ultrajefti... ■> (Pag. 4 3 4 .)

c. Ibid. : « 4. Poflulata ab Ampl. Senatu condemnatione Iibelli Miniftri » N. » (Pag. 435.) — Voir ci-avant, p. 78, note.

Œuvres. III. 56

�� � OO EPISTOLA ii5-u6.

taverînt. Non dubîto quin paulo fagaciores Ecclefiaflici videant, quo tendat hocfchema politicum, & quam parum commoveri debeat is, quem annîs aliquot ita exercuerunt Remonjîrantes, ac nolentem volentem aliquanto pruden- tîorem fecerint. Et paulô poil : Refpondi antehac roga- 5 tus Nobiliff. & AmplijJ. Senatui nojlro (qui nempe, cùm de re ad theologiam veftram pertinente nollet quic- quam decernere, nec proinde tibi filentium imperare, tamen à fcribendo dehortabatur), me non fatis poffe con- quière exiflimatloni religionîs nojîrœ & profeffionis meœ, 10 nifi fcriptîone publicâ caufam (imprimis hypothelicam) judicarem*. Quae plane idem mihi videntur lïgnificare, ac fi diceres te non effe tam | imprudentem, ut cau- fam tuam Synodis committas; neque enim te dubi- tare, quin ibi effes condemnandus : i quia liber Ma- i5 refii nimis aperte culpam tuam oflendit; 2 quia jam habet pro fe fuffragia multorum ; j & 4 quia jam non- nulli, qui tuas partes nimis aperte fequuti funt, fuere condemnati.

Quae autem vis intelligi, nempe Marefium priorem 20 in te fcripfiffe, jamque ita occupaffe prœjudiciis ani- mos eorum qui in Synodis congregantur, ut ipfis cau- fam tuam, quamvis optimam,credere non debeas, fed potiùs publicâ fcriptîone tuœ exijlimationi (quam fcilicet cum rcligionis & profejfwnis tuœ exiflimatione conjun- 25 gis) confulerc, nullam habent fpeciem veritatis. Nam tu prior, thefibus publiée editis b , animos omnium

1 9 Non à la ligne (1" êdit.).

a. Texte imprimé : indicarem. [Confrat. Mar., p. 436.)

b. Voir ci-avant, p. 69, note a.

�� � 136-128. Ad G. Voetium. 91

occupare conatus es. Et quamvis tibi Optimates | Syl- vseducenfes hanc noxam privatim condonare voluif- fent, ut fane videntur condonaffe, quandoquidem non te accufari, fed fe tantùm excufari curaverint : id ta-

5 men per publicum fcriptum fieri debebat. Cùm enim pax & falus urbium ex eo preecipue dependeat, quôd cives bene fentiant de Magiftratu, non integrum eft illis, qui ad reipublicse adminiflrationem vocati funt, injurias fibi publiée illatas privatim remittere, famam-

10 que fuam negligere. Atque omnino nulli funt in repu- blicâ magis damnandi, nulli majoribus fuppliciis affi- ciendi, quàm qui de ejus Re&oribus maledicendo, plebi occafionem dant illos minus colendi & obfer- vandi, ficque tantô liberiùs ab eorum poteflate fe fub-

i5 trahendi. Sed longe aliter fentiendum eft de tua, vel etiam per te de religionis | & profeffionis tuac exifti- matione, quàm de illâ politici Magiftratûs. Quamvis enim optimam caufam haberes, honeltius tamen effet pro te, atque ad religionis tuae laudem magis condu-

20 ceret, fi te Synodo libère fubmitteres, & ab ipfà vel condemnari patereris, quàm quôd ita pertinaciter aliis theologis & fynedriis te opponas, fynodorumque ju- dicia recufes. Quin etiam hoc profeffioni tuse effet décorum, quôd non, ut folent imperiti, videri velles

25 non pofTe unquam errare ; ac certe in Theologo nihil magis laudandum & fufpiciendum effe potcft, quàm fi, judicium fuum aliorum judiciis fubmittendo, erroref- que fuos (ut omnes homines fumus) ingénue confi- tendo atque emendando, exempla aliis exhibeat pie-

3o tatis & humilitatis Chrifliance. Sed vereor, ne me ut

20 ipfâ] ipfo (/'"* édit, faute).

�� � Ç2 EPISTOLA i»8-i3o.

rufticum & | imperitum irrideas, quôd te revocem ad plebeias iftas fimpliciorum hominum virtutes. Nihil à te expe&andum eft, nifi ad quod ftri&o jure tenearis. Age ergo, nunquid faltem, poftquam tu femel & Ma- refius femel fcripfiffetis, aequum erat te ab ulteriori 5 fcriptione fuperfedere, ac judicium Synodorum ex- pe&are ? An putas quemquam crediturum te timuiffe, ne veritas tôt falûs praejudiciis à Marefio effet invo- luta, ut quamvis patrocinio tuo juvaretur, cognofci tamen non poffet in Synodo à doétis Theologis, qui eam 10 ibi examinarent, ac fperare illam faciliùs dete£tum iri à quibuflibet aliis, qui Confraterniiatem tuam paffim le- gent ? Multô certe verifimilius eft, te nolle caufam tuam Synodis committere, quia fcis eam tam aperte effe malam, ut nequidem à frajtribus tuis poffit excufari. i5 Et quia nullas affers rationes tuse fcriptionis, nifi quas hîc recenfui, ex ipfifmet tuis verbis eft concludendum, te effe prœfraéîum, & importune contentiofum, & #t<xx.tov, qui nec Optimatibus debitum honorent, nec Conventibus Ecclejiajiicis reverentiam atque authoritatem tribuas*. 20

Sed forte ifta omnia poffent dilïimulari, fi quid haberes in toto tuo libro, ex quo appareret te credi- diffe fadum Optimatum Sylvseducenûum effe repre- hendendum, aut faltem, fi quâ verâ vel honeftâ ra- tione utereris, ad ea, quse priùs fcripferas, defendenda 25 vel excufanda. Quamvis autem ad ifta duo diligenter attenderim, neutrum à te nullo modo prseftitum effe deprehendi.

20 Non à la ligne (/" édit.). — 28 Même remarque. a. Ci-avant, p. 85, 1. 17-20.

�� � i3o-«3i. Ad G. Voetium. oj

Et primo quidem nullam prorfùs in craffo tuo volu- mine reperi rationem, quâ fa&um directe impugnes, prseterquam in | pag. 475 & fequentibus, in quibus habes hoc unicum argumentum : Qui & rem & noraen

5 retinent illius Sodalitatis, ab indireéîâ & participatâ idolo- latriâ nonfunt immunes. Sed taies funt Optimales. Ergo, &c a . Ubi, fine ullâ Theologiae veftrse cognitione, facile quifque intelligit efle dillinguendum. Si enim fub rei nomine comple&aris vel minimum quid ex iis, quae

10 cum veftrâ religione non confentiunt, negatur rem hoc pa&o retineri, ut patet ex art. 11 Inflrumenti Tranf- aéïionis à te ipfo allati pag. 2 1 2 b : illa enim omnia per iftum articulumabrogantur c . Siverô per rem intelligas

a. Voici le texte complet : « Qui & rem & nomen antiquum, & nomen » recens (ut ut jam mutatum) fraternitatis acconfcederationisfuperftitiofae » feu papifticœ retinent, idque proprio juramento folenni confirmant, in- » fuper juramento Pontificiorum fe immifcent: illi ab indireftâ & partici- » patâ idololatriâ in totum per patronum purgati non funt. Sed taies funt » Optimates, ut quidem ipfe patronus eos deferibit & défendit. Ergo. » {Confrat. Mar., pag. 475-476.)

b. Ce document, en 22 articles, est du 27 février 1642. Voici l'art, n : « Antiqita Jlatuta & Ordinationes Fraternitatis, juxta Capitulationem

faâam, manebuni in integro, in quantum non contra ibunt Fœderatarum Provinciarum Jlatui feu politiœ, & Religioni : ita tamen ut Jlipulatione & Juramento in hos Articulos Fratres Romano-Catholici in Confcientiâ & privato Religionis fuœ exercitio non graventur. » (Pag. 212.) — Mais Voet n'admettait pas la transaction elle-même : « Antiquum titulum & nomen » Fraternitatis Nojlrce Domina, belgicè Dnfe lieue broutoe, omnium refor- » matorum confeffione, idololatricum & facrilegum effe, probatur : quia h nec mediatrix, nec patrona, nec ullâ ratione domina noftra eft five tempo- » ralis five fpiritualis. Atqui illam denominationem Fraternitas etiamnum » retinet,ut videre eft in Injlrumento Tranfaâionis artic 1 &3. Nec ullibi » legitur denominationem iftam folenni & expreffà claufulâ abrogatam » Ptque ejuratam. Quinimmo in illam jurârunt Pontificii.. .» (Pag. 479-)

c. Desmarets va plus loin. Il accuse Voet d'avoir omis le texte le plus important : « . . .inito l'uper eâ re contrailu, quem ipfum Spécimen exhi- » buit pag. 209. Nifi quôd omifit ipforum Pontificiorum folemnem prii- i) carum illarum fuperftitionum eierationem, quam etiam videtur in du- » bium vocare paffim, ac nominatim pag. 255 & 475. Quae tamen extat ad

�� � 94 Epistola i3i-i3i.

tantùm illa quae retenta funt, cùm ne minimum quid in iis fuperfit, quod à veftrâ religione diflentiat, ne minima etiam umbra idololatriae inde à veftris timeri poteft. Nec putandum eft reliqui nihil fore in | illâ Soda- litate, fi omnia, quse religioni veftrae répugnant, ab eâ 5 tollantur ; quia hoc unum, quod ejufdem urbis incolae fimul conveniant, in omnigenœ diffidentiœ fubîationem, & vice verfâ in majoris confidentiœ, correfpondentiœ & vitœ unanimis conciliationem, uthabetur in art. 3 Tranfadio- nis à te citato p. 210% continet totam rem five natu- 10 ram & eflentiam piae, honeftae ac perutilis focietatis.

1 1 Non à la ligne (/" édit.).

» calcem Inftrumenti, ipforum omnium manibus firmata in hsce verba : » Nos infra feripti prœpofiti & alii feniores fratres Jupra nominatœ con- » fraternitatis, promittimus perjuramentwn, à nobis confraternitati pree- » Jlitum, quàd nos hic appofttam conjlitutionem (dit naerder reiglement) » juxta Juam formant & tenorem fervabimus & fequemur. In cujus rei » /idem heee manibus nojlris firmavimus. Undecimo Aprilis 1642. Qui » folemniter & per juramentum prneltitum antea alicui Collegio jurât fe » illius Collegii ereftionem & ftatuta non ulteriùs fervaturum quàm quo- » ufque non adverfabuntur religion! reformatas (id autem exprefle habet » conftitutionis five Tranfa&ionis illius in quam jurarunt Pontificii arti- » culus 11), is certè quicquid ei Colk'gio inerat vitiofum & Papifticum » folemniter ejeraffe cenfendus eft. » {Epiflola apologetica, p. i3, ou Ul- tima patientia, p. 94-95.) Un peu plus bas se trouve la phrase : « Has » conditioncs, & nominatim claufulam falutarem articuli 11, cùm non » nemo. . . », reproduite ci-avant, p. ?3, note a.

a. « 3. Cùmque hac in urbe N.ftt Sodalitas, diâa Marianorum Fra- trum, haâenus ex Jolis Romano-Catholicis conftans : in omnigenœ diffi- dentiœ fubîationem : quœ ob illam mutuam feparationem indies capit incrementum : & vice verfâ in majoris Confidentiœ, Correfpondentiœ, & vitœ unanimis conciliationem, uti convenit unius flatûs Incolis & Urbis Civibus, Fratribus verà Sodalitatis ejufdem, permiffum ejl : Vt N. cum aliisN. N. tum ex Regimine, tum infuper alii pro arbitrio & beneplacito N. ad hoc nominandi in didam Fraternitatem admittantur feu recipian- tur. » (Confrat. Mar., pag. 210.) L'art. 6 de la même Transaction fixe à 36 désormais le nombre des membres de la Confrérie, dont iS Catholiques- Romains et 18 Reformés (art. 8).

�� � i32-i33. Ad G. Voetium. qç

Neque etiam iftam partem tui argumenti multum urges, fed ftatim tranûs ad difputationem de nomîne, quam per mulîas paginas ufque ad finem libri ex- tendis, affirmando illud nomen effe idololatricum, & 5 multos eâ de re locos communes producendo, fed ex quibus omnibus tantùm concludis, eo retento, reti- neri faltem aliquam umbram fuperflitionis. Adeô ut tota ifta tua tam ardens | & tam fervida difputatio demum in umbram refolvatur ; atque omnino fit ma-

io nifeftum, te nullum plané alium habuiffe prsetextum

ad iftam Sodalitatem impugnandam, quàm quôd à Vir-

gine Deiparâ, non autem, ut habent libri tui, à Ther-

Jîtevel Tertullo denominetur a . Praetextum dico, non

caufam aut rationem. Scis enim in his regionibus tem-

i5 pla effe permulta, quae adhuc vulgo retinent nomina San&orum fibi antiquitus impofita ; & in ipfâ veftrâ urbe collegium effe Canonicorum, quod Sandse Marise vocatur b ; neque te ipfum idololatriâullâ obumbratum putas, ex eo quôd à Sando Gisberto prsenomen acce-

20 péris, & quidem id ex more Romame Ecclefiae in bap-

a. Titres de deux ouvrages. Voir ;i-avant, p. 63, note a, et p. ?5, note c.

b. Desmarets insiste sur cette raison, Epijlola apologetica (ci-avant, p. 82, note a), p. 23 : « Nulla civitas Fœderati Belgii plures focietates iflius » generis habet, eâ in quâ Vir Clariff. (Voet) docet {Utrccht). Illic funt » Collegia non folùm merè civilia, Mercatorum S. Nicolai, Fabrorum » S. Iofephi &c, fed etiam alia nonnulla ufu merè pia & ad opéra miferi- » cordia; ac officia charitatis fpeciatim deftinata5. Iobi,S. Crucis, & fimi- » lium; imô & plurima ereftionis merè fpiritualis & religiofx, quaî fub » ijfdem nominibus in pure politica, ut hoc Sylvœducenfe, transformata » funt, Canonicorum utriufque fexûs, quœ à S. Maria, à S. Iohanne & » alijs denominantur. Nec fando auditum eft, Reformatis hœc Collegia » fubeuntibus & conftituentibus, propter eorum fuperftitiofam & vitiofam » originem, aut ufitatam à Sanclis denominationem, Idololatria; ullius » crimen impadum fuiffe. » {Ultima patientia, pag. 101.) Cf. pag. 10 ci-avant, note a.

�� � o6 EPISTOLA 133-135.

tifmo, in quo fingulare pa&um religionis continetur. Ita ergo perfpicuum eft, te nullam plane habuif|fe ra- tionem ullius valoris ad faétum Optimatum Sylvaedu- cenfîum improbandum : fed taraen habuifti rationem, propter quam id velles improbare, nempe quia fuerat 5 abaliis approbatum. Notum enim eft te iftius efle in- genii, ut libenter omnes aliis contradicendi occafiones arripias. Et difcimus ex libri tui pag. 418, famam efle, te ipfum, cùm ante annos aliquot effes Sylvse-ducis a , pro concione conjilium de ingrejfu reformatorum in illam 10 fraternitatem fuggeffijje ; quod quaravis ftrenue neges, quia tamen alii affirmant, longe magis rationi con- fentaneum eft eâ de re credere iis, quorum non in- tereft mentiri, & qui funt plures numéro, quàm tibi, cujus intereft, & qui es folus. «5

Sed jam videamus quàm verè vel honeftè illa, quae priùs fcripfifti, defendas. Praecipua Marefii expoftula- |tio eft, quôd in tuis thefibus reformatos, qui Sylvae- ducis Sodalitatem B. Virginis ingreffi funt, nominatim defignaris, ipfofque, ut idololatriae affines & reos, atque 20 ut lucro fordido & opiparis conviviis inhiantes, tra- duxeris ; quod reverà in tuo fcripto reperiri paulô ante b

1 5 Non à la ligne (/" édit.).

a. Confrat. Mar. : « Ipfum illum miniftrum N. pco concione ante annos i) aliquot, quin etiam Vdemannum aut Voetium aut utrumque, cùm anno » i63o ifti ecclefiae infervirent, hoc confilium de ingreffu noftrorum in » illam Fraternitatem fuggeffiffe. — Refp. De miniftro N. muffitatum eft » Vltraje&i, ubi non adeft ; de Vdemanno & me in urbe N., ubi non adfu- » mus. Ego pro meâ parte ftrenuè nego : negat itidem minifter N., qui » femel atque iterum nuper me hîc convenit: negat & Vdemannus. Nimis » quam ab ingenio & fenfu noftro alienum eft hoc confilium : quod facile » crcdent omnes, qui nos nôrunt. » (Pag. 418-9.)

b. Ci-avant, p. 70-71, et p. 72, 1. i5-2o.

�� � »35-i3 7 . Ad G. Voetium. 97

propriis oculis afpeximus. Tu verô auda&er negas, di- cifque, pag. 9, id à Marefio colligi per jîculneas & ca- lumniofas confequentias. Item, pag. 10, ejje atroces calum- nias, & nihil Marejio rejîare, quàm ut apertum mendacium 5 candide fateatur, ejufque veniam petat. Item, pag. 16, fie loqueris : Quàd ad crimina, quœ ego nominatim Optima- tibus ipfius imputarc dicor, quafi ad maledicendum cum Bileamo propojîtd mercede conduclus ejjem : fufficeret tacere, & ad folam aùxo^tav thejîum mearum provocare.

10 Vbi ego Ma effutii (quse nempe objicit Marefius) ? Nuf-

quam. Er\go dices in aperto mendacio eum hîc deprehen-

fum ? Minime. Sed in manifejlâ calumniâ, quant infrunitis

& atheologicis confequentiis [quœ Iefuiticis, Vbiquitijîicis,

Remonjîranticis tamfuntjîmiles, quàm lac laéîi) quafi fub-

i5 tilitatis & eruditionis omnis fyncopen aut ellipjin pajfus, infelicijjime fuperjîruxit . Item, pag. 2}, affirmas nullam à te faâam fuiffe aceufationem perfonalem, fed tantùm in ideâ & indefinitè decifum. taie quid ejje illicitum. Et pag. jjj, fie ais : Vno verbo refpondeo ejje Jiéîiones paraboli-

20 cas & meras calumnias. Provoco ad aùxo^îocv thejîum. Et fimilia repetis fexcentis aliis in locis.

At qusefo te, Domine Voeti, quidnam eft efîe per- friétae frontis atque impudentiflime mentiri, fi hoc non eft? Si quis alium vocet mendacem, propterea quôd

25 aliquid falfi dixit, quod verum putabat, vel faltem quod putafle credi poteft, contumelio|fe ac feurriliter con- viciatur : neque enim omne verbum falfum protinus mendacium eft ; omne id quod dicitur abfque animo fallendi, error tantùm vel ignorantia vocari débet. Si

3o quis autem alium vocet mendacem, cujus tamen nul-

21 Non à la ligne (/" édit.).

Œuvres. III. 5 7

�� � p8 EPISTOLA i3 7 i3g.

lum verbum, nec contra propriam ejus confcientiam di&um, nec contra veritatem, poffit proferre, ut tu Ma- refium & me fsepius vocas, plane turpiter calumniatur & in ipfum refilit infamia. Cùm verô quis clare often- dit, alium aliquid dixiffe, non modo quod eft falfum, 5 fed etiam quod is qui dixit probe fcivit falfum effe, fi candide & libère, ut vir honeftus & ingenuus, loqui velit, dicere débet illum mentiri ; atque fi faepius ipfum in talibus mendaciis deprehendat, dicere débet illum effe mendaciiïïmum ; ac etiam, quia nihil turpius eft, 10 & | cujus magis pudeat viros ingenuos, quàm men- tiri, qui feepiflime atque apertiflime mentitur, omnino impudentiffimus eft dicendus. Atqui profe&ô non modo falfum eft, te nulla crimina Optimatibus Sylvae- ducenfibus impofuiffe, ut hîc fcribis; fed etiam patet i5 clariflime, te probe id fcire : neque enim oblivifci potuifti verborum, quee in thefibus tuis leguntur; tibi fatis à Marefio fuerunt in memoriam revocata, tuque aliquoties ipfa repetis in tuo libro. Quin & pag. 306 ridicule fingis effe dideria Pontificiorum, non tua ; & 20 proinde cùm ea negas te fcripfiffe, omnino fatendum eft te mentiri; cùmque faepiflime hoc pado mentia- ris, te effe mendaciffimum ; ac denique etiam impu- dentifïimum, quia genus illud mendacii eft omnium maxime manifeftum : pro vocas enim ad tuas thefes 2 5 quse tyjpis mandatse funt & habentur à multis, & ex quibus patet clariflime te mentiri. Quin & incredibilis illa audacia, quâ non modo provocas ad infpedionem tuarum thefium, ex quâ probe fcis te effe condemnan- dum ; fed etiam Marefio, qui nihil de te fcripfit quod 3o non clariflime pateat verum effe, tanquam in mani-

�� � «sg-Hf. Ad G. Voëtium. 99

feftâ calumniâ deprehenfo, infultas, eademque omnia indigniffime de illo dicis quae de te digniffime dici poffe novifti, clare oftendit te in arte mentiendi & maledi- cendi quammaxime effe exercitatum. Fateris quidem, 5 pag. 9, item, pag. ^40, ^41, & aliis in locis, te Sylvam- ducis nominaffe ; fed ais, pag. 340, id nomen à te nec in titulo, nec quidem in propojitione & determinatione pro- blematisfuijje expref[um,fed tantùm in refponjione ad pen- ultimam exceptionem*, occajione ita \ fer ente, & /ponte eo

10 ducente, non quodjîudiofe ipfe eam quœjiveris. Intrufit fe fcilicet, te invito, nomen iftud in tuas thefes. Quid au- tem, fi quis id ignorans fibi potiùs perfuadeat, te de induftriâ urbis nomen ad finem refervafle, ut poftquam aliquandiu le&oris animum fufpenfum tenuiffes, exci-

i5 taflefque in eo curiofitatem fciendi qurnam illi effent quos defignabas, nomen civitatis tandem à te prolatum meliùs notaret, atque fie illos nominatim agnofeeret ? An forte effet nefas exiflimare te virum prae cseteris ingenuum, ac verse religionis, pietatis & Eccleûafticae

20 pacis amantem, improbâ iflâ calumniatorum arte uti voluiffe ?

Ad alteram ex praecipuis Marefii expoflulationibus, quôd fcilicet, juxta leges charitatis, & Chrifto ex- preffe prsecipiente Matth. xvin, 15, 16, publicam cenfu-

25 ram prœcede\re debeat privata correéîio, praefertim apud taies viros, qui faciles tibi aures fuiffent prsebituri, fi eos privatim monuiffes : refpondes, pag. 19, eos tibi notos aut indicatos non fuiffe, qui moneri debebant. Ubi

21 Non à la ligne (i re édit.). a. Voir ci-avant, p. 71, 1. 21.

�� � ioo Epistola

��I4I-M1-

��rurfus manifefte falfum dicis, ut apparet pag. 41 j, ex epiftolâ Miniftri 3 , quae te docuerat, eos ejfe non infimi ordinis Ecclejîœ vejîrœ membra, potijjimùm ordinis fena- îorii. Hinc enim eos fatis noveras, ut poffes ad ipfos fcribere fi voluifles ; ac etiam, ut fperares faciles tibi s aures praebituros , quandoquidem erant ex prœcipuis Ecclefiœ veflrœ membris ; ac denique, ut tibi non affu- meres tantum jus eos condemnandi, cùm effent ordi- nis fenatorii. Sed nempe non vis aftringi legibus iftis charitatis, quas ibidem, pag. 12 & 20, per contem- 10 ptum mujieas vocas. Ac etiam, ut ibidem ais, in aliéna Republicâ tantum non audebas, ut | eos fcilicet privatim & amice moneres ; fed tibi tamen fatis animi erat ut in ipfos publiée decerneres : quod nemo non irride- bit. Atque ita nihil plane habes, quo te excufes, nifi i5 fimul pudori omni & charitati renuncies ; neque enim habes ulla meliora in aliis locis.

Et fane tantum abeft, ut ullâ honeftâ excufatione utaris ; quin etiam illam répudias, quam tibi Marefius ultro fuggefferat : quod nempe rem aliter quàm gefta 20 fit intellexiffes b . Nullâ enim in re vis pofle errare : fed quidquid particulare eft, ac fpecialiter ad Sodalita- tem B. Virginis Sylvseducenfem pertinet, cum generali quœftione, an liceat Sodalitales B. Maria? inter Refor-

a. Lettre de C. Lemann, 6 mai 1642. Voir ci-avant, p. 67, note a. Desmarets donne les noms des quatorze nouveaux confrères (voir ci- avant, p. 66, note c). Le même Desmarets dira plus tard : « Ex illis trede- » cim quos Illuft. D. Bredcrodius fecum per tranfaclionem fodales affump- » fit, quinquc fuerunt in regimine Eccleiia; Gallo-Belgicae, vel feniores » vel cxfcniores. » (Ultima patientia, p. 349.) Voir p. 78 ci-avant, note .7. Sur ces cinq on connaît Andries de Fresne, Johan Gans et Otto Coppcs. {A. C. Duker, G. Voetius, 2 e deel, i« ituk, p. 98, note 2.)

b. Lettre à Voet, 25 août 1642. Voir ci-avant, p. 74, note b.

�� � Hî-144-

��Ad G. Voetium. ioi

��matos erigere, confondis, non modo ut oftendas te à Marefio in thefi diffentire, quod ille, tibi gratificandi caufâ, negaverat* ; fed praecipue ut cùm moris fit in the[fibus opinionem fuam de quaeftionibus generalibus 5 libère proferre, iïtam etiam libertatem circa particu- laria fada tibi affumas ; utque in unâ & eâdem thefi perfonas quafdam defignando ac fimul vitia omnia re- prehendendo, quœ cum re ab illis fa&â conjungi polTe judicabis, occafionem des ledori ea ipfis tribuendi,

io tuque intérim, quia fcilicet ingenuus es & candidus, dicere poffis te nihil unquam taie de ipfis audiviffe vel cogitaffe ; ac tantùm pro libertate veftrâ Academicâ quœftionem generalem cum omnibus fuis circumftan- tiis explicare voluiffe. Ita, exempli caufâ, in thefium

1 5 fine b nominas Sylvamducis , aifque in eâ urbe elfe Soda- litatem B. Virginis, cui Reformati nomen dederunt, & in eâdem continua oratione paulô antè fie feripferas : Si quid conferendum in fymbolam, fi ni\hil nifi fumptus fujlinendi, &fi optpara convivia, lauti reditus, fertiles oc-

20 cafiones inde aliquid lucri participandi non adejjent,fciunt nqflros propter nudum titulum Maries, nedum propter ré- gulas &Jlatutafraternitatis aut rofarii, collegio illi nomen haut daturos ; ipfofque alibi Jlolidos & bardos vocas c Quae verba nemo poteft non referre ad eos qui funt

25 Sylvaeducis. Tu tamen, ut es vir fyncerus, de iis fcilicet non cogitabas; fed cùm quaeftionem generalem : An liceat Reformatis, &c, indefinite atque in ideâ cum om-

a. Lettre à Voet, 25 août 1642. Voir ci-avant, p. 74, note b.

b. Voir le passage cité p. 71, 1. 21.

c. Ce sont les propres termes de Voet, De Idololatrid indirecte & parti- cipatd, 3° partie, 14 juin 1642. (Voir Maresius, Defenfio etc., p. 8.) Voet les rappelle, Confrat. Mar.,p. 3o6. Voir ci-avant, p. 71, 1. 1 et 16.

�� � 102 Epistola 144-145.

nibus fuis antecedentibus, confequentibus & adjun&is velles explicare, iflud omittere non potuifli quod ali- cubi pofle contingere judicafti. Quod autem Marefius hoc référât ad Optimales fuos, ejus fcilicet culpa eft, non tua, & magnam tibi atque illis injuriam facit, ut 5 videre eft pag. | 184, & alibi paffim. Saltem fi adderes taies fufpiciones in illos cadere non pofle : quia cùm fint viri primarii numéro j6, ut difco ex libri tui pag. 2 1 5 a , & reditus illius fodalitatis fint tantùm circiter quinque millium florenorum, ut difco ex pag. 412 : 10 quamvis fumma illa inter ipfos dividerëtur, nullam indè finguli haberent partem dignam talium virorum cupiditate ; fed in folidum pauperibus erogatur, ut difco ex pag. 229, ideoque ipfis ad alios fumptus eft reverâ conferendum in fymbolam. Et quantum ad con- 1 5 vivia Sodalitatis, quee difco ex libri tui pag. 28 efle valde honefta & fobria, cùm priùs ad illa femper invi- tarentur, & alicubi etiam refers, non potuerunt illa concupifcere. Saltem, inquam. fi hoc adderes, quod

a. Ou plutôt p. 211, Art. 6 de la Transaction du 27 février 1642 (voir ci-avant, p. 93, note b). « 6. Admiffo itaque N. cum reliquis arbitrio ipfius eum infinem deligendis, ultra 36 Fratrum Sodalitatis numerus non excrefcet, omnium Vrbis N.feu Territorii ejufdem Incolarum. » Et plus loin : « 8. In Fratrum admijjione talis fervabitur ordo : nimirum, fi in Sodalitate prœfatd numerus Fratrum Religionis Romano-Catholicae ex- cedat numerum Fratrum Religionis Reformata?, S vice verfd : tamdiu ajfumetur ex eâ Religione cujus numerus inferior fuerit, donec utraque religio numeret Fratres i8,fimiliter Vrbis N. & Territorii Incolas. » (Confrat. Mar., p. 211.) — Toutefois, dans une lettre de Zuerius à son cousin Constantin Huygens, écrite de Bois-le-Duc, 2 sept. 1643, où il se plaint de « la nouvelle Faction Mariane », on lit: « ...Des factions & » diuiûons en une Ville où les Papiftes prévalent de nombre, ne le peut » efperer qu'une fin funefte pour les Reformez. Il y a prefentement encor » 5o frères Papiftes viuants de la Sodalité Mariane, & des n(oft)res n'y » aurr que 18. » (MS., Bibl. Univ., Amsterdam.) Voir p. 77-78 ci-avant, note b.

�� � 145-147- Ad G. Voetium. 105

eft verifïimum, & quod ignorare non potes, cùm ex ipfo | libro tuo difcatur, aliquo modo te excufares ; fed con- tra fie negas te quidquam mali de ipfis fcripfiffe, ut co- neris intérim perfuadere, omnia quae fcripfiffe diceris, 5 vera effe. Imô etiam ipfa tibi tanquam Prophetae à Deo revelata fuiffe vis credi , ut patet ex tuis verbis pag. ) )o & 3 j 1 , notatu digniflimis : Fieri potejî ut ego, rerum illic geftarum îgnarus, ita tamen more & methodo mihi ufi- tatâ hoc ulcus prejfcrim, faéîum ita in lucem protraxerim,

10 nativisfuis colorîbus depinxerim, ut in multis videar meras hijlorias & hypothef es fcripfiffe [quod mihi in concionibus haut infrequenter accidijfe, tefiari pojjunt familiares & amicimeî) : hinc tamen non fequitur malè confultisfufpicio- nibus & conjeéîuris tantopere indulgendum fuijjfe, ut immi-

1 5 tes indè innocuis capitibusjîruerentur aceufationes . Patroni potius fuijjet, beneficos fuos Optimates ad admiranda \pro- videntiœ divinœ hac in parte fubducere, & fuggerere illud Apofioli 1 Cor. 14, 24, 25 : « Arguitur ab omnibus, & » dijudicatur ab omnibus : & ita quœ occulta funt in ejus

20 » corde, manifejia funt : atque ita procidens in faciem, » adorabit Deum, annuncians Deum verè in vobis ejfe*. » Nempe etiam nomen civitatis, in quâ ea, de quibus feribebas, contigerant, Spiritus Sandus tibi diftavit, & prophetabas. In loco enim ibi citato, Apoflolus

25 Paulus fie feribit : Si autem omnes prophetent, intret autem quis infidelis, vel idiota, arguitur ab omnibus, &c. Sic ergo etiam Voetius inter Prophetas. Atque hîc obiter eft notandum, te gloriari quod fsepe fada parti-

a. Texte de la Vulgate : convincitur (pro arguitur)... Occulta cordis ejus (pro quœ... corde)... cadens (pro procidens)... pronuntians quôd vere Deus in vobis sit (pro annuncians. . . effe).

�� � 104 EPISTOLA i47-"49-

cularia inter concionandum ita defcribas, ut ea certis perfonis tribuantur, ac merse hiftoriae effe putentur. Quâ ratione latiffimam & liberrimam de quibuflibet ca|lumniandi viam tibi aperuifti, quse fi nunquam à fuperiore poteftate claudatur, admodum mirabor. 5

Sed quamvis Concionatori, à quo maxime veritas expe&atur, turpiffimum fit mentiri ; & ei, qui pietatem & charitatem Chriftianam profitetur, fub fpecie vitio- rum reprehendendorum, de proximo maledicere atque occulta qdia exercere : pejus tamen adhuc à te fieri J0 mihi videtur ; cùm non contentus negare te fcripfiffe illa quae rêvera fcripfifli, ac fimulare te generaliter tantùm vitia quaedam defignafie, cùm ea certis perfo- nis afiinxifti, defendere audes, pag. ij, pag. 342, & aliis in locis, te jure potuiffe Optimates & Sylvamdu- t5 cis nominatim exprimere, non quidem id ullis ratio- nibus probans (neque enim potes), fed exemplis vel diflîmilibus vel non bonis, quo pado fcelera omnia | licita effe poffet probari. Quodque omnino ridiculum eft, pag. j 50, à te ipfo exemplum fumis 8 , tanquam fi 20 quod aliàs impune fecifti, femper tibi debeat permitti. Sed adhuc ulteriùs pergis, cùmque magna differentia fit inter accufatorem & judicem, non tibi fatis eft quo- flibet poffe nominare, ut coram omnibus eos accufes, fed vis decifiones & judicia de ipfis poffe promulgare ; 25 quodque omnium infolentiflimum eft, vis fuprema illa

a. Confiât. Mar. : « Ne longe abeam, cùm ego ante triennium, pro » modulo fuccurrens orthodoxiae & orthodoxis fratribus in enodatione » quaeftionis de poteftate ecclefiafticâ, atque eâ occafione fubjicerem pro- » blema de feffione delegatorum Magiftratûs in conventibus Synedrii : » nemo eft qui haftenus monuerit aut àtnHni aut noXuitpaY(io<iûvT()v » praeter décorum Theologicum aut Academicum à me commiflam... » (Pag. 35o.)

�� � i49-«*>- Ad G. Voetium. 105

tuî folius judicia tantundem habere authoritatis, ac fi ab aliquâ congregatione Theologorum , ab aliquo Concilio, & forte, exconfequenti, ab ipfo Spiritu fando fada effent. 5 Poftquam enim, pag. 343 , ad probandum tibi licuiiTe Sylvamducis nominare, attulifti exemplum a nefcio cujus decifionis Cl. DD. Theologorum Leidenfium, in quâ velidiotœ & mulier\culœ perciperent intelligi, non in- definite,fedjignate Amplijf. DD. Confules totumque adeà

10 Senatum cujufdam urbis (faltem ut refers, ego enim de hiftoriâ iftâ nihil fcio nec inquiro) : tibi objicis, pag. 344, Atqui DD. Profejfores Leidenfes refponfum com- mune dederunt nomine Facultatis Théologies ; tua autem determinatio particularis & privata. Cui objedioni ut

i5 refpondeas, pag. 34$ : 1 AfFers privatorum quorumdam nomina b , quos ais taie quid feciffe.' 2 Hœc ejl, inquis, nimia curîojitas in aliéna Republicd, quôd nempe aliqui aufint inquirere, an decifiones fadae à te in thefibus (quje fciiicet ad Rempubl(icam) valde pertinent, funt-

20 que ejus fecretiflima pars, in quam non licet inqui- rere) tantumdem habere debeant authoritatis, quantum

4 Non à la ligne (i™ édit.).

a. Confrat. Mar. : « Cùm enim anno 1628 Cl. DD. Theologis Leiden- » fibus offerrentur quaeftiones in cafu confeientiae decidendae, de novo » juramento civico, quod urgebat Inclytus magnae urbis N. Senatus : » decifio alia elTe non poterat, quin vel idiotœ & mulierculae in Belgio ex » le&ione ejus perci.perint, intelligi magnam urbem, inque eâ non indefi- » nitè aut àSvjXwç tôv Seîva..., fed fignatè AmplifT. DD. Confules to- » tunique adeo Senatum. » (Pag- 343-344.)

b. Ibid. : « Refp. 1. Non viderunt ergo refponfa Melanthonis, Bezae, • Calvini, Martyris, Zanchii, &c, quae illi maximam partem, fi non ple- » raque feorfim dederunt, abfque collegis fuis, five ecclefiafticis, five aca- » demicis. » (Pag. 345.)

Œuvres. III. 58

�� � Iû6 • EPISTOLA :5o-iSi.

fi prodirent fub nomine totius Facultatis Theologiae, quae in Republicâ| veftrâeflepoteft. Eafquetantumdem habere fie ibid(em) probas : Dîfcant, inquis,yî itaplacet, Profeffores nojîrœ Facultatis effe in doéîrinâ,Jludiis, pro- fejfione, iVo^u/ouç , & refponfiones ac thefes fingulorum 5 haberi tanquam omnium, communi confenfu approbatas, ftve fpeciatim prœcedanea collatio & judicium prcecejferit, five non prcecejferit propter temporis angujîiam aut aliam quameunque obcaujfam.

Egregium profe&ô & te dignum argumentum. Très 10 eftis in veftrâ Academiâ Theologiae Profefîbres a , quo- rum alii duo fortafle non amant lites, & fapiunt, meâ quidem fententiâ. Norunt autem, quàm fis acerbus, quàm mordax, quàm paratus ad magna volumina conviciorum efFundenda in illos, qui tibi vel mini- i5 mùm contradicunt ; vel fi hadenus hoc ignoraffent, jam exemplo Marefii facile difeunt, te etiam Theo- logis Reformatis non parcere, nec qui|dem de te bene meritis : aufim enim afïirmare me non advertifle Ma- refium ulli alii blanditum fuiffe in fuo libro, quàm 20

9 Non à la ligne (/" édit.).

a. Gisbertus Voetius, Meynardus Schotanus, Carolus Dematius. — Lemannus, pour soutenir sa cause, s'était adressé, comme nous l'avons vu ci-avant, note de la p. 78, à la Faculté de Théologie de Leyde (trois pro- fesseurs : Joh. Polyander à Kerckhoven, Jac. Triglandius, Fridericus Spanhemius), à celle de Franeker (un seul professeur : Joh. Maccovius), et aux professeurs de Théologie de Harderwijck (Joh. Cloppenburch) et de Deventer (Henricus à Diest), sans compter les trois professeurs d'Utrecht. Maresius dira plus tard : « Cùm gymnafta ipfa fuerint confulta » & Academiâ Franekerana, qux unicum tune habebat profefforem, Uni- » verfitas tamen Grœningana praeterita fuit, quôd Dominus Voetius inde » nihil fibi favorabile expeftaret. » (Ultima patientia, p. 140.) Desmarets était professeur de théologie à Groningue, depuis janvier 1643 (voir ci- avant, note de la p. 80).

�� � 1 52-i 53. Ad G. Voetium. 107

tibi, & nihilominus eum lexcenties Optimatum fuo- rum adulatorem injuriofe appellas. Quid mirum igi- tur, fi tibi nolint in os refiftere, folufque idcirco décernas in Academiâ tuâ quidquid lubet ? Vos autem 5 très Facultatem Theologicam, atque adeô Ecclefiam Reipublicae veftrae componitis, faltem fi vobis per Concionatores & alios licet, quod ignoro. Sed quam- vis negarent, facile ex Sacris Literis probabis, quia in ore duorum aut trium flat omne verbum, & cùm

10 duo vel tresfunt congregati in nomine Chrifti, ipfe Chri- ftus vel certe Spîritus fanclus inter îllos verfatur*. Sic quia tu folus occupas trium poteftatem, illi très com- ponunt veftram Eccle|fiam ; & in medio Ecclefiœeft Spi- ritus fanétus, tu folus habes Spiritum fandum. Quôd fi

1 5 alii fateantur, per me licet, ac etiam ut tua unius autho- ritas fit major quàm reliquorum omnium fimul colle- 6torum, quia, ut ais, nihil tibi negotiicum Synodis. Non meumeft me illis, qua ad religionem veftram fpedant, immifcere. Sed nec ab inftituto meo, nec etiam forte ab

20 ofîicio erit alienum, fi ea hoc in loco non reticeam, quse ad communem harum regionum pacem & con- cordiam non parum conducere mihi videntur.

De mentis Gisberti Voetii.

Pars Septima.

25 Eft, inquam, inftituti mei pericula hîc oftendere, quse ex impunitate maledicentiœ tuae oriri poffent.

a. Mat th., xvin, 20.

�� � 108 EPISTOLA i 53-i 5b

Ac quamvis hoc fcriptura epiftolari forma compo- fuerim, non tamen illud tibi fojli, fed quibuflibet aliis legendum proponam. Neque tamen profeftô leges charitatis, exemplo tuo, contemno. Longe mallem te privatim poffe emendari, fi quœ ejus rei fpes fuperef- 5 fet : atqui cùm, ut fupra vidimus 3 , nec Magiftratuum nec fymmyftarum tuorum privata? admonitiones & literœ quidquam ha&enus apud te potuerint, nihil amplius, hac in parte, nifi per publicam reprehen- fionem, fperare licet ; ac quamvis ego perlibenter ab io hac taediofâ fcriptione abftinerem, tam neceffaria ta- men mihi videtur, ut eam omittere plane non poffim. Non modo quia uniufcujufque officium eft, falutem & pacem ejus regionis in quâ degit, pro modulo fuo procurare ; fed etiam quia vix ullus alius eft, cui fue- «5 rit tanta occafio in vitia tua inquirendi, quique libe- riùs ea poffit palàm | facere ; ac etiam à quo eorum patefaftio in meliorem partem fumi, & plus ponderis habere poffe videatur.

Quôd mihi magna fuerit antea occafio de te inqui- 2° rendi, & nunc mérita tuaexponendi, facile concèdent omnes, qui fcient te ab aliquot annis per impudentif- fimam calumniam abfque ullâ vel minimâ umbrâ ra- tionis mihi fummum fcelerum, Atheifmum fcilicet, affingere voluiffe, ut patet ex libellis tuis de Atheifmo 2 5 anno iôjo editis, de quibus adum eft fuprà in fine quarts partis hujus epiftola? b ; jamque librum injurio-

19 Non à la ligne (1" édit.).

a. Ci-avant, p. 86, 1. 7-10.

b. Page 52, 1. i3, à p. 55, 1. 2. Voir, pour ces thèses, de Atheifmo, sou- tenues les 22 et 29 juin, 6 et i3 juillet 1639, t. III ci-avant, p. 604-605.

�� � i55-i5 7 . Ad G. Voetium. 109

fum, quem Philofophiam Cartejîanam vocas, & cujus ultima folia a hoc ipfo tempore inter fcribendum ac- cepi, fi non in folidum à te fcriptum (nolo enim iftius gloriae nullam partem adjutori tuo b relinquere), fal- 5 tem tuo juflu & tuâ cura typis fuiffe man|datum. Cùm- que fummam in eo libro falfiffima & nullo modo pro- babilia de me fcribendi licentiam fumpferitis, mihi faltem, ut confido, libertas concedetur ea hîc aperte omnibus exponendi, quae de te vera efle probare pof-

10 fum. Et infignis illa maledicentia tua, quâ plerique alii à te aggrediendo deterrentur, mihi nullo paéto eft timenda : non modo quia vitam meam ita paravi, ac tam multis fum notus, ut nihil vcri de me dici poffit, quod nolim audire, ac nihil falfi quod non facile ca-

i5 lumniae convincatur ; fed etiam quia jam in iftâ Phi- lofophiâ Cart. omnia convitia, omnem maledicentiam, omnes artes tuas calumniandi, confumpfifti, adeô ut pauca illa, quae de te fcripferam in epiftolâad P. Dinet, comparari poffint cum linteo, quod ferpentibus cicu-

20 randis ofFerri folet, ut admorjdeant : in illud enim omnes dentés & venenum ita deponunt, ut innoxie poftea traclari poffint.

Denique multœ funt rationes, ob quas ea, quae de te fcribo, aliquid fortaffe ponderis apud aequos le-

25 dores & judices funt habitura. Nam primo notum eft,

1 5 in omis {éditions suivantes). — 22 Non à la ligne (/" édit.).

a. Descartes ne connaissait jusque-là que les 144 premières pages, ou les 6 premières feuilles, auxquelles il avait répondu, p. 13-64 ci-avant. Les dernières feuilles qu'il vient de recevoir sont au nombre de six encore (exactement cinq, plus 9 pages, l'ouvrage ayant en tout 27? pages, sans compter la table des matières).

b. Martin Schook. Voir ci-avant, p. 5, note b.

�� � 1 10 EPISTOLA i5 7 -iS 9 .

me pacis & quietis prae caeteris effe amantem, nerai- nem unquam in jus vocaffe, nemini controverfiam ullam moviffe, ac etiam faepe illatas mihi injurias con- donare quàm perfequi maluiffe ; contra autem te quam- maxime effe contentiofum , acrem & importunum : 5 adeô ut, û vel minimum quid hîc haberem, quod cum aliquo praetextu poffes arguere, ftatim mihi lites, quas maxime refugio, effent expe&andae ; atque ideô me fummam curam in eo effe adhibiturum, ut non modo nihil fcribam, quod non fit verum, fed infuper | quod 10 non fit indubitatum.

Notum etiam eft, mihi non folere effe ingratum, quod quis opinionibus meis contradicat ; fed eos qui veritatis explorandœ caufâ illas impugnant, hoc no- mine inter amicos à me numerari, & tantô effe gra- i5 tiores, quô validiores objediones proponunt ; eos autem, qui tantùm cavillantur aut conviciantur, folere à me contemni. Quod utrumque in multis reipfâ jam oflendi ; nec unquam ulli alteri ex aperte calumnian- tibus refpondi, nifi uni cui peculiarem ob caufam 20 refpondere cogebar : unde facile credetur, me etiam nunc injurias à te illatas perfequuturum non fuiffe, nifi effent admodum atroces, & earum perfequutio cum aliquâ publicâ utilitate conjungi poffet.

Praeterea notum eft, me jam à plurimis annis lias 25 regiones ita incolere, ut nemini dubium effe poflit, quin aeque bene, | atque ullus indigena, erga ipfas fim affe&us ; ac etiam forte hoc nomine mihi aliquid prae- rogativae effe tribuendum, quod non ex forte nafcendi, fed ex deledu, in ipfis vivam Cùm enim, ut multi 3o

1 1 Non à la ligne {i n édit.). — 24 Même remarque.

�� � 159-161. Ad G. Voetium. i i i

fciunt, fatis commode in patriâ meâ verfarer, nec alia prorfus ratio me ad alias fedes quserendas impelleret, quàm quôd, propter multitudinem amicorum & affi- nium, quorum confortio carere non poteram, minus 5 mihi effet otii & temporis, ad incumbendum ftudiis quibus oble&or, & quae aliqui perfuafum habent ad commune bonum gentis humanae prodeffe poffe ; cùm- que nulla pars orbis terrarum mihi clauderetur, atque omnino nulla effet, quam non confiderem me libenter

io in incolam, fibi nec gravem, nec forte etiam inde- corum, effe recepturam : hanc prae caeteris omnibus ( inhabitandam delegi.

Denique notum eft, me nec effe profefîione Theo- logum, nec de ullis unquam ex iftis controverfiis, quae

i5 Chriftianos in diverfas feftas diviferunt, difputare, atque ideo liberius,quàm Marefium aliumve ex veftris Theologis, omnia, quae de te dicenda funt, proferre poffe; ac fidem meam minus fore fufpedam quàm aliorum, qui de rébus ad religionem pertinentibus

20 contra te pugnant. Omnino enim poterit animadverti, me nihil de te effe di&urum, quod non eodem modo poffem dicere, fi effem ejufdem tecum religionis.

Hîc autem primo agam de virtutibus, quae Theolo- giae Profefforem & Ecclefiae Paftorem commendare 2 5 mihi videntur ; deinde fada tua breviter recenfebo, ac denique de meritis inquiram. Certum eft bafim & fun- damentum f omnium virtutum effe Charitatem, illam- que in iis potiffimum requiri, qui publiée deledi funt ad alios erudiendos & ad virtutem incitandos. Nofti 1 2 Non à la ligne (/" édit.).

�� � 112

��EPISTOLA i6i-i63.

��quid hac de re fcribat Apoftolus Paulus, i Cor. \) : Si linguis hominum loquar & Angelorum , Charitatem autem non habuero*, faélusjum velut ces Jonans, aut cym- balum tinniens. Et Ji habuero prophetiam, & noverim my- Jîeria omnia & omnem fcientiam ; & Ji habuero omnem 5 fiiem ita ut montes transférant, charitatem autem non habuero, nihil fum. Et Ji dijlribuero in cibos pauperum omnes facultates meas, & Ji tradidero corpus meum ita ut ardeam, charitatem autem non habuero, nihil mihi pro- dejl. Ex quibus patet omne aliud Dei donum, quod in 10 aliquo homine effe potefl, nifi cum charitate fit con- jundum, nihili plane effe faciendum. Signa autem, ex quibus Cha|ritas agnofci poteft, ibidem ab Apoftolo fie recenfentur : Charitas patiens ejl, benigna ejî. Cha- ritas non œmulatur, non agit perperam, non inflatur, non i5 ejl ambitioja, non quœrit quœ fua funt, non irritatur, non cogitât malum, non gaudet fuper iniquitate : congau- det autem veritati. Unde fequitur, illos, qui funt irae impatientes, maligni, invidiofi, turbulenti, timidi, ar- rogantes, litigiofi, truculenti, maledici, conviciatores, 20 & mendaces, nullo modo habere Charitatem.

Cùm autem haec Charitas, hoc eft, fanda amicitia, quâ Deum profequimur, & Dei caufâ etiam omnes homines, quatenus feimus ipfos à Deo amari, raa- gnam habet affinitatem cum honeftâ illâ humanâ ami- 25 citiâ, quœ inter viros familiaritate conjundos effe folet : optime, ni fallor, utriufque officia fimul expen- demus. Una eft tantùm | fumma régula, ut nunquam

2 1 Non à la ligne (/" édit.).

a. Texte de la Vulgate : habeam (pro habuero).

�� � i63-i65. Ad G. Voetium. I I J

maie, fed, quantum in nobis eft, bene amicis noflris faciamus. Et quianihil melius eft, quàm vitiis carere, ideô nemo unquam alteri majus beneficium praeftat, quàm cùm ipfum ab aliquo vitio modis appofitis revo- 5 care conatur. Sed addo, modis appo/îtis : nam fi quis intempestive alium objurget, fi levem ob culpam nimis fevere, fi aliis prsefentibus cùm non eft opus, fi falfa crimina illi affingat, & ita non tam emendationem, quàm ignominiam ejus & gloriam fuam, quaerere vi-

io deatur, odiofus erit & importunus. Sed fere femper licet privatim, nemine confcio, modefte amicum fuum admonere ; atque fi hoc non fufficiat, & culpa fit gra- vis, licet etiam inftare & objurgare ; ac deinde curare idem fieri ab aliis ejus amicis, uno, duobus, omnibus.

i5 Quse o|mnia fi non profint, ejufque peccatum fit taie, ut eum amicitiâ viri honefti reddat indignum, poflu- mus quidem nos ab ejus familiaritate fubducere, ac non ampliùs ipfum inter amicos numerare. Sed fane quamdiu amamus, non debemus unquam ipfum pu-

20 blice coram omnibus etiam extraneis & ignotis repre- hendere ; neque enim hoc pado bonum ejus procura- remus, fed potiùs malum, nempe infamiam. Hocque non folùm de vitiis occultis eft intelligendum, fed etiam de publicis : qui enim publiée peccant, folent

25 in peccatis fuis gloriari, nec curant quôd fciatur fe talia committere; fed dolent quôd propterea vitu- perentur. Notandumque eft, metum infamise quam- maxime homines à vitiis retrahere, non autem ipfam infamiam, quse poftquam alicui illata eft, non | ampliùs

3o ab eo timetur. Et idcirco qui privatas amicorum ob- jurgationes non audiunt, non etiam publicis repre-

ŒUVRBS. III. 59

�� � H4 Epistola 165-167.

henfionibus emendantur, fed contra potiùs ex iis fumunt occafionem & libertatem in peccatis fuis per- feverandi, ut frequens experientia oftendit.

Atque hae leges humanae amicitiae plane conve- niunt cum legibus Charitatis, quas ipfe Chrillus Matt. 5 18 fie docet : Si peccaverit in te j rater tuus, vade, & corripe eum inter te & ipfumfolum. Site audierit, lucra- tus eris fratrem tuum. Si autem te non audierit, adhibe tecum adhuc unum, vel duos, ut in ore duorum vel trium tejîiumjlet omne verbum. Quàdfi non audierit eos, die ec- 10 clefiœ. Si autem ecclejiam non audierit, fit tibi ficut ethni- cus & publicanus. Ubi notandum eft, non agi de qui- buflibet proximi peccatis, fed tantùm de injuriis nobis ab ipfo illatis : | non enim tantùm habetury? peccaverit frater tuus, fed additum eft in te. Cùmque habeamus i5 plus juris ad aliquem reprehendendum, cùm nos ipfos affecit injuria, quàm cùm videmus duntaxat illum aliud mali fecifle : non dubium eft quin hîc continean- tur extrema omnia remédia, quibus uti licet ad proxi- mura fuum, cùm peccatum aliquod magni momenti 20 commifit, reprehendendum. Nec alio nomine omnia proximi peccata hue revocantur, quàm quia fupponi- tur efle tantus zelus in viris piis, ut non minus œgre ferant, quôd quis peccet in Deum, vel, quia Deo ab hominibus noceri non poteft, quod ille qui peccat, & 25 quem amant ut proximum, fibi ipfi noceat peccando, quàm fi illis injuriam inferret. Si quis itaque in te peccaverit, qui fit Chriftianus atque ideo quem per cha|ritatem diligere tenearis, primo quidem illum pri- vatim monere debes. Atque fi non emendetur, debes 3o

3 Non à la ligne {1" édit.).

�� � 167-169. Ad G. Voetium. i i 5

fecundâ vice ipfum monere coram uno vel duobus ejus amicis, eofque ad hoc potiffimùm deligere quos plurimum authoritatis apud ipfum habituros efle con- fidis. Ac rurfus fi non emendetur, die ecclefiae, hoc 5 eft, conqueraris de ipfo apud concilium illorum om- nium, qui eum etiam in Chrifto diligunt : adeô ut, juxta ordinem quem audio à veftris obfervari, poffi- tis hîc per Ecclefiam intelligere Synedrium vel Sy- nodum.

10 Sed diligenter hîc notandum per hoc verbum die ecclejiœ, nullo modo intelligi publicam reprehenfio- nem coram omnibus etiam extraneis, qualis fieri pof- fet per thefes Theologicas aut conciones. Primo, quia dire&e répugnât charitati, & habet ra|tionem pœnae,

i5 quâ non procuratur bonum ejus qui fie arguitur, fed ei malum infertur. Neque enim, ut jam didum eft, fi quis peccatum emendare noluerit, poftquam vulgatum eft inter ejus amicos, magis poftea illud emendabit, propterea quôd aliis etiam innotefeet ; ac contra po-

20 tiùs, amifîb metu iftius pudoris, audacior fiet ad pec- candum. Secundo, quia fequuntur hœc verba : Siautem ecclefiam non audierit, fit tibi ficut ethnicus & publica- nus; hoc eft, definas eum numerare inter illos, cum quibus peculiarem amicitiam propter communionem

25 fidei contraxifti, & pluris non facias quàm extraneum & ignotum. Non autem jubet ut ideirco eum perfe- quaris ut inimicum : neque enim olim Chrifti difei- puli ethnicos & publicanos odio habebant, fed tan- tummodo non amabantut | fratres.

3o Atque hse quidem leges amicitiae generaliter omni- 5 confilium (/" édit.). — 9 Non à la ligne (ibid.). — 22 Idem.

�� � u6 Epistola 169-171.

bus mandata? funt ; fed prae caeteris tamen, ad ipfas Theologi, Concionatores, & Ecclefiarum Paftores obli- gantur. Nam cùm nihil in humanâ focietate fit ami- citiâ praeftantius, & praecipuus ejus fruétus in eo con- fiftat, quôd ab amicis errorum noftrorum admoneri & 5 à vitiis revocari poffimus ; cùmque omnes fibi priva- tim comparare non poffint amicos fatis fidos & fatis prudentes, ut iis in hune ânem uti poffint : viri prse caeteris pietate, prudentiâ, & charitate chriftianâ in- fignes, tanquam communes omnium hominum amici, 10 libenter ab iis, qui eos ut taies agnofeunt, audiuntur ; & illi qui vitam in theologicis ftudiis impendunt, atque in Concionatores Ecclefiarumque Paftores de- ledi funt, taies effe vulgo putanjtur. Atque omnino cùm funt taies, fummopere à caeteris hominibus hono- i5 rari debent & diligi. Sed fi quem videamus, nunquam nos privatim ullius peccati admonentem, omnes cap- tare occafiones publiée apud alios nos culpandi, prae- cipue cùm putat nos nunquam id refeituros ; & faepe vel ea peccata, quibus nunquam obnoxii fuimus, no- 20 bis tribuere ; vel fada quaedam noftra, fed quae nec à nobis, nec ab aliis mala creduntur, tanquam magna crimina condemnare, quamvis nullâ unquam à nobis vel minimâ injuria fuerit affedus, eodemque etiam modo fe gerere erga alios plures : clare agnofeemus 25 illum charitate omni atque humanitate effe deftitu- tum, & amicitiâ indignum. Quae vereor ne fruftra videar hîc fcripfhTe; jam enim fuprà fatis vidimus, te leges charitalis ut mu\Jîeas a contemnere : forfan quia non cupis blandus videri, fed reprehenforis acerbi- 3o

a. Voir ci-avant, p. 100, 1. 1 1.

�� � i 7 i-: 7 a. Ad G. Voetium. 117

tate ac legiflatoris imperio magis dele&aris. Ideoque nonnulla etiam de iftis hîc fubjungam.

Et primo quidem, quantum ad reprehenfiones, quae fiunt abfque ullo jure condemnandi, & vocantur pro-

5 prie accufationes : certum efl illas in omni republicâ bene inftitutâ permitti, modo fint verse, ac etiam ali- quando imperari, ut in crimine majeftatis. Et omnino illi, qui alios vitupérantes nihil falfi de ipfis dicunt, legibus non condemnantur. Habetur enim exprefle,

10 lib. 18 Dig. de injur. & fam. lib. : eum qui nocentem in- famavit, non ejje bonum œquum ob eam rem condemnari : peccata enim nocentium nota ejfe, & oportere & expedire". Sed nihilominus varise funt caufae, ob quas certae ac- cufationes aliis minus honeftae | ac juflae funt. Nam

i5 fane humiliores reos & ad pœnitentiam paratos nemo unquam honefte accufat, nifi fit Praetor, vel aliquara aliam ob caufam ad id cogatur : quia pugnat cum cha- ritate, quâ nos omnes mutuô profequi debernus, ut eum, qui fupplex efl & veniam petit, puniri cupiamus.

20 Sed fi quis arrogans & obflinatus ea committat ex qui- bus pax & concordia Reipublicae turbari poffit, quique privatim ab amicis ac etiam à Magiflratibus monitus peccata fua nolit emendare nec agnofcere; qui fit tam vehemens in aliis impugnandis, tam audax in calum-

25 niandis, tam pertinax in perfequendis, ut vix ulli au- fint ei refiftere; qui denique tôt habeat effugia, tôt aflutias ad vitia diffimulanda, tantamque impudentiam ad ea perneganda, ut quamvis facile poffint intelligi

2 Non à la ligne (1" édit.).

a. Texte du Digeste, XXXXVII, ix : De iniuriis &famqfis libellis, 18.

�� � 1 1 8 Epistola i 7 j-i 7 5.

ab iis qui | caufam examinant, non tamen ita facile quilibet pofïit ea omnibus demonftrare : certum eft illum, qui poteft atque audet, quique non eft in ullo publico munere conftitutus, re6te facere, fi talem reum accufet, ac etiam non pofle honefte non accu- 5 fare, fi fuerit ab ipfo laceffitus & atrocibus calumniis lsefus, ne vel pufillanimis effe, vel ea quae pertinent ad publicam utilitatem & propriam exiftimationem negli- gere videatur. Excepi autem illos qui muneribus pu- blicis funguntur, non quôd nulli ex ipfis poffint alios 10 accufare, aliqui enim ex officio ad id coguntur; fed quia illis, quorum officium nihil taie exigit, minus honeftum eft quàm privatis. Cavere enim debent, ne cùm judices eue non pofïunt, videantur authoritate fui muneris abutî velle ad alicujus innocentiam op- i5 pri|mendam. Quippe privati periculo fuo accufant, & nifi omnia quae dixerint fint vera, vel faltem nifi juftas caufas habuerint ea putandi effe vera, ut calum- niatores puniuntur ; fed in authoritate conftituti, faepe impuniùs nocent. At certe, ex illis omnibus 20 qui publicum aliquod munus fuftinent, nullis eft magis indecorum alios accufare, quàm Conciona- toribus, ProfefToribus Theologiœ, atque Ecclefiarum Paftoribus : cùm enim, ratione muneris fui, pro viris fupra caeteros piis, dodis & charitatis zelo arden- 25 tibus habeantur, magno prsejudicio gravant caufam quam impugnant; &, fi velint mali efle, multas ha- bcnt occafiones ad impune calumniandum. Scd quam- vis forte nonnunquam illis concederetur ut alios accufarent, injuriafque fibi fadas ulcifccrcntur, & 3o privata odia exercèrent : | nunquam tamen profeciô

�� � 175-177- Ad G. Voetium. 119

concionibus aut thefibus publicis ad hoc honefte uti poflunt.

Nam, quantum ad conciones, nemo dubitat quin fuit inflitutse ad docendam veritatem circa ea quœ 5 fpe&ant ad religionem, & fimul ad homines à peccatis debortandos & ad virtutem impellendos, non autem ad ullos ignominiâ afficiendos, nec ad exempla mali- gnitatis exhibenda, nec ad ullum jus in fingulares ho- mines ufurpandum. Et quando aliquis in facrâ con-

io cione faétum particulare vel Magiftratûs vel privati alicujus reprehendit, majori eum afficit ignominiâ, quàm fi idem faétum ex alio loco, quamvis coram iif- dem auditoribus, ei exprobraret. Cùm enim publiée deleétus fit ad veritatem ex illo loco dicendam, privato

1 5 fuo teftimonio publicam authoritatem adjungit, | ficque dignitate fui muneris abutitur ad proximum infaman- dum. Deinde, quia omnis perfonarum publica repre- henfio, quantumvis vera & jufta, limites tamen chari- tatis excedit, atque ad proximi odium invitât: ideô eft

20 peffimi exempli in concione. Denique, quoniam prae- textu vitiorum arguendorum facile poteft quis in hoc crimen impune incurrere, quôd etiam perfonas repre- hendat, eas quidem non nominando, fed talibus notis defignando, ut quamvis ab auditoribus certô cognof-

25 cantur, ipfe tamen pofïït fimulare fe de illis non cogi- tafTe : idcirco illi qui reverâ pii funt, nullamque iftâ via illegitimam authoritatem fupra Magiftratûs & alios quofcunque ufurpare conantur, diligentiffime cavere folent, ne idem unquam de fe dici pofïït, quod tu de te

3o ipfo jaclas, pag. jji, quôd | nempe, methodo tibi ufi- tatâ,faéîa particularia in concionibus tuis haud infrequen-

�� � 120 EPISTOLA >77»78.

ter ita depingas, ut, quamvis nullos nomines, merœ tamen hijîoriœ effe videantur 8 .

Quantum ad thefes, fi verum & ordinarium earum ufum fpe&emus, non multum habent authoritatis ; fupponuntur enim ut plurimum à difcipulis fadae, ait- 5 que nihil aliud debent continere quàm affertiones, quas earum author in paucarum horarum difputatione defendendas fufcipit, five eas putet effe veras, five non putet. Nam, circa res ad fidem non pertinentes, nec ad ullius detrimentum fpeétantes, etiam ea, quae 10 putatfalfa, poteft in iis fine mendacio affirmare, cùm nempe, ingenii exercendi caufâ, vult ipfa contra omnes objeftiones, quse intra brève tempus difputationis fient, defendere. Poteft etiam in|terdum nomen alicu- jus authoris à quo diffentit exprimere, fi forte hoc ad 1 5 rem facere videatur : ut fi quis proponat taies thefes : Sanguis in venis non circulatur, contra Hervœum h . Dan- tur forma? fubftantiales, contra Regium c , aut fimiles ; tune enim cenfetur illum à quo diffentit honoris caufâ nominare, nullufque amator veritatis aegre unquam 20 fert fuas opiniones impugnari. Sed valde cavendum eft, ne quis in thefibus ita nominetur aut defignetur, ut id in ejus vituperium fadum fuiffe credi poffit; tune enim tranfirent in naturam libelli famofi, cujus de- decus in Academiam, in quâ effent editse, refiliret. 25 Quamvis enim ab uno fiant, coram omnibus ventilan- tur, & ideo, nifi prohibeantur, exiftimantur permitti;

19 illum à quo] illos à quo (/" édit.), illos à quibus (édit. suiv.).

a. Voir ci-avant, p. io3, 1. 7-13.

b. Voir t. III, p. 446.

c. Ibid., p. 488.

�� � 178-180. Ad G. Voetium. 121

nec ullibi minus tempeftive poiTunt exempla male- dicentise exhiberi, quàm in | Academiis aut fcholis, ubi non minus virtus quàm fcientia eft docenda. Sed fane, fi nunquam fit maledicendum in ordinariis illis 5 thefibus, quae tantùm ad horariae difputationis ufum parantur, multô minus id fieri débet in reverendis iftis libellis, quos fub thefium nomine vulgare foies : eorum enim te authorem profiteras, & in iis deter- minationes five décréta veftrae Facultatis Theologise

10 vis contineri. Quippe doces nos, pag. 343 : ProfeJJbres vejîrœ Facultatis effe in doclrinâ,Jludiis,profeJJionc, wo-ju- /ouç, & refponjîones ac thefes Jingulorum haberi tanquam omnium*.

Denique, ut meliùs intelligatur, quàm parum con-

i5 veniat in Thefibus iftis aut Concionibus loco vitiorum perfonas ipfas reprehendere, notandum eft jus chari- tatis, quo folo utuntur viri pii ad alios homines repre- hendendos, vel e|tiam jus magifterii, quo forfan uti potes, ut paedagogus, in adolefcentes tuae curae privatim

20 commilTos, non autem profe&ô in Magiftratum, plu- rimum differre à jure dominii, five à jure civili, quo utitur Magiftratus ad nocentes puniendos : eorumque prœcipuam difFerentiam in eo confiftere, quôd jus ci- vile refpiciat bonum commune multorum hominum

a5 fimul junclorum, jura autem magifterii & charitatis ad fingulos feorfim fpedatos referantur. Unde fit, ut li- ceat quidem Magiftratui privatis quibufdam nocere, ac etiam interdum ipfam vitam iis adimere, ut com- muni aliorum utilitati profpiciat; fed non ita unquam

îo licet psedagogo plures difcipulos habenti vel minimum

a. Voir ci-avant, p. 106, 1. 4-6.

Œuvres. III. 60

�� � 122 EPISTOLA i8o-i8î

quid mali uni ex ipfis inferre, ut aliis quantumvis ma- gnam utilitatem procuret : fingulos enim feor|fîm ab eorum parentibus accepit, ut iis benefaceret, non au- tem ut ullâ ratione noceret. Atque hîc omnino valet régula quse docet, non ejfe facienda mala ut eveniant 5 bona. Et multô magis adhuc valere débet, apud eos qui folo utuntur jure Charitatis : répugnât enim ut ille qui alium lsedit, pofïit in eo cenferi ejus amicus. Non, opinor, exiftimas tibi licere aliquem interficere aut vulnerare, quantumvis magnum peccatum commife- 10 rit; nec etiam pecunias diviti, quantumvis iis maie utenti, eripere, ut eas des pauperibus, aut in alios ufus quantumvis pios convertas. Sed fane, non video cur magis liceat proximi tui exiftimationem, quam multi fortunis omnibus ac vitâ ipfâ chariorem habent, 1 5 quantumvis juftâ reprehenfione, in concionibus aut decifionibus Theologicis minuere : fie enim il|lum affi- ceres damno vel pœnâ, non aliter quàm fi pecunias aut vitam eriperes. Hîc autem loquor de proximo tuo, nam forte in alios jure belli vis iftud tibi licere : fcio 20 te effe valde pugnacem, atque omnes, à quibus vel mi- nimum in religione diffentis, inter hofles numerare; quâ in re quàm pie te géras non dicam,fatis enim in- telligetur ex charitate quâ uteris erga ipfos fratres. Loquor etiam de concionibus & decifionibus Theologicis 7 5 duntaxat, quoniam ibi agendo ex publicâ authoritate maledi&is tuis plus noces. Ncque affirmo te nunquam alibi poffe inimicos publiée aceufare, five apud judi- cem, five etiam apud populum; etfi profedô minus honefte id potes quàm privatus, atque heee licentia 3o publiée alios aceufandi excedit loges charitatis, & non

�� � i8a-i8 4 . Ad G. Voetium. 12)

inftituta eft ad bonum eorum qui | accufantur, fed re- liquorum qui, metu fimilis accufationis, à vitiis magis abhorrent, ut jam diélum eft. Atqui audi B. Jacobum cap. 4 dicentem : Qui detrahit fratri, aut qui judicat

5 fratremfuum, detrahit legi, & judicat legem. Conceffum enim tibi eft, imô tanquam concionatori mandatura, ut vitia reprehendas, & homines ab iis revocare cone- ris : fed hoc longe aliud eft, vitia reprehendere, quse jam ab omnibus fine controverfiâ pro vitiis habentur,

10 quod unum tibi mandatum eft ; & aliud, judicare hune vel illum hominem iftis vitiis effe obnoxium; vel etiam determinare hoc vel illud, quod ab aliis pro vitio non habetur, vitium effe. Quod profe&ô fi facis, detrahis legi, & judicas legem; hoc eft, plus arrogas judicio tuo

i5 quàm legi. Ad determinandum enim quid fit juris, ha- betis, opinor, Synojdos veftras, in quibus ex communi omnium fententiâ judicatur; & ad fada hominum pu- nienda, habentur Magiftratus. Mihique non facile per- fuadeo fymmyftas tuos aequo animo effe laturos, quod

20 tu folus, ex propriâ authoritate, de quaeftionibus non- dum apud vos determinatis ita décernas, ut quamvis alii theologi ac etiam intégra fynedria à te diffentiant, pluris tamen fieri velis tuum unicum decretum, quàm aliorum omnium opiniones : nifi forfan te in caput Ec-

2 5 clefise fu3s conftituant, quod non auûm diffuadere, ne vel illis fim fufpedus, vel maie merear de noftris. Sed fane, fi etiam Magiftratus paterentur te de particulari- bus hominum faftis in concionibus aut thefibus judi- care, atque ita in omnium hominum famam libère

3o graffari, admodum mirarer. 3o Non à la ligne (/** édit.).

�� � 1 24 EPISTOLA 184-187.

Novi quidem | prœtextum quo uti poffis ad fingen- dum id tibi licere : nempe, quemadmodum olim Pro- phetae Reges ipfos liberrime objurgabant, ita etiam tu,- pientiffimus fcilicet eorum imitator, tanto ardes zelo, ut ferre non poffis quidquam committi, non di- 5 cam quod Deo difpliceat, fed quod tibi videatur, vel tantùm quod fingere poffis tibi videri, Deo difplicere, quin illud feveriffime reprehendas, &, quia non habes rationem perfonarum, seque libenter in Optimates & Magiflratus atque in vulgares homines inveharis. Sed, I0 Domine Voeti, velim ut advertas, jus illud fummurn, quod olim quidam Prophetae in ipfos Reges exercue- runt, non illis conceffum fuifTe, nifi quatenus modo extraordinario & fupernaturali à Deo impellebantur, ejufque voluntati obfe|quentes non poterant errare : l5 quapropter etiam illis non credebatur, nifi quia ma- gnis & indubitatis miraculis fidem didis fuis facie- bant. Atque ut intelligas eorum jus tam immenfum fuifTe, ut non facile tibi ullum fimile concedi poffit, vide quo pa&o Deus illud defcribat, Jer. 1 : Ecce, in- 20 quit, conjiitui te hodie fuper gentes & fuper régna, ut evellas, & dejîruas, & difperdas, & dijfipes, & œdificcs, & plantes. Ille autem, qui fie conflituebatur fuper gentes & fuper régna, erat vir iolus, nullos fecum habens confiliarios vifibiles, cum quibus de iis, quœ agenda 25 erant, deliberaret, nullamque etiam habens potefla- tem civilem ; & ideirco non fuiffet rationi confenta- neum Reges & populos fe ultro illi fubjicere, nifi evi- dentibus miraculis oftendifTet fe à Deo regum domino reverâ miflum effe. Tu | quidem extraordinarios iitos 3o Prophetas optime in eo imitaris, quôd aliorum homi-

�� � 187-189. Ad G. Voetium. 12c

num confilia non cures, &, tanquam fi cum Deo loqui foleres, ex proprio pedore décréta tua depromas , fed miracula tibi hadenus defuerunt, & didici ex tuis fcriptis nullos his fœculis juxta veftram religionem 5 agnofci in Ecclefîâ taies Prophetas, qui fcilicet edant miracula, & quibus in omnibus fit credendum.

Atque idcirco non opus erit, ut examinem, quid noftris aliifve, qui à vobis hac in parte dirTentiunt, pofïit concedi. Satis eft quôd intelligatur, te nec efle

10 ab errandi periculo immunem, nec ullum privilegium habere fupra cseteros omnes religionis veftrae Mini- ftros. Hinc enim fequitur, fi tibi liceat Magiftratuum fada coram populo ex propriâ tuâ authoritate repre- hendere, i|dem etiam omnibus aliis licere ; ac cùm

i5 errare poflitis, & fint quot homines tôt fententise, nullum alium inde frudum expedandum effe, quàm turbas & confufionem. Quse mala in Republicâ tam potenti, tam multis membris confiante, ac cujus falus omnis à concordiâ dependet, quàm diligentiflime prae-

20 cavenda elle nullus ignorât. Sed ne intérim Charitatis oblivifcamur, quemadmodum folemus amicis condo- nare quidquid in nos peccent, quandiu judicamus eos reverâ nobis effe amicos, contra autem in illos magis irafci, quos agnofcimus amicitiam fimulare ut nos

25 laedant, quàm in aperte nocentes : ita, fi quando Theo- logus vere pius, & quem conftet nullo alio duci affedu quàm Charitatis, limites officii fui excédât, facile poterit excufari; fed fi quis, vultu ac verbis | fimulans pietatem, fadis ipfis nihil aliud quàm malignitatem &

3o dominandi lubidinem oftendat, omnino eft coèrcendus.

6 Non à la ligne (1" édit.).

�� � I2Ô EPISTOLA 1S9-190.

Nunc autem, fi examinemus fadum tuum contra Sylvamducis, facile quo zelo ferveas intelligemus. Nam primo, confidcrando rationes, quœ te moverc potuerunt, ut illam urbem in thefibus publicis no- minares, ac fimul ea, quse ab ejus Magiftratu atque 5 Optimatibus fada erant, condemnares, ipfofque Opti- mates variis convitiis afficeres, nullam omnino pof- fumus invenire quœ redoleat Charitatem. Nec ullam ipfe excogitare potuifli : nullam enim in toto tuo libro habes, nifi quôd dicas, pag. 4% te fuper fado 10 Sylvseducenfi confultum fuiffe à nefcio quo illius urbis Miniflro, & operœ quaji parcentem, cùm ederes The/es de idololatriâ indireclâ, cafum îJ\lum iis inferuijje, tanquam û minus operœ effet aliquid thefibus inferere ac typis mandare, quàm illud idem privatis literis ad amicum i5 fcribere; quod nemo non agnofcet falfum effe, prae- fertim ex iis qui fciunt nihil poni in thefibus, de quo refpondens doceri non debeat, hocque etiam nonnihil laboris exigere. Sed quamvis operae hoc pado reverâ peperciffes, non ideo plus haberes charitatis. Nec fane 20 quaefivifli emendationem, ullamve aliam utilitatem eorum quos arguebas : apparet enim ex libri tui pag. 3}9&}4i b ,te non fperaffe thefes illas ad ipfos unquam

a. Voir ci-avant, p. 67-69, note a, surtout p. 69.

b. Spécimen AJJertionum ou Confrat. Mar. : « ...ad privatas quafi » fcedas Academicas, quœ à paucis leguntur, nec nundinas Francofur- » tenfes fréquentant. » (Pag. 339.) — « Quôd autem, lapide hic in altum » projefto, aut telo à me emilfo, aliqui fc induunt five theoiogi, fivc poli- » tici, five plebei five optimales, hoc mihi rcrum illic geftarum ignaro » (nifi quantum ex epiftolà miniflri N. [C. Lemann, voir ci-avant, p. 6y, » note a] infra exhibendà innotucrai) non imputent, fed fibi ipiis, opti- » mates verô patrono fuo [Mare/10] qui publico feripto nomina & faâta •» Fraternitatis ita buccinavit, ut omnibus occafionem objiciat de eà diile-

» rendi, multis neceflitatem impofuerit penitius in circumftantias omnes

�� � 190-192. Ad' G. Voetium. 127

perventuras. Nec etiam difcipulorum tuorum illiufve alterius bonum fpeétare potuifti, Sylvamducis nomi- nando, & authores facti quod reprehendebas defi- gnando : nam contra minus alios à tali fado pote|ras 5 revocare, dando illis exempla virorum illuflrium & fa- mée optimae, qui jam illud aufi erant & quos nemo non libenter imitetur, quàm fi rem à te reprehenfam cir- cumftantiis omnibus ita exuifTes, ut nemo potuiffet fuf- picari te ad illos refpexifle. Cùm itaque nec ad eorum

10 quos arguebas, nec ad aliorum ullam utilitatem fpe- étare potuerit tua illa perfonarum defignatio, quid fupereft nifi ut manifefte cognofcatur te maledicere voluiffe ?

Deinde, û ulterius inquiramus qusenam iftius male-

i5 dicentise tuae fuerit caufa, non facile alia poterit inve- niri, quàm quod libenter ejufmodi occafiones captes ad injuftam dominationem in omnes homines ufur- pandam & flabiliendam. Neque enim privatas ullas inimicitias cum iis de quibus maie loquutus es habe-

20 bas, quoniam, ut faepe afjfirmas, tibi antea erant ignoti ; fed cùm fperares thefes tuas vel nunquam ad eorum manus effe perventuras, vel faltem ipfos tanti eas non eiTe faduros ut publico refponfo dignarentur :

i3 Non à la ligne (/" édit.).

» inquirendi : de quibus alioquin nunquam cogitaflent. Vix unum utque » alterum puto fuiffe in Belgio, qui ex problemate meo, in extremum an- » gulum difputationis retrufo, & tôt aliis cafibus & quseftionibus permixto, » minimam partem hypothefeos percepcrit. Vnum folummodo exemplar, » miffum Rev. niiniftro N. [Jacobus Focanus, à Bois-le-Duc] per fratrem » in hàc Academiâ ftudiofum (idque more folito, jam enim à quinque an- » nis, ni fallor, omnia exemplaria thefium mearum confecutus eft, me aut » fratre curante), tantos illic fluclus excitare potuit. . . » (Pag. 341-342.)

�� � 128 Epistola

��191-194.

��non parum tibi authoritatis conciliare poffe putafti, ex eo quôd ftudiofi veftri Academici, aliique omnes ad quos fa£li tui fama perveniret, videntes te aufum fuiffe taies viros & urbem tam celebrem condemnare, ob rem ad bonum reipublicœ ab iis faélam & ab aliis 5 theologis approbatam, teque id impune tuliffe, reve- rerentur potentiam tuam, & non auderent quicquam neque privatim neque publiée fufcipere, nifi prius à te effet approbatum, ne in maledicentiae tuœ importuni- tatem incurrerent. Quâ via quicunque eft impudens, 10 malignus, loquax, & plebi gratiofus, facile ad | ma- gnam dominationem poteft pervenire, quando ejus artes à nemine deteguntur. Sed fatis incommode tibi accidit, quôd Marefius publico fcripto 3 innocentiam fuorum ac tuse reprehenfionis iniquitatem oftenderit ; i5 ac deinde etiam, quôd Magiftratus Sylvaeducis aliique variis literis effiçere conati fint, ut ab ulteriori fcrip- tione abftineres & proximse Synodi judicium expe- élares, cui fe illi, quos argueras, fubjicere velle pro- fitebantur. Ita enim fieri non potuit, quin vel aperte 20 pietatis & charitatis larvam exueres, juftiflimse illo- rum petitioni non obfequendo ; vel de fummâ domi- nationis fpe magnâ ex parte excideres, fi te à Synodis in ordinem redigi patereris.

Quorum utrum malueris, editione libri de Confra- 25 ternitate Marianâ oflendis : in eo enim nullis ratio- num | momentis & nullo honefto prœtextu, fcd folâ contumaciâ& maledicendi audaciâ, de viéloriâ certas.

24 Non à la ligne (/" édit.). a. Voir ci-avant, p. 73, note b.

�� � i94-'9<5- Ad G. Voetium. 129

Atque omne iftius libri artificium in hoc uno confiftit, quôd tam longum illum feceris tamque tcediofum, ut nullius hominis patientia durare poffit ad integrum perlegendum ; & tam fréquenter in eo Marefium cum 5 illis quos défendit accufes, objurges, condemnes, ut ii qui tantùmhinc inde paginas ejus aliquasinfpicient, videntes te ubique in ipfis triumphare, tanquam fi juftitiam tuae caufae atque crimina adverfariorum cer- tiffimis argumentis demonftraffes, putent tua illa ar-

io gumenta in aliis paginis, quas non legerunt, expli- cari. Materiam autem ad conflandum craflum volumen invenifti, colligendo multas inanes narrationes, qui- bus Sodalitates | B. Virginis odiofas reddere conaris, & librum Marefii fruftillatim confciïîum&difcerptum 3

i5 in locos communes digerendo, & varias quaeftiones proponendo, quœ fane charitatem non oient : Chari- tas enim non cogitât malum, illse verô nihil aliud often- dunt, quàm te faepiiTime malum cogitaiïe, ubi nullum fuit. Narras etiam, in ifto volumine, quo pado adver-

20 farii tui modis omnibus à fcribendo te revocare conati fint, &quo pado nihilominus in fcriptione perrexeris, ut inde credatur eos caufae fuse diffidere, tuam autem tibi effe indubitatam. Quae praejudicia fatis facile illos, qui caufam accurate non examinabunt, in errorem

25 inducent; ac quantum ad alios, quos forte nullos vel non nifi pauciffimos fore fperafti, eos nempe qui & li- brum Marefii cum tuo confèrent, & utriufjque rationes expendent, folo metu videris retinere voluiffe, ne, quse de te veriffima effe percipient, aliis aufint palam

3o facere. Non enim illos latere poteft, nullam folidam

a. Voir ci-avant, p. 84, note c.

Œuvres. III. 61

�� � IJO EPISTOLA 196-198.

rationem à te afferri ad fa&um Optimatum Sylvœdu- cenfmm improbandum ; nullamque ad tuum defen- dendum, nifi quôd incredibili cum audacià neges te illa fcripfnTe, qu<e diftincle in thefibus tuis leguntur. Unde perfpicue cognofcent, Marefium & Optimates 5 Sylvaeducenfes caufse fuœ nullo modo diffifos fuifle, neque te ullam fpem habuiffe tuse reéte defendendœ ; ac proinde, illos idée tantùm feriptionem tuam impe- dire voluilTe, quôd paci Ecclefiae veftrae atque honori tuo confulerent; te autem, è contra, rixas & turbas 10 quœfivifle, ut illos infamares, & quàm maxime con- tumax, implacabilis, terribilis appareres, | ne quis in pofterum tibi aufit repugnare.

Nam certe, cùm factum Optimatum Sylvaeducen- fmm, ad ipforum urbis fecuritatem & falutem Reip. i5 fufeeptum, condemnare non timueris, nemo credet fe tam fande vivere, vel tantae effe authoritatis, ut à re- prehenfione tua fit tutus. Cùmque Marefio tam iratus fis, & illum tam acerbe perfequaris, ob id unum quôd fuos modeftiffime défendent, te intérim quantum po- 20 tuit exeufando, ac etiam laudibus, quarum indignif- fimus eras, extollendo : non fperandum eft, ullam viam poffe inveniri ad te tam blande admonendum, ut non maxime irriteris. Cùmque tam audader in libro tuo mentiaris, tam faepe in eo provoces ad infpe- 25 dionem tuarum thefium. ex quâ mendacium tuum fit manifeltum, & tam aperte leges charitatis ut mu\Jîeas a contemnas : non eft quôd quifquam fperet, evidentiâ

i3 Non à la ligne (/" édit.). a. Voir ci-avant, p. ioo, 1. n.

�� � 198-îoo. Ad G. Voetium. i j i

& certitudine rationum fuarum, tibi filentium impo- nere. Denique, cùm appareas tam atrox in minimis injuriis ulcifcendis, tamque implacabilis, & tam per- vicax, ut neque magiftratuum neque conventuum

5 ecclefiafticorum authoritate vel admonitionibus vel precibus fle&i poffis aut coërceri : nemo non merito importunitatem tuam averfabitur, & occurfum tuum tanquam ferse alicujus indomitae refugiet. Quibus ar- tibus fi poffis bac vice famam tuam confervare, ac

io efficere ut ii qui veritatem tuse caufœ percipient, non aufint eam aliis exponere, vel faltem ut fides iis à reli- quis non habeatur, fateor te fore fumme potentem. Sed paucas hîc addam rationes, ob quas id fieri vix pofTe mihi videtur, | ac fimul mérita tua defcribam.

i5 Quamdiu convitia tua in folos religionis veflra; ad- verfarios effudifti, facile apud illos, qui partibus tuis favebant & fcripta tua non examinabant, aliquam pie- tatis & doétrinae famam habere potuifti : quôd enim multos libros fcriberes, dodrinœ ; quôd autem afperis

20 & maledicis verbis ûepe in iis utereris, merito adver- fariorum, & ferventi pietatis tuai zelo tribuebant. Sed intérim à te diffentientes indignabantur magifque ir- ritabantur, & libri tui nullius plane ufûs erant, nifi ad efhciendum ut qui eos perlegebant (quos fateor

25 fuiffe admodum paucos), -«.'identes in iplis loco ratio- num convitia tantùm contineri, & ita caufam veftram malè à te defendi, pejorem de illâ conciperent opinio- nem : adeô ut ad ipfius religionis veftrae honorem & pro|motionem fit perutile quôd artes tuae detegantur,

3o ac vereor ne noftri hac occafione me praevaricationis

�� � I î 2 EPISTOLA 200-ioj.

accusent. Cùm deinde notatum est te non tam in vul- gata & omnibus cognita peccata invehi solere, quàm nova quædam investigare, quæ tam minuta sunt, ut ab aliis pro peccatis non habeantur, & non tam ad ple- bejos homines quàm ad potentiores spectant, atque illa tanquam summa scelera describere, ut præ cæteris sanctus videaris : tunc multi existimarunt in te optime quadrare verba Christi, Matth. 7 : Nolite judicare, ut non judicemini. In quo enim judicio judicaveritis, judica- bimini; & in quâ mensurâ mensi fueritis, remetietur vobis. Quid autem vides festucam in oculo fratri tui : & trabem in oculo tuo non vides ? Aut quomodo dicis fratri tuo : Sine ejiciam festucam de oculo tuo : & ecce trabs est in oculo tuo ? Hypocrita, ejice primum trabem de oculo tuo; & tunc videbis ejicere festucam de oculo fratris tui. Cùm etiam postea cognitum est, quo pacto Regium impu- gnaris, & censuram tuam theologicam absque ullo rationis prætextu ad quæstiones pure philosophicas extendere volueris, de malignitate tuâ dubitari non potuit. Cùmque nunc tandem eô usque deveneris, ut urbis celeberrimæ Magistratum & Optimates in Aca- demicis thesibus condemnaris, ob rem ab aliis Theo- logis & ipfo etiam eorum Synedrio approbatam : ut eorum Pastorem, qui tibi modestissime ac verissime pro ipsis respondit, tanquam mendacem & calumniatorem prolixo libro traducas ; ut leges Charitatis musteas voces ; ut dicas nihil tibi negotii esse cum Synodis; ut ea quæ in thesibus aperte scripsisti, postæ | in alio libro impudenter neges à te scripta esse; utque nullà ratione potueris impediri à tam maligno & maledico libro evulgando : dubitare non debes quin Domini tui

�� � îoa-a<>4. Ad G. Voetium. i } 3

clare agnofcant audaciam iftam tuam necefîario effe coërcendam. Nihil enim magis aperte ad civilem dif- cordiam tendere poteft, quàm fi quis unius urbis au- thoritate munitus faftum alterius urbis, &quidem non 5 qualecunque, fed ad bonum reipublicse fufceptum, publico fcripto condemnet, ac non tam rationibus reprehendat, quàm conviciis infequatur.

JEgve forfan fers haec à me fcribi ; fed quid facerem ? Agitur hîc de communi harum regionum, quas ego

10 non minus quàm tu à multis annis inhabito, falute ac pace. Neque hîc ullo modo quaeftio efl de rei quam reprehendifti aequitate. Non opus | efl expe&are ul- lam fynodum, quae determinet an liceat veftris focie- tatem aliquam cum Romano-Catholicis inire, quae à

i5 B. Virgine denominetur, & in quâ nihil fiât à religione veftrâ alienum (quâ in re puto magnam inventum iri difficultatem). Sed quseritur hîc tantùm an liceat unius urbis theologo, ex propriâ authoritate, aliam urbem condemnare, ac quantum in fe eft, infamare ; atque

20 an putandum fit ejus dominos, pro eâ quâ pollent aequitate ac prudentiâ, in illum non effe animadver- furos. Praefertim cùm jam experti fint te efle tam per- vicacem, ut nifi mature coërcearis, facile ad intole- randam audaciam fis perventurus ; & nihil aliud poffit

a 5 expedari, fi tibi hac vice parcatur, quàm quôd forte in pofterum, non melior fadus, fed cautior, abftinebis quidem ab urbi|bus nominandis, fed intérim, mcthodo tibi, ut jaclas, ujîtatd a , fa&aeorum quos voles infamare

7 Non à la ligne (/" édit.). a. Voir ci-avant, p. io3, 1. 8-9.

�� � i}4 Epistola 204-206.

fie deferibes, ut facile ad ipfos referri poffint, & ita non minus quidem nocebis, fed forte minor erit oc- cafio te puniendi.

Non exponam hîc alias rationes ob quas tibi à fu- perioribus tuis, tam politicis quàm etiam ecclefiafti- 5 cis, condonari non poffe exiftimo, ne forte videar, te monendo, tacite illos ea quae meliùs me feire poffunt, ac procul dubio etiam fciunt, docere velle. Sed unum adhuc eft quod, plebis caufâ, omittendum elfe non puto. Nempe hoc femper in veftrâ religione obfervari 10 audivij û quis Concionator in turpi aliquo peccato deprehendatur, exempli caufâ, fi adulterium vel fur- tum vel homicidium commiferit, ut munere fuo pri- vetur. Nec immérité : quamvis enim ii qui non bene a|gunt, pofTint alios bene monere, nunquam tamen i5 tanta fides illorum didis habetur, quàm û probi & inculpati efle putarentur. Sed fane nullum peccatum Concionatori turpius eft, nullum meliori jure impedit ne verbis ejus credatur, nullumque ideirco eum mu- nere fuo reddit magis indignum, quàm fi fœpiffime 20 atque apertiffime mentiatur, maledicat, calumnietur. Alia enim peccata extra concionem fiunt, & ob huma- nam fragilitatem exeufantur. Quin etiam ex charitate credere debemus, illos qui ea commiferunt, volunta- tem in iis perfeverandi deponere, antequam incipiant 25 concionari ; ac proinde, non minus effe audiendos quàm fi antea fuiffent inculpati. Nullumque omnino periculum eft. ne quis homicidii, vel adulterii, vel furti exempla edat in concione ; quin | è contra, fi quis ira percitus hominem occidit, vel alio animi motu 3o

3 Non à la ligne (1" édit.).

�� �

  • o6-2o8. Ad G. Voetium. ijt

impulfus alia peccata commifit, faepe ipfum poftea eorum fie pôenitet, ut aptius & efficacius alios poffit ab iis revocare, quàm qui nunquam in ipfa incide- runt. Sed mentiendi, maledicendi, calumniandi licen- 5 tia nullibi faciliùs exerceri poteft, quàm in concione, ac nullibi magis eft culpanda. Conciones enim infti- tutse funt ad docendam veritatem, populus illam ex ifto loco expe&at, ideoque nullum in concionatore majus vitium eft, quàm quôd fit mendax. Cùmque

io etiam conciones inftitutae fint ad exempla pietatis & charitatis Chriftianae exhibenda ; cùm ex variis men- daciorum generibus nulla magis turpia fint, nec à charitate magis aliéna, quàm quae in proximi detri- mentum tendunt, & maledi|c"ta, & calumniae appel-

i5 lantur : nulla etiam funt in concionatore magis cul- panda. Quôd autem in talibus mendaciis, non femel, fed faepius in tuo libro deprehendaris, jam fatis fupra fuit oftenfum. Nec opus eft ut mihi homines credant : nihil aflerui quod ex tuis feriptis publiée editis non

20 fit manifeftum. Vel certe, fi qui nec feripta tua velint cvolvere, nec aequum putent mihi afnrmanti credere, potiùs quàm tibi paftori fuo ftrenue idem perneganti, non poffunt tamen te exeufare, nifi Marefium fymmy- ftam tuum condemnent. Negari enim non poteft, quin

2 5 illum faepe in libro tuo mendacii & calumniae aceufes, quâ in re fi verum dicis, ille ergo indignus eft qui concionetur; fed fi falfum, certe in hoc ipfo, quôd eum calumniae aceufes, tu ipfe calumniaris. Et quia nulla de | illo fufpicio efTe poteft, nullam puto excu-

3o fationem tibi fupereffe.

�� � 1 1 6 Epistola 108-Ï09

��De Prœfatione libri Ultrajeéîi editi de Philofophiâ Cartefianâ, & ejufdem tertiâ feclione .

Pars Octava.

Nondum librum de Confraternitate Marianâ totum legeram 3 , cùm alius de Philofophiâ Cartefianâ prodiit 5 in lucem; & quamvis multi, à quibus jam vifus eft, eum judicent omni refponfo effe indignum, quia ta- men cœpi refpondere b , atque tam atrox in eo calum- nia continetur, ut ipfam filentio praetermittere non debeam, breviter ejus examen hîc abfolvam. I0

In primo folio, habetur hic titulus : Admiranda Me- thodus nova? Philofophiâ? Renati Des Cartes. Vltrajeéli, ex officinâ Ioannis van Waes\berge, anno 1645 c . Ubi, quia nullus praeter me author nominatur, videmini judi- caffe veftras merces meo nomine, meliùs quàm veftro, l5 poffe commendari d .

In 2 folio, incipit longa praefatio, in cujus fronte habetur nomen difcipuli cujufdam tui c , quod ut fcrip- tis meis indignum, ne forte gloriam Heroftrati aflFe- det, praetermitto : illius autem mores, & ïtylum, tuis 20 tam fimiles effe intelligo, ut vix ab invicem dignofci poflint; atque ideo ne errem, non te folum, nec illum

16 Non à la ligne (1" édit.).

a. Voir ci-avant, p. 109,1. i-3.

b. Parties i ro , 2°, 3", 4* et 5° de cette lettre. Voir ci-avant, p. 13-64.

c. Voir ci-avant, p. 5, note a.

d. Voir t. III, p. 642, 1. i5-22. c. Ci-avant, p. 5, note b.

�� � aog-210. Ad G. Voetium. ijj

folum,fedvos ambos ut authores libri de Philiofophia) Cartiefiana) confiderabo .

Initio hujus prsefationis, ait nomen meum ante aliquot annos jaclari cœptum effe apud nobiles quofdam & ma- gnâtes maxime, prœcipuo buccinatore viro quodam non indoc7o a , qui eiantrum in quo latebam monflrare noluit b . Sed cùm tam obfcura non effent mea | latibula, quin

2 Non à la ligne (i rc édit.).

a. Reneri. Voir 1. 1, p. 3oo, et t. II-, pp. ïoi-3, 3o5, 527, 528-9, 548, etc.

b. Voici tout le début de cette Préface (qui porte en tête : Martinus Schoockius Philofophiœ in Academ. Groningo-Omlandica Profejfor, LeQ. S. D.) : « A quo tempore primum NobiliiTimus Ampliffimufque Magiftra- » tus Trajeftinus, heroicoconatu Uluft. Gymnafii (quod praeter multorum » opinionemcitô in Academiam excrevit) fundamenta moliriccepit (i634): » cujufdam Renati des Cartes nomen primo muffitari, dein, quod Philo- » fophorum aquila diceretur, apud nobiles quofdam & magnâtes maxime, » jaclari inceptum eft, famas ejus praecipuo buccinatore viro quodam non » indo£lo, qui perfuadere laboravit, alicubi (antrum enim hominis ut ut » rogatus nunquam monftrare cupiebat) nobilem quem virum laritare, qui » non tantùm fufficeret | debellanda; Philofophiœ Peripateticaî,verùm etiam » fuo tempore, fublidio Mathefeos & maxime Algebrae, tam perfpicuum » & folidis demonftrationibus fuffultum Philofophia; fyftema daturus effet, » ut nunquam perfcctius Sol afpexerit. Quanquam autem tum temporis, » oppido adhuc juvenis {Schoock était né à Utrecht, 1" avril 16 14), ex » Ariftotelé meo fcirem, fapientem non facile admirari, ufuque & affiduâ » recentiorum Philofophorum lectione didiciffem, Novatores in Philofo- » phiâ faciliùs poffe explodere rtceptae philofophiœ dogmata, quàm me- » liora in eorum locum fubltituere, nihilominùs D. Outiç, occultus fcilicet » philofophantium didtator, tacite mihi placere cœpit, quod credere non » poffem, virum | ingeniofum (qualis fuit ille, quem modo defignavi) toto » cœlo circa hominem (ut dicebat) à multis annis exploratum, errare polTe. » Eoque multoties apud eundem inftiti, ut me aut ad novi Apollinis cor- » tinam deduceret, aut explicaret refponfa, quae ex eâ prodiiffe dicebat. At d ut occultum Sophiae facrarium monftraret, nunquam adduci potuit, » quod diceret ejus antiftitem paucorum hominum effe ; dogmata per- » pauca quoque indicavit, maxime ea, qua; Problematicis quibufdam dif- » fertatiunculis fubinde immifcere folet : non quôd ea ignorare videretur, » aut œternùm premere vellet; fed maxime ut mihi multifque aliis fali- » vam moveret lintei alicujus libri, in quo abfol|vendo authorem totum » effe identidem dicebat. Dum ego. . . » (Non paginé, p. 1-4.)

Œuvres. III. 6a

�� � I}8 EPISTOLA ïio.

honeftioribus & dodioribus patcrent, fi quis mihi amicus eum in notitiam meam introducere noluerit, quia eram, ut ait, paucorum ho?mnum, id fane non mihi, fed fibi, & amici illius judicio débet tribuere.

Narrât poftea fe librum à me editum anno 1637, 5 pertinaci diligéntiâ evolvijfe, relegijfe, atque ex eo credi- dijje neminem in cruditornm caveis inventum iri, qui utroque pollice lias abortivas nugas à fiucluante pâtre expofitas probaiurus effet*. Ubi oftendit fe non felicis judicii fuiffe, quoniam à non nemine probatœ funt. 10

Subjungit, Mcdicum quemdam, nempe Regium, Car- tefianœ Philofophiœ Jignum erigere cœpijfe, ac me dicla-

4 Non à la ligne (1" édit.). — 10 Même remarque.

a. Continuation de la Préface : « Dum ego ergo, mecumque plurimi ' » per annos aliquot patienter has nova; philofophiœ tabulas, velut quod » c cœlo feutum exfpeclant : de improvifo, anno 1637, Leydae liber quis » Gallicus, nullum authoris nomen prœferens, quadruplicique titulo infi- » gnis evulgatur ; cujus patrem fimulac virum fc. ex annalium memorià » Cartefium efle intellexi, eum mihi comparavi, &, pro qualicunque lcien- » tiae modulo in Gallicâ linguâ, quamprimùm pertinaci diligéntiâ evol- » vere cœpi, identidem ex me quœrens : hiccine effe ille aù-ri? inter philo- » fophos, qui breviffimo temporis fpatio magna illa Ariilotelis, Platonis, » nomina obliterare poffet ? Nihil | tamen definire audebam, quèd exifti- » marem me ex turbâ infelicium illorum hominum effe, quos ut myile- » riorum fuorum incapaces non femel in Methodo author proferibit, & ad 1 facrae ignorantiœ infulas ablegatos cupit. Poftea alios, quos credebam » nomen quod inter eruditos ferre, in confilium adhibere cœpi, & quid » de nova Cartefii philofophià videretur, feifeitari : ex quibus cùm difee- » rem, in fpiffo libro, quicquid nonnullis videretur, magno conatu maxi- >> mas nugas agi, per otium, ut idem propius explorare poffem, librum ■ fepofitum relcgere cœpi ; in quo cùm primo authoris mcihodum, & dein » fuperbam pertinacemque confidentiam, in quàque pagina proditam, » diligenter | annotaffem, certô apud me ftatui nullas in pollerum horas » talium apinarum examini confecrare ; credidique neminem in erudi- » torum caveis inventum iri, qui utroque pollice has abortivas nugas à » fluctuante pâtre expofitas probaturus elfet. Oblivionis... » (Non paginé, p. 4-6.)

�� � 210-jii. Ad G. Voetium. 1^9

turam in nova Académie à primis ejus incunabuhs animo agitajjfe (per Regium fcilicet, qui opiniones ex meis fcriptis erutas ibi docebat, antequam mihi effet no- |tus) ; fed iftam ibi Philofophiam, prœter multorum 5 opinionem, uno Senatûs Academici decreto, approbante Nobilijf. & Amplijf. urbis Magijïratu, nunquam in pojîe- rum per Dei gratiam redituram, profcriptatn fuijfe 3 - (per egregium fcilicet tuum judicium b , jam fatis in ep. ad P. Dinet à me laudatum). Sed quo argumente* dicat 10 illud à Nobiliff. & Ampliff. urbis veftrae Magiflratu approbatum fuiffe, nefeio ; nifi forfan eodem quo tuas thefes vis effe décréta SS. Facultatis Theologiae, quia fcilicet eftis omnes in veftrâ urbe unanimes , & ita quidquid unus Dominus Voetius fecit, putandum

a. Continuation de la Préface : « Oblivionis ergo fupparo apud me » multofque alios ad tempus aliquod Cartefii nomen teclum fuit, & adhuc » tegeretur, nifi fequenti anno Medicus quis, ad cathedram Medicam in » Academiâ eodem mecum die evettus, Cartefianae philofophias fignum » erigere incepifïet, publiée privatimque eam loco antiqux & receptae » philofophia; docendo & inculcando; ut autem fieri folet, pauculi rerum » imperiti adolefcentes, quorum aures Sirenum can|tui non affueverant, » avide nova opinionum monftra in pecloris facrarium deduxerint (sic,pro » deduxerunt), tantofque fpiritus Cartefio (qui di&aturam in nova Acade- » miâ à primis ejus incunabulis animo agitaverat) addiderunt, ut praece- » denti anno (1641) aufus fuerit nomen fuum fex Meditationibus, quibus » percellere ftudet obfirmatos atheorum animos, praeferibere, fpecimenque » philofophia; fux non uni aut alteri offerre, fed ipfi Sorbonoe Parificnfi, » quic tamen haftenus antiqute philofophia. 1 veritatem quàm pertinaciffime » contra quofcunque Novatores défendit. Scd ut fpes, citra judicium fuf- » cepta, quam fallax & raro diuturna cire folet : Cartefii philofophia, » < quae > jam principatum in nova Aca|demià obtenturam fe fperabat, » quôd minus décore fe gereret & imprudentius à Medico defenderetur, n prêter multorum opinionem, uno Senatûs Academici decreto, appro- » bante Nobiliff. & Amplifl'. urbis Magiftratu, nunquam in pofterum per » Dei gratiam reditura, proferipta fuit. Efferatior...» (Non paginé, p. 6-8.)

b. Voir t. VII, p. 590, 1. 21 et suiv.

c. Ci-avant, p. 106, 1. 5.

�� � 140 EPISTOLA 2H-JI2.

eft à totâ urbe effe approbatum : quod ego tum dé- muni crcdam, cùm hi etiam libri de Confr(aternitate) Mar(ianâ) & Phil(ofophiâ) Qartiefiana) publicam ap- probationem habebunt.

Invehitur poftea in epiftolam in quâ tuum iftud 5 judicium | defcripfi, aitque fe priùs exiflimalTe me novarum opinionum portentis vanos & opulentos velle de- mentare, quo marfupium & arcam eorum manciparem, &c. Scd mox fufpicioni illi nuncium mijijfe, cùm perpenderet facculos non araneis plenos } fed nummis, à me circumfem, \o eorumque auxilio & opéra ea oppugnari, quœ omni auro cariora ejfe deberent 3 . Ubi mihi in mentem venire non poteft, quid credi velit à me oppugnari, nifi forfan

4 Non à la ligne (i rt édit.).

a. Continuation de la Préface : « Efferatior proinde faftus eft Renatus » des Cartes, qui, ut ab orbe univerfo agnofci poffet, fibi ipli larvam de- » traxit : ut enim bilem commode eructaret, Amftelodamenfi praslo iterum » fubjici Meditationesfuas curavit, iifque au£tarii vice Epiftolam, quam ti » Archilochium ediitum vocavero, nequaquam calumniabor, fubjunxit. » Omnia epiftolae puncta, fcurram & fycophantam olentia, in anteceffum » | non repraefentabo ; quid mihi acciderit, folum referam. Simulac abo- » minandum carmen ex fycophantiis, fallaciis, & Thrafonil'mis confutum » legi, omnia quae ab homine unquam fcripta erant, cum eo componere » ccepi, quo illius indolem explorare, eamque aliquando ex fidei legibus » orbi delineare poffem. Omnia verô cùm accuratius expendifle viderer, » mihi 5î/a v<io;, fecundum Pindarum, ita ut difficile initio fuerit àrpéxeiav » tbsïv. Exiftimabam enim initio novatorem hune, aut Davidis Georgii, » aut Iohannis Torrentii, antehac ergaftuli Harlemenfis inquilini, veftigiis » infiftere, & novarum opinionum portentis vanos & opulentos velle de- » mentare, quo marfupium & ar|cam eorum manciparet, fecureque, tantis » pecunice fubfidiis fuffultus, Genio ac naturaj indulgeret. Sed mox fufpi- » cioni illi nuncium mifi, cùm perpenderem facculos, non araneis plenos, » fed nummis, ab illo circumlerri, eorumque auxilio & operà ea oppu- » gnari, qux omni auro cariora effe deberent. Fugatis. . . » (Non paginé, p. 8-10.) — Descartes remplace par un Se, l'insinuation de l'avant-der- nière phrase : « fecureque . . . indulgeret ».

�� � ï"-si3. Ad G. Voetium. 141

hominum amicitias & fuffragia pro nova Philofophiâ.

Nec magis intelligo, quonam crimine me accufet,

cùm addit : Vt ut modejîiam Jîmulet, omni tamen fludio

ac conaîu hoc agit, quo per amiculos & artes ingenuo

5 homine indignas, velut alteram turrim Babylonicam eri- gat, & quidem in Us S )ris, ubi haclenus publiée priva- timque antiqua ac recepta Philofophiâ doceri confuevit*. Nifi quôd forte oplnio|nes omnes diverfas à vulgari Philofophiâ, quam fatis profane orthodoxam feepe no-

10 minatis, hœrefes efle arbitretur.

Sed optime intelligo haec fequentia ejus verba, in

1 Non à la ligne (i"édit.). — 10 Même remarque.

a. Pré/ace : « Fugatis ergo prioribus cogitationibus, novis indulgere » cœpi, & poft ferium fcrupulofumque examen, tria potiiïimum novae » philofophiae architeclum agere deprehendi ; de quibus cum ex re fit » omnes edoceri, libère ac fine ullis ambagibus prodam. Prima, ut ut » modeftiam... confuevit. » (Non paginé, p. io-n.) La Préface continue ainsi : « Fateor, non quidem aperte hoc hominem agere; intérim tamen, » ut clare Leftorem docemus, dum videri vult Sccpticos refutare, quod » facere folent quicunque perpatricias artes, in aulis magis quàm fcholis » notas, (ludiofos eorumque profeflorcs, ac confequenter Ecclefiam & » Rempublicam, difputationibus & contentionibus diftrahere laborant, » & fie viam fternere au periculofifïimas hasrefes & feifmata. Ita Fauftus » Socinus dicere folet, fe ea reformare, quœ omiffa à Luthero ac Cal- » vino erant, quo fecure per orbem Chriftianum | Photinianifmi femina » fpargere pofTet; item Adolphus Venator, quondam Alcmarianus paftor, » vera; ac merae Theologiae profeffor videri voluit, quo nefanda quaeque » dogmata propagare poilet, ac fub tertii facramenti praetextu, virginum » & viduarum pedes lavare. Secundo, cùm libris & leftioni bellum in- » dixerit Cartefius, pro virili < parte > ftudiofam juventutem, à ftudiis » & laboribus, aetati il li maxime congruis, abducere laborat, pelliciendo » eam, non quidem, Epicuri exemplo, ad hortum & menfam, aut inftar » Torrentii, ad fpeciofas fœminas, cantharum & aleam; fed ad otium » & meditabundos leftos, & quidem prxtcxtu cogitationum, obfervatio- » num & ex|perientiarum, per quœ eruditionis compendia, fi homini » credere volumus, citra pulveris jaftum, quotquot Promethea faventem » experiuntur, dofti non tantùm, verùm & célèbres evadere poilunt. » Tertio, ut omnes. . . » (Non paginé, p. n-i3.)

�� � 142 EPISTOLA "3.

pag. i} praefationis : Ut omnes in hoc traclatu doceo, cognovi hominem eum Vanino* paria facere, & dum videri vult Atheos Achilleis argumentis oppugnare, fubdole ac admodum occulte Atheifmi venenum iis affricare, qui an- guem in herbâ lalitantem prœ ingenii imhecillilatc ubique deprehendere non poJfunt b . In his enim video impuden- tiffimre atque atrociffimoe calumniœ anguem, cujus ve- neno totum vcjlrum hbrum tinxijîis.

8 Non à la ligne (7™ édit.).

a. bescartes corrige encore ici le texie : Vaninio. Voir ci-avant, p. 22> note d.

b. Ce passage de la Préface se termine ainsi : « Et tantùm quidem de » hominis inftituto, prout colligere potui ex fedulâ tum lcttione, tum ite- » rato feriptorum ejus examine. » Viennent ensuite des réflexions sur la conduite privée de Descartes, auxquelles d'ailleurs celui-ci ne répond pas (il l'avait déjà fait par avance, p. 22, 1. 5-i5) : « Quibus moribus in vitâ » praeditus fit, difnculter aliquis expedire poffet : quis omnia enim ejus » lati|bula, & fœpius quàm ab Hamaxobiis fieri folet, mutata domicilia » explicet? Modo in Weftfrifià, modo in Geldriâ, iterum in Hollandiâ aut » Tranfifulanià, aut Trajectinà Diœcelî vivere dicitur, ut non injuria quis » prima fronte fulpicari polTet eum ex Societate Fratrum Rofeae Crucis • prodiilïe, quorum ja&abundam vocem ante annos non ita multos Gcr- » mania quidem audire potuit, eos ipfos autem, ut ut diligenter quoelitos, » difficulter invenire. Cui fufpicioni & ego non invitus accederem, nifi » feirem hominem ambitiofiffimum velle nomen fuum (quod fludiofe difli » Fratres filentio premi curabant) | apertis tibiis per omnes orbis angulos » decantari. Non videtur quoque Anachoretarum voto fe obftrinxilTc : » quos aut quas enim invifere amat, ipîb meridie invifit & falutat ; & quan- » quam antiquorum Philol'ophorum vix nomen ferre poteft, eorum tamen « exemplo redivivus Satho feil. Phrynes quas in delitiis habere arcleque » compleiti dicitur. Vt ego verô libère profitear, quid de hominis latihulis » judicem, exiftimo eum aut mala; confeientiae ftimulis exagitari, forte » quôd bidental (Deus novit) alicubi contreiftarit ; aut effe ex Timonis, » alteriufve triftis (iiijav0poJ7cou, pofteritate ; aut denique amabili infaniâ » deludi. Sed quae needum in profeenium funt adducla, an|te diem fulius

deteâum ire non poflurn. Vt ut ergo fit, hoc faltem veriffimum, homi- » ncm effe gnaviter impudentem, fuperbum, fallidiofum, malcdicum, » & convitiatorem,qui quid dicat, nihil pcnli habere videtur. Vtalia hujus » rei documenta pranercam, abundc hoc docet vel una Epiftola ad Dinc- » tum. » (Pag. 14-17.)

�� �� � s«3-îi 4 . Ad G. Voetium. 145

Incipit poftea illa quae in epift. ad P. Dinet de te fcripfi, refellere conari, & ipfa in duas claffes diftin- guit : quœiam enim ait ad caufam non pertinere, alia ipfam tangere*.

Et inter ea quae ad caufam non pertinent, numerat primo quod fcripferim « te, in potentiores invehendo, » ferventem & indomitum pietatis zelum prae te » ferre b » : quod non aliter refellit, quàm quôd dicat,

4 Non à la ligne (1" édit.).

a. Suite immédiate de la note précédente : « Non contentus enim in eâ » omnes Academiarum Profeffores, imo omnes, quotquot vixerunt & » vivunt, viros doflos contemfuTe : nominatim incurrit in inclytam Aca- » demiam Vltrajeftinam, prae caeteris verô in Theologum, fuperiori anno » in eâ Reclorem Magnificum. Pro Académie, in quâ ad quadriennium » publiée privatimque docui, nihil dicam : ipfa, ut opinor, pro fe relfpon- » débit, hominifque calumnias & mendacia (il manque ici un verbe comme » refutabit), ut in pofterum fimilis farinae hominibus exemplum effe poffit. » Pro Theologo.', dilecliffimo mihi praeceptore, paucula tantùm verba » faciam; orbi enim Sacrofanift;e Thcologiae Doclor & Profelïor Voetius » ita hodie innotuit, ut haut neceflum fit eum prolixà oratione defendere » contra facrum carnis & mundi facerdotem Renatum des Cartes. Duum » vero generum convitia, dicleria & mendacia funt, quibus irrito conatu » integerrimam Doftoris Voetii exiftimationem loedere & collutulare ftu- » duit : quaedam ad cauffam hanc non pertinent; quaedam verô cauffam » iplam tangunt. Exiisquae... » (Pag. 17-18.)

b. La Préface cite l'endroit : « Ex iis qua; ad cauffam hanc non perti- » nent, |illud primum eft, quod Epift. p. 178 Edit. Elz. » (Voir au tome VII de la présente édition, p. 584, 1. 12-1 3), et continue ainsi : « Si Cartelius » formulam hanc, quâ jam olim falfô carnales quidam Libertini, omnium » horarum vertumni, hybridoe Chriftiani, & alii quibus mens maie confeia » immerentem & ex confeientiâ ad Dei gloriam munere impofito fungen- » tem in propatulo ferire folent, fuam hic facere voluit, nœ in prudentuu » leges peccat, quod calumniam, quam ejus architecli haclenus needum » ex antro fuo protrahere aufi fuerunt, pro fuâ adoptare aufit. Si verô, » quod ex parte credo fi ingenium ejus propius explorem, ipfe diabolicum » | mendacium per indomitam mentiendi ac calumniandi libidinem fabri- » catus eft, videat ne aliquando alibi fecundum aliam figuram & modum » de eo difputatio incidat. Sed his diaboli delitiis larvam detrahamus. » Dicit Renatus des Cartes, vir feil. mentiri nefeius. . . » (Pag. 19-20.) Et la même phrase revient : « Theologum in potentiores . . . pr ce Je ferre. »

�� � 144 EPISTOLA 114-îiS.

in vico vicino Sylvœducis per annos 6, & Huefdœ per an- nos 17, Magijlratum te in civem & Ecclefiœfuœ minijlrum toleraffe, aliofque intérim permultos te vocafTe, ac denique niinc Ultraje&i effe ProfefTorem Theologise ac Paftorem 8 . Sed jam fatis in quartâ parte hujus epi- 5 ftolae oftendi b , quo pa£lo tuî fimiles ad famam foleant pervenire : nempe in vico, vel pago nefcio quo, boni ruftici garrulitatem tuam laudaverunt, inde rumor de te fparfus eft, qui, dum à nemine curiofiùs examina- batur, facile à multis ex charitate potuit credi ; atque 10 ita qui te non norant ad fe vocarunt, ac forte non- dum ad tantam audaciam perveneras. Sed praete|rea interrogat, quinam Jint illi potentiores, qui indomiti ^eli tui fervorem expertifunt c y tanquam fi exemplum quod

a. Descartes résume ici une longue phrase, qui donne tous les états de services de Voet. Elle vient immédiatement après ce qui précède (note b). « Mirum ergô, quôd in vico vicino Sylvaeducis per annos fex, & Huefdae » per annos 17, Magiftratus eum civem & Ecclefiâ? fuœ miniftrum tolera- » verit ; & dum inibi Chrifti evangclium prxdicaret, ad minifterium Ecclc- » fias Hagae-comitanx, Roterodamenfis, Harlemenfis, ac Sylvae-ducenfis » in forma | fit vocatus. Tentatus verô & follicitatus aut per literas aut » delegatos ab Ecclefiâ Dordracenâ & Middelburgenii, applaudentibus & » dimiffionem ejus flagitantibus Illuftr. & Celliff. Principibus, Mauritio » Naffovio, & Henrico Frederico, item Celfiffimâ Principiffà, Illuftrium » Potentiffimorum Ordd. Generalium delegatis, Nobilibus & potentibus » Ordd. Hollandiae delegatis, necnon Curiarum Senatoribus, & AmplifTi- » mis urbium earum Magiftratibus. Ito, mi homo, & in alio orbe fatuis » perfuade à tôt Illuftriffimis, Potentiffimis, Nobiliffimis, AmplifTimifque » viris aliquotiesad minifterium capeffendum invitatum fuillc Thcologum, » ut quotidie | ejus immoderatum zelum effreneque os in fe debacchans » experirentur. Sed quorfum tam procul difcedimus ? An non Nobiliffimi » & Ampliffimi Senatores Vltrajeftini ei profeffionem theologicam decre- » verunt, & poftmodum ab Ecclefiâ, qua; Chrilto in eâ urbe colligitur, » paftorem ele&um approbarunt? Nili forte propterea hoc faclum exifli- » mes, ut quotidie, aut pro re natà, ipfi ab co poiïent perflringi. Sed, fi » placet... » (Pag. 20-22.)

b. Voir ci-avant, p. 39 à p. 55.

c. * Sed, fi placet, mi homo, indicium fac eorum potentiorum, qui in-

�� � ai5-2i6. Ad G. Voetium. 14^

in lib. de Conf[raternitate) Mar(ianâ) exhibes, non effet fatis illuftre.

Secundo, ait me ojtendere iaborare, te ferventis indo- mitique ^eli igni œftuare, quôd modo in Romanam reli-

5 gionem, modo in alias quafcunque à tua diverfas inve- haris. Ubi ut vanitati tuae obfequatur mihi affingit : non enim fcripfi nec credidi, te habere talem zelum, qui à tuis poffet laudari ; fed modo in Romanam reli- gionem, modo in alias quafcunque à tuâ diverfas,

10 modo in potentiores invehendo, zelum pietatis prae te ferre (hoc eft videri velle illum habere), ut tibi apud plebeios homines gratiam potentiamque concilies.

j . Queritur quôd fcripferim, te interdum etiam dicle- riis plebeculœ aures demulcere*. Ubi rurfus vanitatem

i5 tuam de|prehendo : tum quia omifit epithetum tuorum

2 Non à la ligne (1" édit.). — 12 Même remarque.

» domiti ferventifque zeli à Thcologo prodeuntis experti funt. Quid dixit » Theologus? Aut quî tu, qui ignoti antri perpetuo inquilinus efle amas, » hoc fcire potes ? Taces ad é/ejA'jOfav redaftus? Loqui verô|potuifti &aufus » fuifti in Epiftolâ. » (Pag. 22-23.)

a. Préface de Schoock : « Pergit verô Cartefius, & tertio, p. 178, lie » ait : Interdum etiam diâeriis plebeculœ aures demulcet. Quaii verô Theo- » logus fit Cartefius, aut aemulari debeat mundanos craflbfque Libertinos. » Novimus verô quorum pharetrae hase & fimilia tela Th,eologi adverfariis » ad eum jugulandum fuppeditare folent ; fed, ut fpero, Deus aliquando » occafionem concedet contra eos & Cartefium a|liâ ratione fuper his » calumniis difputandi. Dicit calumniator Theologum plebeculœ tantùm » aures demulcere, ut incautis perfuadeat turbae & plebis favore ac prae- » fidio virum dodum & pium tantùm niti, & propterea Magiftratus in » eum feriô needum decrevifTe animadvertere, quôd pro tempore vis tuto » hoc liceat per eos, quibus multitudo virtutem ac audaciam addere folet. » Sed toto cœlo errât. Trajeftina civitas multos adhuc purpuratos, per » Dei gratiam, in finu fuo fovet, qui nequaquam finent pietatem, zelum, » & innocentiam, per paucorum calumnias, mendacia, ac Sinonias artes » opprimi. Progreditur. . . » (Pag. 24-2D.) — Voir t. VII de la présente édition, p. 584, 1. 13-14.

Œuvres. III. 63

�� � I46 EPISTOLA 2i6-at 7 .

dicleriorum, quse fcurrilia effe dixi, hoc eit inurbana, plebeja, inepta, non ex ullâ ingenii elegantiâ, fed ex infulfis 6l malignis viliorum hominum loquendi modis petita; tum etiam quia te diéteriis uti non negat, cupis enim falfus videri, quamvis non fis nifi amarus; fed 5 negat tuis dideriis plebeculce tantùm aures demulceri, additque Trajeéîinam civitatem multos adhuc purpura- tos, per Dei gratiam, in Jînu fuo fovere, qui nequaquam Jinent pietatem, -^elum, innocentiam (tuam fcilicet, quod tamen videtur addere timuifie, ne ab iis qui te re&e 10 norunt rideretur), per paucorum calumnias, mendacia, ac Sinonias artes opprimi, tanquam fi diéteriis tuis etiam purpuratos tibi devincires, quod mihi non per- fuadebis. Sed non dubito quin omnes tibi faverint, 1 quamdiu pium & innocentem crediderunt; ut etiam i5 non dubito, quin iidem omnes te averfaturi fint, cùm vitia tua fatis erunt ipfis perfpeda. Interimque tibi gratulor & mihi gaudeo, quôd audiam te nonnihil iftam fcurrilitatem emendalTe, ex quo eam tibi à me exprobratam fuiffe fcivifti. 20

4. Repetit hsec verba : Claet Theologus, Concionator, Difputator*, non ut vera efle neget, fed tanquam fi tibi

20 Non à la ligne (1" édit.).

a. Tome VII, p. 584, 1. 8. — Préface de Schoock : « Progreditur, & » quarto, pag. 177, ita dicit : | Cluet Theologus, Concionator, Difputator. » Rhetoricationes hx Rhetoricam Socinianam & Remonftranticam oient. » Sed quid ad rem faciunt ? Adefdum, ml homo ; quando Voetium audire » dicis Theologum, Concionatorem, ac difputatorem, licet ringaris & fe- » mur fcrias, verum dicis. Sed quid intérim hoc ad defenfionem philofo- » phiae tuœ? Novimus quidem, ncquc enim cornca nobis fibra eft, qu6 » tendas, quidve rerum ignaris tacite innuere velis. Sed quid diceres, l\ » quis pari importunitate pra.'faretur : Cartelius cluet lucifuga, alter Cai- » nus, vagus, &c, ganeo, vencrcus nepotulus, &C. ? An non mox exciperes » nequaquam illud ad rem lacère, | etiamfi verum effet? 1 (Pag. 25-27.)

�� � ai 7 . Ad G. Voetium. 147

feciffem injuriam, vocando theologum, concionato- rem & difputatorem ; fumit inde occafionem multis me conviciis remunerandi.

$, 6, 7. Reprehendit quôd dixerim : Tùos libros à nemine ejfe legendos ; Varios authores, fœpius contra te quàm pro te facientes, à te citari ; Authorefque illos tibi forte tantùm ex indicibus notos ejje*. Quse tria quàm

3 Non à la ligne (/" édit.).

a. Tome VII, p. 584, 1. i5, 1. 16-17 et l - 17-18. — Préface de Schoock : « Sed quid dein quinte ex locis communibus Calumniarum profertur ? » Multos quotidie libellos,fed à nemine legendos, emittit. Si Voetii fcripta » publica intelligat, an quis ea légère dignetur, (quandoquidem ipfe neque » libros legit, neque bibliopolia obit) difcere poffet vel ex uno fuo Medico : » ne contra hominem, in propatulo mendacem ^^liopolas non tantùm » noftras, fed fuae etiam, ac Remonftranticas profeffionis, teftes laudem. Sin » ver6 in animo habuit Thefes aut Diatribas in Academiâ ad difputandum » proponi folitas : quamvis oculi ipfi doleant, multarum Difputationum » à Typogiapho exemplaria haberi ampliùs non poffunt;ad|eô avide mox » ab evuigatione, non tantùm à noitratibus, verùm extraneis etiam Eccle- » fiarum paftoribus,& Theologiae ftudiofis, quin etiam Profefforibus, Phi- » lofophis, Iurifconfultis & Medicis, & quod miretur quis, à viris politicis » ac in dignitate conftitutis, expetuntur. Pudor & modeftia non permit- » tunt exhibere literas magnorum virorum, quibus ipfius Thefes quotidie » efflagitant. »

« Sexto, haec os mendax eruclat eâd. pag. : Varios authores, fed fœpius » contra fe quàm pro fe facientes, citât. Sed an Cretenfis Therfites un- » quam aut Theol. publica fcripta, aut Thefes legit ? Si legit, an etiam » authores legit qui ibi citantur, & cum Theol. libel|lis contulit? Quôd fi » verô, ex inftituto Scepticae ignaviae, ignorantiae, & aôSaSd*; fuse, bonos » authores non legit, quâ fronte judicium fibi arrogare audet ! Sed âge, » fpecimen edat authorum, non femel atque iterum tantùm, fed fœpius » contra Theologum facientium. Nec tantùm faepius, fi homini ex men- » daciis confuto credimus, authores contra eum faciunt, fed amplius (ut » feptimà innuit eâd pag.) authores forte ex indicibus tantùm notos citât. » Quàm ftolidum hoc mendacium fit, norunt, qui femel tantùm Theol. » fcripta infpexerunt : nam pro re natâ, & ufu ita poftulante, non rarô in » iis ipfœ fententias ac formalia authorum verba citantur propofi|tifque » fententiis applicantur : nonnunquam etiam citata verba aut explicantur, » aut examinantur : aliàs etiam dicla cum diftis conferuntur, quo fibi in- » vicem lucem faenerari queant. Tantam autem authorum, quos ad partes

�� � I48 EPISTOLA 217-218.

meritô à me di&a fint, in 4 parte hujus epijflolse fatis probavi a . Nec ille quicquam affert ad probandum falfa effe, nifi quôd te laudet, ac in me convicietur; pro- vocetque inepte ad teftimonia Bibliopolarum pro li- brorum tuorum le&ione, tanquam li omnes libri qui 5 aliquos habent emptores, quod ipfum tuis eft fatis rarum, digni effent qui legantur. Poftea etiam te îibro- rum helluonem vocat, quod tibi nomen non invideo ; forfan enim multos dévoras, fed profe&ô non conco- quis, nec in bonum fuccum convertis. 10

8. Negat te de quibujlibet fcientiis, tanquam fi earum gnarus ejfes, audacijffime ac Jimul imperiti£ir7ie loqui fo- lere, ut dodus indoéîis videaris h , & conatur aliquam in

10 Non à la ligne (/" édit.).

» vocat, fiduciam Theolog. habet, ut non tantùm eorum libros, & capita, » fed faepe etiam paginas, numéros, feftiones, ac paragraphes citet. Si 1 Cartelio animus, in lucem prodeat, experiaturque an Theol. authores » ex indicibus tantùm cognofcat. Aut quem fubornet ex myftagogis fuis ; » alium fi reperire non poffit, Medico fuo eas partes deleget, jubeatque » non deTheologis ipfi propriis, fed philofophis, hiftoricis, literato|ribus, » antiquariis, &c, collationem cum eo inftituere. Quàm verô librorum » helluo Theologus omnis generis authorum notitiam habeat, non tantùm » ftudiofi, fed multi alii viri dodli norunt, qui omnigenos fcriptores ex » ipfius bibliothecâ quotidie commodato accipere folent. » (Pag. 27-31.)

a. Voir ci-avant, p. 39.

b. Préface : « Non contentus eruttaffe has calumnias Cartefius, ita dein » oâavô, pag. 178, in Theolog. dcbacchatur: De quibujlibet fcientiis, tan- » quant ft earum gnarus effet, audaciffime, fed & imperitiffime, loquendo, » admodum doâus indoâis videtur. Quàm maie cohœret hoc mendacium ! » Renato fi fidem habere volumus, quando Theol. Difputationes & le&io- » nés in Academiâ habct, aut | thefes edit, aut libellos caveae eruditorum » confecratos evulgat, indoftis loquitur. Enimverô fortis imaginatio hic » Cartefium in vertiginem egit. Die verô, mihi (lege mî) homo : quando » aut quo loco Theologus de quibuflibet fcientiis tanquam earum gnarus » locutusfuit? Putafne eum tuî iimilem effe? Minime. Intra terminos l'uos » fe continet, & fi qux fint ex alienis fcientiis, quas ad Scripturœ & Theo- » logiae fuae explicationem neceffaria effe judicet, ea quœrere ac difeere

�� � aia-Mo. AD G. VOETIUM. 149

me concitare invidiam, quôd non omnes qui te pro dodo habent, fintindodi. Sedneque etiam id fcripfi, nec ex meis verbis deduci poteft; non enim in altero meae orationis mem|bro fubjunxi, te dodis omnibus

5 indodum videri ; fed tantùm te contemni & non pro- bari ab iis ex dodis, five ex peritioribus, qui fciunt quàm importunus in aliis provocandis femper fueris, ac quàmfœpe, ubi fuit difputandum, convitia pro rationibus attuleris, turpiterque viélus difcejferis*. Nam fane quan-

10 tumvis alii effent periti & dodi, quandiu tua non exa- minaient, non mirum eft fi famae, quam tibi primum apud indodos conciliafti, crediderint. At certe gau- deo quôd jam operâ meâ nonnihil modeftior fias : vidi enim primas illas thefes quas unquam in Aca-

i5 demiâ Ultrajedinâ edidifti, & quomodo in iis omnes provocabas, fcientiarumque omnium jadabas cogni- tionem : quod cùm tibi ab earum examihatore fuiffet exprobratum, fie in Therjîtis tui fed. ) , c. 4, refpondes : Superbiam, | hypocri/in & vanitatem meam, îanquam apodi-

20 dice demonfîratamputat, quôd /.axà noXkriç «pavraTiaç tam mulîa ex omni eruditione aut variis difeiplinis ventilanda propofuerim. Quid hic mihi vitio vertit? an quàd illisjîu- diis impallefcam? an quod ea infcholœ nojirœ theatrum produxerim ? an utrumque ? utinam rationes addidijfet

s5 [uaojjLouaoç b ! Et multis poftea exemplis oftendis,Theo-

» folet ex expertis & primae notae Medicis, Iurifconfultis, Chirurgis, Ma- » thematicis, &c. Vt ficubi erret, faltem cum eruditis & in quâque arte » fapientibus errans, veniam ab omnibus aequis Cen|foribus mereatur. » Memor enim perpetuô Ariftotelici effati eft : Artifici in fuâ arte cre- » dendum. » (Pag. 3i-33.)

a. Tome VII, p. 584, 1. 21-24.

b. Voir ci-avant, p. 63, note a.

�� � I f O EPISTOLA 220-221.

logo non effe indecorum in variis fcientiis effe verfa- tum, ut fcilicet excufes illud gratum crimen multifa- riae dodn'nae, de quo te al ter non accufarat, & nullibi unquam te vidi eloquentiorem. Hîc autem difcipulus tuus (te fcilicet didante) lie de te feribit : Intra termi- i nosfuos Je continet, & fi quœjint ex alienis fcientiis, quœ ad Scripturœ & Theologiœ fuœ explicationem neceffaria effe judicet, ea quœrere ac difeere folet ab expertis & pri- ma; notœ Me\dicis, Iurifconfultis, Chirurgis, Mathemati- cis &c. Sic ergo tua omnigenee dodrinse gloriatio eô uf- >o que refriguit, ut jam aliorum omnium difcipulus fias.

0. Ridicule negat, te folere convitia pro rationibus afferre, ubi efi difputandum*. Petitque teftimonia eorum qui veftris Academicis difputationibus interfunt : tan- quam fi non meliùs probetur ex feriptis tuis, in quibus 1 5 innumera occurrunt iftius rei exempla.

10. Fingit me fcripfiffe Gorlœum & Taurellum nun- quam forte tibivifos effe h . Quod non de te, fed de Regio

i 1 Non à la ligne (1" édit.). — 16 Même remarque.

a. Préface : « Pergit bipedum mendaciffimus, & nono pag. eâd. fequen- » tem calumniam eruftat : Scepe, ubi fuit difputandum, convitia pro ratio- » nibus attulit. Quando hoc accidit, mî tenebrio ? Hujus rei non meminit » Academia Traje&ina. Si poffis, telles, eofque teftabiles, lauda, qui hoc » Vltraje£U unquam accidifle deponânt. Aut (i nulli tibi occurrant, debi- » tam calumniatoribus mercedem, aliquando tibi exfolvendam, exfpetEta. » (Pag. 33.) — Tome VII, p. 584, 1. 22-24.

b. Préface .«Decimo, ut videatui Crctenûum dittatorcum rationeioqui. » ignorantix impudentiœque Theologi fpecimen adferre laborat, & pag. » 182, i|gnaris perfuadere laborat, Gorlœum ac Taurellum nunquam forte » ei vifos effe, quia fibi erant ignoti. Sed quàm putidum hoc impuri ca- » lumniatoris argumentum ! Ego authores in vulgus notiffimos nunquam » aut falutavi sut infpexi : ergo & aliis, nominatim Theol., per omnia » ignoti effe debent. Enimverô neque Theolog., neque ego, neque quis » alius ex ordine eruditorum fexcenta talcnta mereri vellct, ac tam holpes » in libris effe ac Carteûus, qui co9 pro inutili philofophaturo fuppelleétile

�� � a*i-a«. Ad G. Voetium. i 5 1

fcripferam ; fed videris hanc captaffe occafionem ina- niffimae ac puerilis gloriationis, quôd fcilicet libros legeris, qui te judice non funt boni.

1 1 . Conatur excufare ftoliditatem (aut fi mavis raa- lignitatem) illam tuam, quae apparet in eo quoàmeam Philofo\phiam in Magiœ fufpicionem volueris adducere, ex eo quàd figuras confideret*, dicendo te non meam Philo-

3 Non à la ligne (i rt édit.).

» habet. An verô Voetius ignoret Gorlœum ac Taurellum, difcat ex ftu- » diofis, qui authores eos quotidie ab eo commodato accipere folent; aut » fi iis fidem deroget, in confilium | adhibeat fuum Medicum (Regium). » (Pag. 34-35.) — Tome VII, p. 586, 1. 2 4 -25.

a. Préface : « Undecimo, Theol., fi crederc volumus,facer inteftabilifque » habendus eft, quoniam Cartefii philofophiam in magiœ fufpicionem » vocare voluit. Sic enim, pag. 199, loquitur : Tantùm interrogo an reâe » intelligat ijlam philofophiam, quam condemnat, homo ufque adeo Jloli- » dus {aut, fi mavult, malignus), ut eam in Magiœ fufpicionem voluerit » adducere, quia figuras confiderat. Quae tua occulta (per Dei gratiam, » deinceps magis detegenda) philofophia effet, quôd latitaret adhuc in » materiae phantafticae potentiâ, non noverat Theol., cùm principia Phi- » lofophiae Medici tui detegeret ; neque enim | tum lucem adhuc afpexe- » rant Meditationes tuae Metaphyficœ, ac praeter eas nullus libellus ad » manum erat, in quem ut tuum, tutô ftylum ftringere potuiffet. Tantùm » Medici tui imprudens effatum, publiée propofitum, &, ut audivi, quàm » infeliciter defenfum, inter alias obje&iones, hac quoque difficultate pre- » mebat. Sed an hac ratione Philofophiam tuam ut magicam profcripfit? » quam infeliciter foies xopuëavnïv. Videris verô quâ fronte & confcientiâ, » hominem do£tum, pium, & innocentem, ftolidu mac malignum voca- » veris. » (Pag. 35-36.) La même accusation se retrouve expliquée, Para- lipomena ad Prœfationem : « Pag. 199. JJlam philofophiam meam in » Magiœ fufpicionem voluit adducere, quia figuras confiderat. Quàm vere » hoc dicatur, patebit ad oculum, conferenti verba Theologi, quœ falfo » gloffemate fuo hue detorquere voluit. Sic habentur thefi 2 appendicis ad » corollaria : Cùm quantitati & fgurœ tribuitur efficientia & motus, qui » formis earumque qualitatibus aâivis tribui folet : videndum ne ali- » quando adolefcentes imprudenter per confequentiam admittant axioma » illud magicum ab omni Theolog'd & Philofophia Chriflianâ haâenus » rejeâum : Quantitatis & figurœ aliqua ejl efficacia, eaque aut per Je aut » cum aliis concurrit tanquam aâivum tranfmutativnis principium. » — Tome VII, p. 596, 1. i5-20. — Voir aussi t, III, p. 5i3,§X.

�� � M 2

��Epistola

��111

��fophiam, quant fcilicet nondum noveras,fed Medici ed de re effatum, inîer alias objeéliones, hac quoque difficultate prejjijfe : tanquam fi hoc eodem non recideret. Pagina autem 128, veflrî immemores, ad eandem rurfus floli- ditatem aut malignitatem revertimini, linearum, figu- rarum & numerorum confiderationem Magiae tribuen- do a . Sic clavis, fie gladius, fie rota & reliqua omnia, quorum operationes à figura dépendent, funt vobis Magiœ inftrumenta. Quâ certe cogitatione nulla ftoli- dior in humanum ingenium cadere poteft.

12. Negat te ullos unquam importune provocaffe b : quod

10 Non à la ligne (/" édit.).

a. Sect. II, cap. 8. Voir ci-avant, p. 58, note d : « Lineas & figuras » admirari folent Magorum filii, iique qui imprudenter Magiae implicitae » & interprétative confortes fiunt. . . Quantum fpeciatim ad Algebram, in » quâ author nofter dominari dicitur, quamque | ipfe pro totius philofo- » phiae infallibili amuffi & régula incautis obtrudit, opinor eam exemplo » recentiorum quorundam aut circulatorum, auteorum quos unius feien- u tiae cognitio in eruditorum principes ac antefignanos transformavit, tan- ■> tùm jaftari & oftentari. Hoc enira praefumptionis fidus multos, qui in » Algebrâ exercitati videri cupiunt, afflavit, ut exiftiment eam non tantùm » Encyclopediae humanaeque fapientiae compendium effe, verùm etiam » quoddam cornu Copiae, in quo omnes cujufcunque feientiae & difei- » plinae thefauri conclufi lateant & conferventur. Ne quid enim dicam de » Faulhabero, aliifque, qui feientiae hujus fubfidio, Caballiftarum inftar, » in Prophetis ac Apocalypfi, myfteria uni adhuc Deo nota rimari infti- » tuerunt, in circulis paffim audire eft exillius Profefforibus, eam viam ad « omnes alias feientias, judicem reliquarum difeiplinarum, cynofuram » veritatis, judicii reftricem, humani ingenii perfeftricem, & quid non » effe?... » (Pag. 128-129.)

b. Préface: « Duodecimo, epithetaTheologi quae deinceps pag. 187&194 » per fatyram coacervat, ut quôd fit ineptus, importunus \ in aliis provo- » candis, feepius turpiter viâus deccjferit, & quae alia ejufdem notœ funt, » omnia condonari debent calamitati, quam Cartefiana philofophia in » Academià Vltrajectinâ, etiam opitulantibus doctifllmis Theologi Difpu- » tationibus, pretter fpcm & opinioncm palfa eli Ferunt alicubi in Galliâ » (fabula an hifloria fit, nefeio) litigantibus, qui publiée caufla ceciderunt,

» concedi, ut bilem fuam impune effundant. Theologus, orthodoxx phi-

��10

�� � 3"-aj4. Ad G. Voetium. i^j

ab iis qui primas tuas thefes vel alia tua fcripta vide- runt, fine rifu legi non | poterit. Nec minus rifu di- gnum eft, quod fingat à me fcriptum effe tefœpius tur- piter viclum difcej/ijfe, ut le&or putet me credere te 5 faltem aliquando etiam vicifle : quod non fcripfi, nec credidi, (ed,fœpe ubi fuit difputandum (hoc eft, quo- tiefcunque fuit difputandum, quod faepe accidit), te convitia pro rationibus attulijje, ac turpiter viclum dif- ceffiffe. Rifu dignum etiam eft, quôd ea quae de te in

io unâ aut altéra periodo fcripferam, in varia fruftula difcerpferit, prsecipua omiferit, & reliqua turbato or- dine propofuerit, ne fenfus meus capi poflet. Denique rifu dignum eft, quod fingat me in te fcripfnTe, ut gra- tiam à Patribus Societatis Iefu ineam, quibus tu, quodjîy-

i5 lum aliquando in quœdam Ecclejiœ Romanœ dogmaln Jlrinxeris, prœ aliis invifus es a . Tanquam fi vel illis valde elfes notus, vel adverfarium folis convi|ciis uten- tem, prae aliis qui rationibus certant, formidarent.

lis quae dixit effe extra caufam ita difcuffis, tranfit

18 Non à la ligne (i" édit.).

» lofophiae ac theologias aflertor, neminem importune unquam provoca- » vit, ne quidem Cartefianas philofophiae fautores : nifi forte propterea » importunus provocator haberi debeat, qu6d D. Renato quàm importune » & a|lieniffimo tempore accident, ut philofophia ejus à Theologo in lu- » cem protraéta & protrita, nec non publiée proftituta, Academiâ Vitra- it jeclinâ, in quâ fe dominaturam crediderat, exterminaretur, non tantùm » Senatûs authoritate, fed amplius ftudioforum, veritati cedentium, judi- » ciis. Importune provocando fi alicubi fit peccatum, nae à parte Cartefii » eft peccatum, qui Theologum volentem nolentem importunis convitiis, » calumniis & mendaciis in profcenium protraherelaborat. » (Pag. 36-38.) — Tome VII, p. 584, 1. 21-22. a. Préface, p. 40-41. Voir la note suivante.

Œuvres. III. 64

�� � M4

��Epistola

��Î24-

��ad alia quae ait ad ipfam pertinere 3 . Ac primo, refert haec mea verba : At verô hœc fatis magna occafio vifa ejl Reclori Theologo ad Medicum circumveniendum, hœ- refeofque condemnandum , & ita, vel invito Magijîratu, Ji res ut fperabat fucçejjijfet, de profej/ione deîurban-

a. Pré/ace: « Ettantùmdeiis, quajcauffam ipfam non tangunt: fuccedunt » dein calumnias & mendacia, quae càuffam ipfam, ob quam bonus fcilicet » vir Cartefius vi|rulentam Epiftolam evulgavit, propius concernunt. Cuir. » eâ enim velut infelici faburrâ caudam libri fui onerare voluerit, ut impe- » ritis perfuaderet philofophiam fuam, paucis annis in Academiâ Vltra- » jeftinâ per Medicum tradi folitam, per iniquitatem profcriptam & elimi- » natam fuiffe : incautis & rerum geftarum ignaris perfuadere laborat per » unum Theologum, tum temporis Reftorem Magnificum, importune hoc » procuratum fuiffe. Hoc verô dum agit, quot pêne verba, totidem homi- » nis flagitia deprehendere licet : tam cruda enim & craffa per quamque » prope lineam mendacia éructât, ut pari jure & halitu fcribere potuiffet, » |Theologum, fuperioris anni Re£torem Magnificum, voluiffe patriam » prodere, pa r ricidium Principi intentare, urbem hanc Vulcano confe- » crare, latronum & feditioforum manum ducere, Turcifmum, aut haerefes » Socinianas, aut Iudaifmum introducere, & quid non? Vt ad rem verô » accedamus, homo nofter fubdole admodum, & plane fecundum Metho- » dum pfeudo-politicorum & pfeudo-pragmaticorum, omnem bilem in » unum Theologum, ùve Magnificum Reclorem, exonerare laborat, fin- » gendo ab eo uno factum fuiffe, quod à toto Profefforum Collegio con- » ditum eft decretum : quo aut Theologum cum collegis fuis commit- » tat, aut majorem gra|tiam à Patribus Societatis Iefu ineat, quibus » Theologus, quôd ftylum aliquando in quaedam Ecclefiae Romance dog- » mata ftrinxit, prx aliis invifus eft. Sed fi placuiffet Cartefio Medicum » fuum confulere, aut potius fi Medico placuiffet veritati litare & confcien- » tiae rationem habere, nequaquam diffimulare aut potuiffet aut debuiffet » falfum effe : Theologum aut fcftinabundum aut importunum in profcri- » bendis novae philofophix commentis fuiffe, fed potius varios ex aliis » Profefforibus, Medici item collegas, fomnia & commenta in ipfâ herbâ » voluiffe opprimi, faspeque conqueftos fuiffe apud fuum Reclorem Magni- » ficum, nimis diu ea tolerari, | qua; aliquando pacem Academicam tur- » batura effent, fibulam effe imponendam novaturienùbus, ômnem hete- » rodoxiae occafionem procul averruncandam ; Rectorem verô, hoc eft » ipfum Theologum, faepius tela intentata à Medici jugulo avertiffe, quôd » lenitate ac longanimitate cum ad officium opportune revocari poffe fpe- » raret. Etenim fi aut Mcdicus, aut iple Cartelius hase quae certiora funt » iis quae apud Sagram, cogitaffet, aliud etenim praemium indulgentice ac » moderationi Recloris decreviffet ; nec contra. . . (Pag. 38-42.)

�� � «4- Ad G. Voetium. i 5 ç

dum a . Sed non addit te occafione nugamenti cujufdam Philofophici voluiffe Regium ex authoritate SS. Facul- tatifs Theologiae haerefeos condcmnare : unde fequeba- tur euin, vel invite Magiftratu, à Magiftratu ipfo effe deponendum, quia nulli retinentur Profeffores qui pro haereticis habeantur.

Secundo, refert adhuc aha mea verba b in eundem

6 Non à la ligne (1" édit.).

a. Préface: « . . .Nec contra folem primo fie mentitus fuiffet, pag. 180: » Acverb hcec... deturbandum. Ipfe Medicus loquatur, qui non tantùm » Theologum expenus eft, qualem reliqui Collegas, fed privatim ctiam » amicum & fautorem, ut ipfe variis indiciis faspe teftatus fuit. Quando » verô, aut per quos Theologus unquam Medicum tuum de Profeffione » deturbare ftuduit? Loquere, ne omnes tibi, ut Sycophantae, aut x aut ou » décernant. Sed quomodo tandem Theologus Medicum Cartefianum » exauclorarft laboravit? Invito Magiftratu. Papas I tantâne authoritate & » potentiâ Vltrajefti pollet Theolo|gus ! Difce, tenebrio, ex Nobiliffimo & » Ampliffimo Senatu Vltrajeftino, difce ex Profefibribus, vel ex uno Me- » dico tuo, imô difce ex quovis idiotâ Vltraje&ino : non per Profefforem » unum, aut Reftorem Academiac, imô ne per omnes quidem Profeffores » conftitui aut deftitui Profefforem Academicum, fed à pleno totius Sena- » tûs confeffu, five à XL hujus urbis viris. Si dicas verô Reftorem hoc » molitum, ut ab ipfo Senatu, invito quidem, fed coaclo per ecclefiafticum » confiftorium, aut capitulum, aut ejus poteftatem removeretur : memineris » in laudatiffimâ hac Rep. nequaquam Curiae Romanae praxin obfervari. » Sin verô confugias ad familiare tuum Co\gito, aut ad lepidum hoc fom- » nium : Cujus idea eft in me, illud ipfum eft ; ergo hoc à theologo faélum » fuiffet, quia talem apud me circumfero ideam, forteque medicum depo- » fuiffet aut per feditionem popularem, aut armatam manum, aut magicas » artes, immiffofque daemones (aliud enim ringi non poteft) : jam ablegabo » te ad Medicum tuum, ut helleboro Chima:ricas has & aduftas bilis îma- » ginationes averruncet, aut fi Medicus neget àjpiixrrfa cpavraiia;, fi non » Btavoi'a;, te laborare, ad facerdotem facrofanilœ Iuftitiae, qui virgis talia » dsemonia abigere poteft, & folet. Sed (Secundo)... » (Pag. 42-45.) — Tome VII, p. 586, 1. 3-7.

b. Préface : « Sed [Secundo) progreditur Renatus, ut probet per unum » theologum philofophiam fuam pro|fcriptam fuiffe, & pag. 195 ita loqui- » tur : Ipfe antea, non laceftitus, libellos duos, theftum nomine in Collegam » fuum ediderat ; eofque etiam SS. Facultatis Théologies authoritate mû- ri nire conatus erat, ut innocentem circumveniret, & per calumniam ever- » teret. Vbi pudor ! . . . » (Pag. 45-46.) — Voir t. VII, p. 594,1. 13-17.

�� � M 6

��EPISTOLA î2 4 -ja5

��fenfum, & ipfa lepide réfutât teftimonio Regii, excu- jus ad tuas thefes refponûo|ne duas paginas exfcribit% in quarum fine Regius ironice, ac de prseterito tem- pore loquens, ait te fibi fautorem & amicum femper

a. Tout ce passage de la Préface est à citer, parce que les paroles de Regius, que Schoockius rappelle, sont précisément celles que Descartes lui-même avait conseillées, sinon dictées, à son disciple en janvier 1642 (voir t. III, p. 494-495). Le voici donc tout au long : « Vbi pudor ! » hoccine molitus unquam Theologus? Ipfe Medicus (Regius) audiatur, » ut totus orbis Cartefium Craetenfium fceptro digniffimum effe agnofcat. » Ita ergo ille in Praefatione ad D. Theologi thefes profatur : Magnifiée » reâor, vifts doâiffimis & fubtiliffimis tuis theftbus, quas nuper deformis » fubflantialibus aliifque rébus Phyficis ad ventilandum \ propofitas, prœ- » ter alios, etiam Medicinœ & Philofophiœ in Academiâ noflrd Profeffo- » ribus, inter quos & ego aliquam partent facio, tibi dedicare placuit : » maximo certe gaudio fum perfufus, tum quàd vir tantus 6 Jiylutn, & » ingenium, & nos in tali materiâ exercere voluerit, cùm nullus dubitem -> quin rationibus ad fententiam tuam defendendis (sic pro defendendam) » quant validifjimis fis ufus, adeo ut pojl tuas, fi quis validiores exfpeâa- » ret, mérita ipfum fruftra fore fit exiftimandum ; tum etiam quàd, cùm » maxima eorumpars è diametro pugnet cum dogmatis quœ ego antehac » docere confuevi, tua prœfa\tione potijjimum me fpeâare, & ad refpon- » dendum invitare, atque ita ad honeftam quandam veritatis curiofius » inquirendœ œmulationem incitare voluiffe videaris. Et certe eft, quàd » de hoc affultu fummopere glorier : nam etiamfi in ipfo certamine effem » inferior, etiam vinci per tantum adverfarium mihi gloriofum foret. » Ingentes itaque propterea tibi ago gratias, addoque hoc cumulo maxi- » morum beneficiorum quo me antehac tibi obtrinxifti, dum in Profeffxone » meâ medicâ & provinciâ problematicd obtinendâ paratifjimam operam » mihi femper exhibuifti, atque in multis alliis patronus,fautor & amicus » fummus mihi perpétua fuifti. Vtri credam? Cartefio, homini mentiri » folito, qui pronunciat Theologum laboraffe Medicum innocentem cir- » cumvenire & per calumniam evertere ? an ipfi Medico, qui Theologum, » poft éditas Thefes, patronum, fautorem & amicum fummum prœdicat & » agnofcit? Etenim Medico populari meo ac quondam etiam collegœ malo » credere, quàm Renato ; neque enim ad calumniandum & menticndum » œque fa£lus effe videtur. » (Pag. 46-49.) Il est à remarquer que le texte de Regius est la traduction latine, mot pour mot, du projet de réponse que Descartes lui avait envoyé en français. La dernière phrase était même déjà en latin dans la lettre de Descartes (t. III, p. 495, 1. 16-19) ; si ce n'est que Regius a renchéri sur le texte, ajoutant amicus fummus au simple mot fautor. — Quant aux deux fonctions dont parle Regius (Profeffio medica et provinciâ problematica), voir t. II, p. 529, et t. III, p. 60.

�� � 2a5 . Ad G. Voetium. 157

fuijje; tuus autem defenfor fingit illum feriô, & in praefenti, poil éditas thefes, te ut amicum & fautorem agnofcere : ex quo apparet non multa teflimonia pro te effe, cùm ifto uti cogaris.

5 Tertio, negat te folum contra Regium difputaffe, ait- que alios quofdam Profeffores opiniones ab ejus opi- nionibus diverfas in fuis thefibus habuiffe 3 : quod nec ille unquam, nec ullus alius amator veritatis molefte tulit; neque de illâ re pro ipfo conqueftus fum, fed

10 quôd fine ratione, ac per calumniam, hœrefeos illum infimulare voluiffes : quod neminem prêter te feciffe intellexi.

4 Non à la ligne (/" e'dit.). — 1 2 Même remarque.

a. Voici tout le passage : « Tertio, contra veritatis formulam fie Theolo- » gum Cartefius proftituere ftudet, pag. 177 : Quieviffent fortaffe deinceps » reliqui (Medici) Col\legœ, ac veritati locum dedijfcnt, nifi unus inter » cœteros, qui tune erat illius Academiœ Reâor, omnes fuas in eum ma- » chinas intendere decreviffet. Ergone unus Thcologus contra Medicum » difputavit? aut ejus heterodoxas in philofophià fententias detegere llu- » duit? Quid audio? Aliud docent Thefes, à me & multis aliis, qui extra » Vltrajeftinam Academiam vivunt, vifa; & examinata;. Vt enim nihil di- » cam de fubtiliffimo Mathefeos ProfefTore, qui per corollaria quafdam » Medici opiniones, & nominatim eam qux de Circulatione fanguinis, » adeo folide confudit, ut earum patronus & architeclus non à ratione & » expe|rientiâ, fed aliunde proefidium petere cogeretur : ad hoc, filentio » prœteream quôd primarius Philofophiae Profeffor poft hibernas ferias » ex profeffo Cartefiana; philofophiœ vifeera elenchtice explorare inftitue- » rit : an non primarius Medicina; profeffor, & Medici collega, D. Guilel- » mus Stratenus, die 22 Decembris, anno 1641, Difputationi de Scorbuto » fequentia Corollaria, non tam novam Philofophiam quàm Medici infei- » tiam tangentia, attexuit ? » (Pag. 49-51.) Conclusion : « Si Gallis tuis, a infelixveri facerdos, quid memorià dignum narrare voluiffes, Corollaria » hsec, chartulis citô evanefeentibus fubtracla, libro tuo, velut quod eru- » ditionis ac philofophias nova? trophœum, inferuiffes. (Pag. 53.) — Pour les thèses du professeur de mathématique (Ravensberg), voir t. III, p. 446- 447. Quant aux corollaires du 22 décembre 1641, on les trouvera tout au long, au nombre de 18, ibid., p. 464. Schoock ne rappelle ici, dans sa Préface, que les n 05 6, 7, 9, 10, 1 1 et 18 (p. 5i-53).

�� � ic,8 Epistola 225-227.

Quarto a , referî verba quibus dixi te in eâdern caufâ judicem & aceufatorem fuijfe; \ ac collegam tuum inju- riarum reum feciffe, ob id unum quôd tam manifefîas & veras rationes attulerit &c. Ubi loco iftius &c. debebat addere, ad rejicienda crimina hœrefeos & atheifmi quœ 5 fibi a te fuerant impofita, ut fe per calumniam circum- veniri non pajfus fit, hoc eft, quôd in propriâ tuâ caufâ fueris judex, & in aceufatione Fimbriam fis imita- tus b . Ad quae nihil refpondet, nifi quôd dicat fe iftis rébus non interfuifle, remittatque le&orem ad hifto- 10 riolam. quam ait ab ipfâ Academiâ propediem vul- gatum iri. Quae refponfio non poteft non irrideri : cùm enim hîc contineatur prsecipua culpa quae tibi à me fuerat exprobrata, fi quid boni haberes ad te ex- eufandum, noluiffes nunc omitti. Ac fi quid eâ de re i5 poflea fub nomine Academise prodeat in lucem, quod àveritate non recédât, te non juvapbit; fi autem falfa contineat, nemo non credet à te folo effe profeéhim :

a. Préface : « Quid verô dein dicis ? Quarto, pag. 187: Cùm in omnibus » conventiculis, quœ congregabat, \ federet ut judex, effetque idem acer- » bijfimus aceufator, &c. Et pag. 166 : Quid autem iniquius ejfe potejl, » quàm quùd Reâor collegam fuum injuriarum reum faciat, ob id unum, » quàd tam manifejîas & veras rationes attulerit? &c. Quid aftum fuerit » in fecretiori Vcfts facrario, ego, qui illi non interfui, dicere haut pof- » fum : audio tamen ipfam Academiam propediem rerum geftarum Hifto- » riolam evulgaturam, vifurumque Cartefium in eâ omnium & fingulo- » rum Profefforum nomina (etiam ejus qui dicitur pag. 188 juflfifTe nomen » fuum tanquam non approbantis annotari) fubfcripta libello fupplici, qui » oblatus eft | Nobiliiïimo Amplifllmoque Senatui Vltrajeftino, quem moi » excepit Cartefianas philofophise per publicam •-'.uthoritatem in Medico » deturbatio. » (Pag. 54-55.) Le professeur auquel il est fait allusion dans la parenthèse, était Cyprianus Regneri (voir t. VII, p. 590, 1. 2-8). Quant à YHiJloriola, elle parut sous le titre de Tejlimonium (voir t. IV, p. 34, 1. 12), et nous en avons imprimé de nombreux passages, t. III, p. 366, 487, 489, 5i2, 529, etc. — Tome Vil, p. 589, 1. 20-22.

b. Voir ci-avant, p. 83, 1. 19 et note b.

�� � 227-2J8. Ad G. Voetium. i f 9

notae enim funt mimicse illse tuse artes, quibus nunc SS. Facultatis Theologiae, nunc Academiae, nunc Se- natûs, nunc totius Reipublicae, nunc Ecclefiarum Bel- gicarum, nunc Prophetse vel Spiritûs Sanéti, nunc 5 unius exdifcipulis tuis, nunc alterius agis perfonara. Quinto*, poflquam rètulit ea verba quibus iniquita- tem maximam tibi exprobravi, quôd nempe Regium culpares, quia vere ac merito tuo in te retorferat illa epitheta, quse priùs falfô & injuriofe in ipfum contor-

10 feras, nullo modo te excufat, fed tantùm alios Philo- fophos in Regium concitare conatur, dicendo id quod de te fcripferat, aliis etiam omnibus convenire : quod tamen aperte falfum eft. Neque enim illi eandem, quam tu, acceperunt | conditionem. Quippe cùm fcripferas

i5 principia Regii Chorœbo digna effe, ob id quôd effent pauca & cognitu facilia, tacite admiferas illos meritô Chorœbos appellari, quorum principia talia effent;

5 Non à la ligne [i ri édit.).

a. Préface: « Quinto, pag. 198, Reétori, hoc eft, Theologo foli invidiam » conflare pudet, quôd convitiis Medicum profcindere voluerit; fie enim » loquitur : Deniquc ea quœ htc notantur de Chorœbo, item de Atheis, aut » bejliis, &c, non /ponte à Medico fuijfe feripta, fed priùs injuriofe ac » falfô à Theologo in ipfum jaâa, quœ utpoffet refellere, coaâus fuit veris » & evidentibus rationibus oflendere illa nomina, nonfibi,fedpotiusad- » verfario fuo convenire. Quid aftum fuerit, ut au|dio, propediem hifto- » ria, cujus modo mentio facla eft, docebit : intérim, quœ retaliandi animo » Medicus dixilîe & fcripfiffe perhibetur, non feriunt tantùm Vltrajecli- » num Re&orem, fed omnes per totum terrarum orbem antiquas philofo- » phiœ profefiores ; propterea enim Chorœbo alicui fimiles funt, ut ipfe » Medicus innuit in Refponf. ad II Theologi Thefin : Quoniam ad unum » principium aclivum, formam nempe fubflantialem, eamque incognitam. » omnia revocant, & confequenter omnium rerum naturalium ignorantiam » fatis manifejle profteri folent. » (Pag. 55-56.) Voir, pour cette phrase de Regius, t. III, p. 5oi-5o5. — Cf. aussi t. VII, p. 595,1. 28, à p. 596, 1. 10.

�� � IÔO EPISTOLA jaB-jjg.

quod reliqui Philofophi non admiferant, nec ipfe Re- gius credebat; nec ideo ad illos débet referri, quod ibi de te folo intellexit.

Poftea patronus tuus provocat ad hiftoriam in Aca- demiâ veftrâ edendam; ut etiara pro Sexto a puncïo, 5 quod eft de explofionibus : & intérim nihil prorfus re- fellit.

Septimo h , quseritur, tanquam de maxiraâ injuria, quôd te turbulentum & Jeditiofum Redorent, ac difpu- tationem tuam feditiofam appel] arim, mihique hoc no- 10 mine aliquando alibi aliifque chartis actionem injuria- rum minitatur : tanquam fi ea quae ibi narraveram, non fatis demonilrarent te | vere ac proprie Jeditiofum in Académie tua dici potuiffe. Nunc autem cave ne Domini tui, confiderantes ea quae in Sylvamducis i5 fcripfifti, judicent te etiam in Republicâ effe feditio-

3 Non à la ligne (/" édit.). — 7 Même remarque.

a. Préface : « Sexto, pag. 179, eidem Reftori irrvidiam conflare ftudet, y> quôd | Medicus inter difputandum fa£tus fuerit explofionis vidlima. Quid » de explofionibus cenfendum fit, ego qui Academia; Vltraje&inae mem- » brum effe defii, liquidô non fcio : quâ occafione verô, cur & quomodo » evenerint, norunt Auditores omnes Profefforefque qui difputationibus » Medici interfuerunt, propediemque hiftoria, veritatis teftis, ex rerum » geftarum luce docebit. » (Pag. 56-57.)

b. Préface : Septimo, pulchre fe cauffœ patrocinari exiftimat, quando » Theologum, pag. 188, turbulentum Reâorem, & pag. 211, feditiofum » Reâorem, non femel autem, Difputationem feditiofam vocat. Novit » fcilicethomo lucifuga,in aliéna republ.& Academia curiofus,aut po|tius » Academiarum turbator, forteque ejufdem commatis cum Vaninio, Col- » legii Atheorum emiffario & legato, quid fit feditio. Sed de hoc mendacio, » cum bono Dco, aliquando alibi, aliifque chartis agendum erit. Intérim » nota, humaniffime Leétor, feditionem vocari, quôd Profelfor publicus, » & Academia; Reftor, ex decreto Facultatis fuas, confentientibus reliquis » Cil. DD. Profefforibus, horis ac loco convenientibus, difputationem » inftituit, & quidem ex occafione, quam propediem hiftoria narrabit. » (Pag. 57-58.) — Tome VII, p. 590, 1. 18 ; p. 6o3, 1. n.

�� � «9- Ad G. Voetium. 161

fum. Et quandoquidem injuftas lites mihi minamini,

nolite, quœfo, aegre ferre, quôd ego hîc in anteceffum

coram univerfo terrarum orbe juftiffime vos accufem.

Pojîremo*, ait me Regio triumphum decernere, quôd

5 ejus refponfio ad tuas thefes à nemine fuerit refutata.

Sed nihil addit quo non confirmet illud ei meritô de-

cerni. Cùm enim fcripta, contra illam refponfionem

pro te édita, folo rifu & contemptu digna effe affir-

maffem : ille ait filium tùum, qui unum ex iflis fcriptis

io emifit, rem expro/efo non tradafle; ac difcipulum fub

3 Non à la ligne (i" édit.).

a. « Pojlremo etiam Medico fuo, citra Senatûs authoritatem populique » imperium, triumphum decernit, pag. 2o3 & feq., quôd Reftoris filius » irrito cona|tu patris argumenta repetierit, aliufque ab eodem Redore » fubornatus, nomine Lambertus vanden Waterlaei, Prodromum Iuftae » Refponfionis ediderit : quafi verô filius, Metaphyfices in eâdem Acade- » miâ Profeffor, non potius ex ordine Metaphyficarum Difputationum & » velut èv napdSo) quàm ex Profeffo, Cartefiana T£pÎTic|xaTa perftrinxerit ; » Dominufque Lambertus in Academiâ Leidenfi vivens (ut mihi probe ali- » quando affirmavit), infcio Theologo(neque enim de Prodromi editione, » quant fub prœlo effet, quicquam audiverat), commentationes fuas evul- » garit, quarum folutio nec data nec danda. Infelix hiftoricus, non cum » Theologo (neque | enim aliéna praeftare tenetur), fed cum ipfo Dn. Wa- » terlaet hîc agat ; qui ut mihi haec commentanti faspius teftatus, fefe offert » aut Coram, aut fcripto, cum D. Cartefio aut etiam ipfius Medico, colla- » tione inftitutâ, ad Corollariorum fuorum, abfque praefidio aut auxilio » Theologi, légitimant juftamque defenfionem. Et haec quidem haftenus. » (Pag. 58-6o.) Le passage de Descartes auquel Schoock fait allusion se trouve au tome VII, p. 598-D99. — Schoock continue (et ce qui suit ren- seigne sur son intention et l'état des esprits à l'Université de Groningue, où il était professeur) : « Volui autem fcenam hanc in prologo paulô ube- » rius detegere, quo Cartefii, qui vir modeftiffimus & à calumniando alie- » niffimus videri vult, ingenium ab omnibus cognofci queat. Quanquam » verô, per Dei gratiam, nova ejus philofophia nullas haftenus adhuc tur- » bas in Academiâ, in quâ philofophiam do|cco, excitaverit : antiquae » tamen philofophiœ ftudiofos, inftitutionis noftras alumnos, in tempore » contra nova monftra, quaî nonnullis etiam & inter eos albae gallinae flliis » (rerum novarum forte nimis avidis) in delitiis effe perhibentur, munire » volui. » (Pag. 60-61.)

Œuvres. III. 65

�� � IÔ2 EPISTOLA 2J9-î3i.

cujus nomine aliud prodiit, ipfum te infcio edidifle. Unde patet illa | ne à vobis quidem probari; & nemo dubitat quin tu ipfe fis author ejus quod te infcio edi- tum fingit. Cùm autem fubjungit, iftarum commentatio- num foluîionem nec datam effe nec dandam, verum dicit : 5 quia rêvera tam inepta commenta folutione funt indi- gna. Cùm déni que provocat me & Regium, ut cum tuo iflo difcipulo potiùs quàm tecum agamus, oftendit te jam tua caftra deferuiffe, ac folos lixas, qui facile vinci poffunt, ea fervare, ac proinde nihil fupereffe 10 quod Regii triumphum impediat.

Quœ omnia, licet nugatoria, referre volui, ut appa- reat vos in longâ iftâ Praefatione nihil ullius momenti attuliffe ad ea quse de te fcripferam refutanda; & ta- men eam ad hoc unum fuhTe inftitutam, ut illa vide- i5 remini refutare.

In ejus autem fine, dicitis quatuor effe libri | veftri partes, & vos Prima, difcipulum meum delineare : Secun- dâ, philofophiœ quam jaéîo principia ac Methodum: Ter- tiâ, obiter Metaphyficam, & quœdam phyjîca dogmata fpe- 20 ciminis ergo examinare : Quartâ, breviter ojîendere novam hanc Philofophandi Methodum, reéïà, non tantùm ad Scep- ticifmum, verùm Enthujiafmum quoque, Atheifmum ac phrenejim ducere a . Ac denique citatis haec verba, quae de Regio fcripfi, pag. 1 74 epift. ad P. Dinet : Legit Diop- 25 tricam meam & Meteora, cùm primum édita funt in lucem, acjîatim aliqua in iisverioris Philofophiœ principia con-

1 1 Non à la ligne (/" édit.). — 16 Même remarque.

a. Préface, p. 61-62. Au lieu de libri veftri (1. 17), on lit commenta- rioli. Ce texte fait suite immédiatement à celui de la note précédente.

�� � »3i-a33. Ad G. Voetium. 165

tineri judicavît. Quœ colligendo diligentiùs, & alia ex Us deducendo, eâ fuit fagacitate, ut intra paucos menfes in- tégrant inde Phyjiologiam concinnarit*. Ex quibus, pro confuetâ veftrâ sequitate, concluditis Regii thefes & 5 didata non immérité pro meis à vobis fumi. Nempe, | antequam Regius mihi notus effet, legit mea fcripta, & qusedam colligendo, quœdam ex iis deducendo, Phy- fiologiam concinnavit : ergo omnis ifla Phyfiologia pro meâ eft habenda. Quod nemo non videt effe à ratione

10 alienum. Verumtamen acutiffimo & perfpicaciffimo ingenio Regii tantùm tribuo, ut vix quicquam ab illo fcriptum putem, quod pro meo non libenter agnofcam. Sed hîc detegi poteft impudentia calumniae quam pa- ratis : nempe, cùm in toto veflro libro ne femel quidem

i5 Meteora, nec Dioptricam, nec Meditationes meas ci- tetis, in quibus fcriptis folis Philofophiœ meae fpeci- mina exhibui ; cùmque inde poffit judicari, vos illa nullo modo intelligere : audetis tamen craffum volu- men conviciorum contra Pliilofophiam iftam, vobis

20 non minus quàm cuivis ruftico | ignotam, effundere; atque, ut aliquid dicere videamini, pauca qusedam ex

a. Préface : « Homini me nihil voluiffe affingere, teftis eft confcientia, » videbuntque omnes, quibus placebit horis fuccifivis ad ipfaCartefiiCar- » tefianorumque fcripta diverti, eaque aequâ judicii lance examinare. Si » nolit forte Cartefius omnia ut fua ampleili, quae à Medico ipfius fcripta & » di£tata funt, ruminetur fua verba, quae occurrunt in Epift. ad Dinetum, » pag. i74&feq. » (Pag. 62.) Suit une longue citation : « Doâor quidam... » impetrarint. » (Voir t. VII, p. 582, 1. 17, à p. 583, 1. 4.) La Préface se termine ainsi : « Quibus verbis eredlior, Medici Thefes, Di&ataque | Phy- » fica, ut novce philofophiae compendium, in traftatulo hoc laudare fufti- » nui : fi amplius Medici quod erratum notem, non tam ipfi Cartefio, » quàm philofophiœ novas quam profitetur, imputari cupio. Quod reli- » quum, Deum Opt. Max. rogo ut clementer Academias Scholafque ref- » piciat, ab iifque omnia nova dogmata, quœ periculofœ aleœ pleniffima » elîe folent, avertat. » (Pag. 63-64.)

�� � 164 EPISTOLA 233-23 4.

dictatis Regii, non quidem ullis rationibus, fed ineptissimiis garritibus impugnatis. Qui garritus profecto non minus ad quaevis mea scripta referri potuissent ; sed quia dictata Regii non édita sunt in lucem, sperastis hoc pacto minus facile atque a paucioribus detectum 5 iri, quam incredibili cum ignorantii malignitas vestra sit conjuncta.

Quia vero jam supra, in 3 & 5 parte hujus epistolae a, duas primas sectiones vestri libri satis superque discussi, non opus est quicquam amplius de ipsis dicam 10. Nec sane etiam de reliquis ; satis enim scio neminem ullius ingenii ea esse lecturum, qui non plane contemnat, atque impudentissimas & ineptissimas calumnias esse cognoscat. Sed tamen, ne quid omittam quod videri possit ad me pertinere, percurram adhuc 15 reliquas duas sectiones.

In tertiâ, post ridiculam aequivocationem circa nomen Theologiae b, incipitis videri velle aliquid particu 16 Non à la ligne (/" édit.).

a. Ci-avant, p. 35 et 55.

b. Cette Sectio tertia se divise ainsi :

Cap. I : Expenditur argumentum Cartesii contra Scepticos. Pag. 172.

Cap. II : Examinatur primum Cartesii argumentum contra Atheos. Pag. 177.

Cap. III : Expenduntur reliqua Cartesii argumenta contra Atheos. Pag. i85.

Cap. IV : Quam feliciter Cartesius probet mentem a corpore distinctam esse. Pag. 189.

Cap. V : Breviter examinantur principia constitutiva rerum naturalium excogitata in Cartesianorum cerebro. Pag. 196.

Cap. VI : Quid existimandum sit de particulis insensibilibus Cartesianorum & materia sensibili ex iis conficta. Pag. 212.

Cap. VII : Examinatur Cartesianorum sententia de caloris défini a3 4 -a35. Ad G. VOETIUM. l6j

lare ex Meditationibus meis impugnare : non quidem illas ipfas aggrediendo, ne nimis clare appareat à vo- bis non intelligi; fed commodum inveniftis, in fine meae refponfionis ad fecundas objeétiones 3 , quemdam

5 quafi indicem prsecipuarum propoûtionum quas expli- cui, ex quo tria vel quatuor loca aufi eftis exfcribere, fperantes vos eâ in re non facile errorem ullum, quod ignorantiam veftram prodat, admiffuros. In quo ta- men fummopere decepti eflis; ea enim neganda ele-

io giftis, quae omnium maxime funt manifella.

Ut primo, pag. 174, negatis unumquemque, ex eo quod cogitet, reéle pojfe conclu\dere fe exi/îere b : vultis

7 quod {sic)] lire : qui. — 10 Non à la ligite (i" édit.).

tione. Pag. 224. — Table des matières : Quant Jiolidè Cartefiani fentiant circa definiendum Calorem.

Cap. VIII : Excutitur Cartefti fententia de Magnete. Pag. 228.

Cap. IX : Quant lepidè Cartefiani de œjîu maris philofophentur. Pag. 234. — Table des matières : De œftu maris quàm ridicula Cart. fententia.

Cap. X : Ratio redditur cur non plura novœ phyjicœ Cartefianoe dog- mata excutiantur. Pag. 240. — Table des matières . . .plura novaturien- tium dogmata . . .

a. t . . .Quod mirum verô, cùm Author videri velit Atheorum malleus, » ipfeque in epiftolâ Meditationum Dedicatoriâ ad Sorbonam profiteatur » fe Meditationes eo fine confcripfiffe, quo certiffimis Demonftrationibus » in pofterum Atheorum filii refutari queant, docerique effe Deum, ad hoc » fe Dei patronum qualemcunque vocet, pag. 108 Méditât. Edit. Elz., cum » Theologiâ tamen videri vult nullum omnino commercium colère. Sic » enim loquitur in Epift. ad Dinetum pag. 202 : Iamfcepe teftatus fum, » nolle me unquam ullis Théologies controverfiis immifcere. An ergo » quasftio de Deo, qua; illius exiftentiam probat, non [eft habenda Theo- » logica ? Nec ad rem facit, quôd author, ut ipfe innuit in jam laudatâ » Dedicatoriâ Epiftolâ, fe philofophicis rationibus Dei exiftentiam probare » praetexit : fie enim confors fit communis erroris multorum Peripateti- » corum (cum quibus tamen nullum videri vult commercium colère), qui » naturalem de Deo cognitionem referre folent ad Metaphyficam aut pri- » mam philofophiam, cùm reverâ pertineat ad peculiarem difeiplinam, » Theologiam nempe naturalem. » (Pag. 172-173.)

b. Tome VII, p. 160 à p. 170.

�� � l66 EPISTOLA a35-j36.

enim Scepticum inde tantùm concludere, fibi vider i exiftere, tanquam û quis ratione utens, quantumvis fit Scepticus, yz/>j videri poffit exiftere, quin fimul intelli- gat fe rêvera exiftere, quandoquidem id fibi videtur. Atque ita negatis propofitionem quâ nulla unquam evi- 5 dentior in ullâ fcientiâ effe poteft.

Pagina 177, verba qusedam ex authore primarum objedionum pro meis refertis 1 , vocatifque illa pri- mura meum argumentum contra Atheos, quod nempe ex meis fcriptis non potuiftis elicere, quia nimis illa IO funt vobis obfcura. Deinde tam ftulta objicitis, ut re- latu fint indigna ; nihil enim aliud probant, quàm ne- minem effe ex plèbe, qui ineptiùs quàm vos de iftis rébus loqui poffit.

In pag. autem 180, 183 & 189, unum ex tuis com- '5 mentis agnofco, cui fijmile antehac legi in tuo Ther- fîtc ac in libellis de Atheifmo : quippe hîc fingitis ratio- nes, quibus utor ad exiftentiam Dei probandam, non valere nifi apud eos qui jam fciunt illum exiftere, quia tantùm ex notionibus nobis ingenitis dépendent. Sed *o notandum eft eas omnes res, quarum cognitio dicitur nobis effe à naturâ indita, non ideo à nobis expreffe cognofci ; fed tantùm taies effe, ut ipfas, abfque ullo fenfuum experimento, ex proprii ingenii viribus, co- gnofcere poffimus. Cujus generis funt omnes Geome- * 5

6 Non à la ligne (1" édit.). — 14 Même remarque.

a. « Videamus quomodo Cartefius progrediatur : Si cogito, inquit, » cogitando ideas rerum in me habeo, ac in primis ideam entis perfeâif- » fimi & infiniti. . . » (Pag. 177.) — Cette phrase se trouve, en effet, au » commencement des premières Objections, t. VII, p. 91, 1. 18, à p. 92, 1. 2.

�� � a36-838. Ad G. Voetium. 167

tricse veritates, non tantùm maxime obvia? , fed etiam reliquae, quantumvis abftrufœ videantur. Atque inde Socrates apud Platonem, puerum quemdam de Geo- metricis elementis interrogando, ficque efficiendo ut 5 ille puer quafdam veritates ex mente propriâ | erue- ret, quas priùs in eâ fuiffe non notaverat, reminifcen- tiam fuam probare conabatur a . Et hujus etiam generis eft Dei cognitio : cùmque inde, tam in Therjite quàm in libellis de Atheifmo, intulifti neminem elle fpecula-

10 tive Atheum, hoc eft, neminem efTe qui Deum exiftere omnino non agnofcat, non minus ineptus fuifti, quàm fi, ex eo quôd omnes Geometricae veritates fint eodem modo nobis innatœ, dixiïTes neminem effe in mundo qui nefciat Euclidis elementa.

i5 Pag. 190, negatis id omne quod clare percipimus, à Deo fieri pojfe, prout illud percipimus* ' ; & veftra ne- gandi ratio eft, quod clare percipiamus duo contradiclo- ria jimul, quœ tamen fimul fieri non pojjunt: quod eft puérile fophifma. Neque enim contradidoria fimul

20 fieri poffe percipimus ; ac proinde ut fiant, prout ipfa per|cipimus, non debent fimul fieri.

Pag. 191, dicitis nihil juvare ad probandam animae humanae immortalitatem, quôd oftenfum fit eam per extraordinariam Dei potentiam abfque corpore efTe

25 pofle, quia de anima canis idem etiam dici poteft c .

14 Non à la ligne (1" édit.). — 21 Même remarque.

a. Platon, Ménon, 81, c, xv et suiv.

b. Commencement de la Propofitio IV (t. VII, p. 169, 1. 19), qui est reproduite tout au long, jusque : Ergo mens & corpus realiter dijiinguun- tur (t. VII, p. 170, 1. 11).

c. « Quid ? fi quis dicat, per Dei potentiam extraordinariam, animam » canis confervari quoque polie extra ejus corpus : ergo conclude & eam

�� � l68 EPISTOLA a38-»3 9

Quod nego. Cùm enim anima canis fit corporea, five fit tenue quoddam corpus, répugnât eara à corpore feparari. Caetera quee iftis interferitis, tam longe à propofito abludunt, ut potiùs inconditas pfittacorum voces, quàm Philofophorum ratiocinia, referre vi- 5 deantur.

Atque haec tantùm de Metaphyficis habetis ; nam, pag. 196, tranfitis ad Phyfica, de quibus nullum vel minimum verbum ex meis fcriptis profertis; fed pauca tantùm ex Regii diftatis defumpta : 1. de principiis; 10 2. de particulis infenjibilibus ; j. de colore; 4. de ma- gnete; $. de œjîu\maris & . Atque in illa tanquam Anda- batae b nugamini, adeô ut non opus fit ut quidquam refpondeam, nifi quod infignis impudentia calumniae veftrae in eo pofîit notari, quod prolixe de magnete ac i5 de aeftu maris tanquam contra me difputetis, quamvis nullum plane verbum de iftis quaeftionibus in meis fcriptis ha&enus editis c reperiatur.

6 Non à la ligne (/" édit.). — 18 Même remarque.

» effe immortalem. » (Pag. 191.) Suit la conclusion : Ergo, faltetn per divinam potentiam etc. (t. VU, p. 170, 1. 4-6).

a. Voir ci-avant, p. 164-165, note b, Cap. v, vi, vu, vm et ix.

b. Andabatœ, gladiateurs romains dont les casques n'avaient pas d'ou- verture pour les yeux, et qui combattaient en aveugles, pour amuser les spectateurs. « More Andabatarum gladium in tenebris ventilans. » [Hie- ron. adv. Helvid., 3.) « Melius eft claulis, quod dicitur, oculis Andaba- » tarum more pugnare. » (Id. adv. Jov., 1, 36.)

c. 11 ne sera question, en effet, de l'aimant et du flux et reflux de la mer, que dans les Principia Philofophiœ, publiés en 1644, pars IV, art. cxxxin- clxxxii, et art. xu-xlii (voir ci-avant, première partie, p. 275-310 et

p. 232-236).

�� � a3g-î40. AD G. VOETIUM. l6o

De quartâ feéîione libri de Philofophiâ Cartefianâ, ftmulque de meritis ejus Authorum.

Pars Ultima.

Poftquam egregiis iftis fpeciminibus oftendiftis quàm 5 firmas ob rationes, & quàm maturo cum judicio meas opiniones improbetis : unam adhuc feftionem, in quatuor capita divifam, & nihil niû quatuor infi- gnia maledi|da continentem, pro conclufione fub- jungitis. 10 In primo capite, pag. 245, meam philofophandi Me- thodum ad Scepticifmum viamfiernere*, ac me in Scepti- corum Jlatione hœrere h affirmatis. Rationes hujus rei affertis : Quod in fpeçiem contra prima? notœ Scepticos detonem ; Certifiimam evidentiffimamque variarum rerum i5 fcienîiam jaéîem ; Ac denique nova veri criteria circumfe- ram, taliafcil. quœ nulli fcientiœ ab aliquo homine, quif- quis etiam fit, per fubfidium naturœ applicari pojfînt. Et nova ifta criteria non alia affertis, quàm quod ea tan- tùm ut vera velim ampledi, quœ tam clarafunt, ut nullam

9 Non à la ligne (1" édit.).

a. Sectio IV, cap. i. Titre du chapitre. (Admiranda Methodus, p. 245.)

b. « Quanquam Cartefius videri vult âmrovSov itdXejAov Scepticorum filiis » indixifle, methodus tamen Philofophandi ipfi peculiaris, non per am- » bages, fed re£la, ad Scepticifmum ac Pyrrhoniorum deliria ducit : imè » ipfe, ut ut diffimulet, in Scepticorum ftatione haeret, non quidem eorum, » qui ex Academiâ aut Pyrrhonis fcholâ progreffi fuerunt, fed Semi-Scep- » ticorum,five eorum qui vocari poflunt Sceptici per confequentiam, quo- » rum hic mos potiffimum effe folet; in fpeciem contra primae notae Scep- » ticos denotare [sic); certiffimam. . . jaftare ; &c. » (Pag. 246.)

Œuvres. III. 66

�� � I JO EPISTOLA 140-S4».

dubîtandi relinquant occajîonem : quippe dicitis, ne qui- dem veritatibus fide cognitis competere, ut non fœpijfime de lis dubitandi fit occajio. Quod fi refertis ad illud ip- fum tempus quo elicitur a&us fidei, vel alicujus na- turalis cognitionis, | omnem fidem & omnem huma- 5 nam fcientiam deftruitis, eftifque rêvera Sceptici, cùm nullam cognitionem dubio carentem haberi un- quam poffe affirmetis. Si verô loquimini de diverfis temporibus, quia ille qui nunc habet veram fidem, vel evidentem alicujus rei naturalis fcientiam, poteft alio 10 tempore illam non habere : hoc infert tantùm infirmi- tatem humanse naturae, quae femper iifdem cogitatio- nibus non immoratur ; non autem quèd in ipfâ fcien- tiâ ullum dubium debeat effe; ideoque nihil contra me inde probatis, quia non de certitudine ullâ per i5 totam hominis vitam durabili, fed de illâ tantùm, quae habetur eo momcnto, quo acquiritur aliqua fcientia, loquutus fum. Quin etiam, quia hanc diftin&ionem non aftertis, & fufe probare conamini nullam rem ab homine ita fciri poffe ut | de eâ non dubitet, pro mo- 20 dulo veftro, & quantum in vobis eft, Scepticifmum docetis. Cùm verô, pag. 253, additis me in propatulo Scepticifmum docerc, quando fenfuum judicium in dubium vocare doceo : datis occafionem leétori judicandi, vos quidem fenfibus veflris credere, non autem rébus fi- 2 5 dei, nec ulli naturali rationi; tantaque veftra eft pru- dentia & œquitas, ut quamvis affirmetis de ipfis rébus fidei ac fcientiarum omnium principiis pofle dubitari, velitis tamen effe orthodoxi & fandi; me verô, quia dixi de fenfuum judiciis effe dubitandum,in propatulo 3o Scepticifmum doccre affirmetis. Quid, quœfo, non

�� � 24**43- Ad G. Voetium. 171

diceretis, fi craflum librum de Catechejî* Belgico fer- mone vulgaflem, in quo ad 8 millia quseftionum con- tinerentur abfque ullâ ipfarum folutione, quemadmo- dum tu fecifti ? | Tune certè optimo jure tanquam 5 docens Scepticifmum arguerer : nihil enim aptius effe poteft ad efficiendum ut homines dubitare affuefeant, quàm fi hoc pacto multae quaeftiones abfque ullis ea- rum folutionibus proponantur ; & nullâ in re pericu- lofiùs dubia docentur quàm in Catechefi.

10 Infecundocapite,pag. 2$ ^meam Methodum reéla ad Enthufiafmum ducere b dicitis, hoc nullo alio probantes argumenta, quàm quod feripferim mentem abducendam ejje à fenjîbus ut Deum conîemplemur. Quod ut culpetis, primo, pag. 256, ftatuitis, tanquam principium, quôd

i5 intelleclus fenfibus exte.mis, ut ducibus, indigeat ; & ipfa axiomata, Jolis radiis clariora, ut indubitata non amplecla- tur, niji fenfuum minijierio eorum infiituerit examen c .

a. Catechi/atie over den catechifmus der Remonjlranten, tôt naerder openinghe ende oeffeninghe voor hftre catechumenen, als ooek aile andere liejhebbers der waerheydt, inghejlelt door Gisbertus Voetjus, dienaer des Woordls ende profejfor der théologie tôt Vtrecht. Hier by \ijn gevoeght eenighe difputatien ter felver tnaterie dienende. (Utrecht, 1641.) — Cet ouvrage était dirigé contre Batelier, qui d'ailleurs y répondit, l'année sui- vante, en déclarant cette fois son nom : Verantwoordinge tegen Gisberti Voetii Remortjlrantfche catechi/atie. . . van Jacob Batelier. (Amsterdam, 1642.) Batelier ne manqua pas de publier dans cet opuscule le portrait de Voet, que Descartes venait de tracer dans son Epître à Dinet : « Befchrij- » vinge van Gisbertus Voetius, die men leeft by René des Cartes in fijn » boeck de prima philofophia op 't eynde pag. 177. » (Voir t. VII de la pré- sente édition, p. 584, 1. 8.) Voet écrivit à ce sujet, le 8 février 1643, à Schoock : « Therfites nofter Batelier, libello nuper edito, ex Cartefij tefti- » monio me l^apaxT-r)pt<re longe abfurdius quàm Pontificij Calvinum ex » Bolfeci. » (Sam. Maresius, Ultima patientia, p. 421.)

b. Titre du chapitre 2.

c. La phrase commence ainsi : « Mens enim five inteileflus, ob cali- » gantes quos habet oculos, fenfibus externis... », et se termine : « ...exa-

�� � I72 EPISTOLA S4Î-Î45-

Quod falfiffimum eft, & nullo modo admittendum : fi enim verum effet, | nulla unquam de rébus divinis cognitio haberetur, quia non poflunt a fenfibus ex- ternis examinari. Deinde, pag. 258, fie loquimini : Deum Jibi inexiftentem Cartejîanus quis deprehendit per 5 ideam; cur non ergo injiar Enthufiaftœ fie etiam conclu- dat : Deus in me eft, & ego in Deo, ergo per Deum inexi- ftentem omnia ago, & confequenîer neque pecco neque peccare pojfum* ? Quas confequentias fateor à folis Enthufiaftis, deliris, & veftrî fimilibus elici poffe. De- 10 nique dicitis, pag. 260, experientiam docere, eos, qui volunt mente quâ mente ftve fecundum rationis humanœ re- gulam contemplari fupremi entis perfeéîionem, maximam imperfeclionem ei affingere h . Ex quibus leétor judicabit vos nolle de Deo cogitare, ne fiatis Enthufiaftœ, vel i5 aliquas imperfediones ei tribuatis, atque ita de Deo nunquam cogitantes in j fummae impietatis abyffo verfari.

��» men, illorumque certitudinem in praxi manibus palpaverit. » — Des noms d'Enthousiastes sont ensuite cités : « Antiqui & recentiores Enthu- » fiaftas, prœ casteris David Georgii, Thomas Muncerus, Henricus Nico- » lai, & Sebaflianus Franckius, contemplationibus ejufmodi vacantes. . . » (Pag. »5 7 .)

a. La phrase continue ainsi : « ...quia per Deum inexiftentem omnia » ago. Non dico hase confe£laria in ipfis Cartefianis Meditationibus inve- » niri, aut proxime procedere ex iis, quas ab illo in editis feriptis velut » axiomata proponuntur : fed periculum tantùm indicare volo ...» (Pag. 259.)

b. « Quoniam enim mens prae anguftiâ capax non eft fummae perfectio- » nis, eam pro modulo fuo ordinat dirigitque, Deum cogitando imperfe&e » fimplicem, infinitum, œternum ac omnipotentem. » (Pag. 260.) — La phrase reprochée à Descartes, comme suspecte d'enthousiasme, est celle- ci : « Diu multumqae in naturà Entis fumme perfeâi contemplandd immo- » rari, quo abfque ullo di/curfu cognofeat Deum exiftere. » (Pag. 2 58.) Voir t. VII, p. !63, 1. 22-28.

�� � Ï45-246. Ad G. Voetium. ijj

In tertio capite a , pag. 261, affirmatis me Atheifmum docere & propagare. Additis quidem,Jï prce ignorantiâ id faciam, me ejfe commiferatione dignum; fi vero prœ malitiâ, puniendum b . Sed non vultis dubitari quin fa- 5 ciam; imô omni arte, omni induftriâ, id perfuadere conamini ; ac poftquam multa eâ de re verba feciflis, feriô concluditis, pag. 265, me in imperitorum animis Atheifmi thronum erigere laborare. Notandumque eft hoc effe antiquum & inveteratum maledi&um, quod

10 jam à te per multos annos, pertinaci calumniâ, in me conjedum fuifle audivi, ac etiam ex libellis tuis de Atheifmo anno 1637 e e ditis facile perfpexi. Atque ad hoc unum confirmandum, & hominibus perfuaden- dum,totum veilrum librum compofuiffevidemini: nam

i5 in praefa|tionis pagina 13, promittitis vos in reliquo Tra&atu oftenfuros : me fubdole ac admodum occulte Atheifmi venenum aliis affricare d ; deinde mihi difei- pulos affingitis, & totam primam fedionem in abfur- diffimis ineptiffimifque legibus fabricandis impenditis,

ao quas per incredibilem impudentiam, abfque ullâ vel minimâ fpecie veritatis, difeipulis iftis à me praeferibi vultis, & paffim me cum peffimis & odiofiffimis qui- bufque Atheis, impoftoribus, Ecclefiarum ac Rerum- publicarum turbatoribus, qui quammaxime horrendis

a 5 fuppliciis propter feelera fua fuerunt affedi, compo-

a. Ce chapitre est intitulé : Atheifmi muros, dutn fubvertere Cartejius laborat, fulcit ac œdificat.

b. Au lieu de puniendum, on lit : « . . .rogo eos qui Atheifmum profer- » pentem fiftere ac fufflaminare debent, ut ad hominis conatus attendant, » feduloque in ejus molimina, Philofophicarum differtationum vélo pal- » liata, inquirant. » (Pag. 261.)

c. Lire i63g. Voir ci-avant, p. to8, note b.

d. Ci-avant, p. 142, 1. 3-4.

�� � 174 Epistola 246-248.

nitis, ut tandem in fine concludatis, me illorum exem- ple) Atheifmum docere & propagare. Quod fi facerem, fane | committerem crimen atrociflïmum, & in nullâ Republicâ quantumvis libéra tolerandum ; qua|propter hîc accurate referam omnes rationes, quas aliquot 5 annorum ftudio meditati eftis ad illud mihi affingen- dum, ut (cùm veras elle non pofle mihi confeius fim) fi quam habeant fpeciem veritatis, de imprudentiâ, vel ignorantiâ, per quam illis locum dedero, veniam petam; fi verô ex folâ improbitate ac malitiâ veftrâ 10 profedas efte manifefle appareat, de atrocitate tantae calumnise coram Deo & hominibus queri poflim. Uni- cum invenio totius probationis veilrse fundamentum, quôd, ut loquimini,pag. 261 ,Jîverba virtutem arguèrent, iifque tutà fides adhiberi deberet, ab Atheifmi leviffimâ i5 etiam fufpicione ejjem alieniffimus . Ex hoc enim quod nonnulli aliquando loquantur ut viri boni, qui tamen funt improbiflimi hypocritae (ut tu optime novifti), cùm ex feriptis meis appa|reat, me ab Atheifmi levi- fiimâ etiam fufpicione efie alieniflimum, vultis inde 20 inferri me efle Atheum, fupponendo feilicet me efife hypocritam ; fed hoc poftremum nullibi ullâ ratione vel probatis, vel probare conamini. Nifi forte fit pro- batio, quôd longam de me inftituatis comparationem cum Vanino, qui, ut refertis, publiée Tholofœ ejl corn- 25 buftus, non tantùm quôd Atheus cjfet, fed Atheifmi Apof- tolus a . Hsecque eft tota veftra comparatio : Vaninus feribebat contra Athcos, ipfc Atheorum maximus : fimi-

a. « Similibus verborum ampullis Atheifmi fufpicionem à fe averrun- » care laborabat Ccefar Vaninius, & tamen publicc . . . Apoftolus. » (Pag. 262.)

�� � »48-*5o. Ad G. Voetium. 17 ç

liter Cartejius. Vaninus jaéîabat iis argumentorum ma- chinis fe obfirmatos Atheorum animos pulfare, contra quas nullum pertinaciœ fcutum aut clypeus conjiftere pojfet : Jimiliter Cartejius. Vaninus antiqua & vulgata 5 argumenta tribu fubmovere, & in eorum locum fua repo- nere fatagebat : idem omni Jîuiio & conatu Car\tejius agit. Pojlremo Vanini argumenta, quœ Atheis ut Achilles & Heclor quis opponebantur, penitius infpeéîa & exami- nata, elumbia & ficulnea deprehendebantur : ejufdem per

10 omnia farinœ Renati des Cartes rationes funt a . Atque inde concluditis, pag. 26 f : Nulla ergo injuria Renato Ht, quando cum fubtilijjimo Atheifmi patrono, Cœfare Vanino, comparatur : iifdem enim artibus, quibus ille, in imperitorum animis Atheifmi thronum erigere laborat.

i5 Ubi nemo non mirabitur abfurditatem impudentiae veftrse : quamvis enim ifta quatuor vera eflent, quôd nempe fcripferim contra Atheos, & meas rationes pro optimis venditarim, quœ duo veriffima efle prse me fero; quôdque antiqua & vulgata argumenta rejiciam,

20 & mea elumbia & ficulnea deprehendantur, quœ duo funt falfiflima : non tamen inde fequeretur me Atheifmi, |non dicam reum, fed fufpedum efle debere. Quam- vis enim quis, putans refutare Atheifmum, rationes afferat quse ad hoc non fufiiciant, imperitiœ tantùm,

25 non ideo ftatim Atheifmi, eft accufandus. Quin etiam

a. Suite de la note précédente : « Cartefius fémur ferire non débet, » quôd cum Vaninio componatur ; per omnia enim idem fere quod ille » agit. Vaninius fcribebat... » (Pag. 202-263.) Descartes cite ensuite tex- tuellement, si ce n'est qu'il a soin de rétablir partout Vaninus, au lieu de Vaninius, et qu'il omet quelques lignes après agit (1. 7) : « ...qui fuas » tantùm rationes, ut liquet ex epift. Dedicatoriâ mode ad partes vocatâ, » omnium optimas effe exiftimat. » (Voir t. VII, p. 4, 1. 8-i3.)

�� � I76 EPISTOLA a5o-*5i.

profe&ô, cum Atheorum refutatio fit difficillima, ut ipfe teftaris in ultimo tuo libro de Atheifmo, non omnes qui contra Atheos infeliciter certarunt habendi funt imperiti. Vide Gregorium de Valentiâ a , Theolo- gum folidiffimum & celeberrimum : ille réfutât omnia 5 argumenta quibus ufus eft D. Thomas ad exiftentiam Dei probandam, & invalida efle oftendit; idemque etiam alii graves & pii theologi fecerunt, adeô ut ab iis qui veïtro more loquuntur, dici pofîit de D. Thomâ (qui, fi quis unquam alius, ab omni Atheifmi fufpi- 10 cione quammaxime fuit rejmotus), ejus argumenta contra Atheos, penitiùs infpefta & examinata,elumbia & ficulnea deprehendi; eademque comparatio de iilo cum Vanino pofîit inftitui, & aufim addere (abfit ta- men invidia dido) aptiùs quàm de me, quiamea argu- «5 menta nunquam fuerunt ita refutata.

16 Non à la ligne (1" édit.).

a. Grégoire de Valentia, né en mars 1 55 1 , à Médina dcl Campo (Vieille- Castille), entra au noviciat de la Compagnie de Jésus le 23 nov. 1 565, enseigna d'abord la philosophie à Rome, puis, pendant vingt-quatre ans, la théologie à Dillingen et à Ingolstadt; en 1598, il fut rappelé à Rome par le pape Clément VIII pour occuper la chaire de théologie au Collège romain ; il mourut à Naples, le 25 avril i6o3. La liste de ses ouvrages ne comprend pas moins de 42 numéros dans la Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, du P. Sommervogel (t. VIII, p. 390-399, Bruxelles et Paris, 1898). Au numéro 3j, on lit : Gregorii de Valentia, Metemnenjis, e So- cietate Jefu, Sacrœ Theologice in Academia Ingoljladienji Profejforis, Commentariorum Theologicorum Tomi quatuor. In quibus omnes mate- riœ, quœ continentur in Summâ Divi Thomœ Aquinatis explicantur. Le tome I parut à Ingolstadt en 1 59 1 , avec une seconde édition en 1592; tome II, 1592; tome III, i5g5 ; tome IV, 1597. Le même ouvrage fut publié en 1600, à Venise (4 vol. in-f°), et à Lyon (idem). Puis vint une seconde édition à Ingolstadt : Ab auâore ipfo paulo ante mortem magna diligentia recogntti (Tomi quatuor), multifque locis auâi, ut editio hcec priores longe fuperet (i6o3, 4 vol. in-f°). La même année i6o3, une édition parut encore à Lyon; puis à Venise, 1608; à Lyon, 1609; à Ingolstadt, i6u ; à Lyon enfin, 161 9.

�� � a5i-»53. Ad G. Voetium. 177

Sed duas egregias habetis rationes ad probandum ipfa elumbia effe \ Prima eft, quôd obiter libri vejiri feéîione tertiâ id oftenderitis ; ubi reéte additis obiter, quia rêvera nihil minus validum ac magis ineptum 5 fcribi potuiffet, quàm quod fcripfiftis, ut jam paulô ante oftendi. Altéra eft, quôd fingatis me ipfum id innuere in epiftolâ quse Meditationibus meis prsefixa eft ; & eo ufque fitis inconfiderati, ut ipfa epiftolae mese verba referatis, quibus expreffe ajo rationes meas cer-

10 titudine & evidentiâ Geometricas œquare \ vel etiam fupe- rare b : quod fane non eft innuere illas effe elumbes & ficulneas. Sed nempe addo me vereri ne à multis fatis percipi non poffint, quemadmodum ipfse Archimedeae demonftrationes à pauciffimis percipiuntur ; unde,

i5 pro more veftro ineptiffime ratiocinandi, infertis illas refutandis Atheis effe inutiles : cùm tamen, liçet ab omnibus capi non poffint, faltem fint utiles pro iis à quibus intelliguntur. Ac prseterea, quoniam ii qui de- monftrationum percipiendarum non funt capaces, de

20 ipfarum veritate folent credere authoritati aliorum omnium qui eas intelligunt : non dubito quin poft ali- quod tempus mea argumenta, licet vobis invitis & ringentibus, eam vim fint habitura, ut eos etiam revo- cent ab Atheifmo, qui propter ingenii fui tarditatem

25 ipfa intelligere non poterunt : quia nempe hi fcient

a. Suite de la citation, p. 175 ci-avant, 1. 10 : « .. .ut non tantùm obiter » feftione tertiâ hujus traftatûs oftendimus, fed ipfe etiam innuit : in di£lâ » enim dedicatoriâ Epiftolâ, de fucceffu & fruftu fuarum Meditationum » defperans, excipere contra earum obfcuritatem incipit, laboratque do- » cere propterea forte parum eas apud Atheos valituras effe, quôd pauci » eas capere queant. » (Pag. 263.) Et on allègue tout un passage de Des- » cartes : « Quemadmodum. , . fubducat. » (Voir t. VII, p. 4, 1. i5-3o.)

b. Voir t. VII, p. 4, 1. 24-25.

Œuvres. III. 67

�� � I78 EPISTOLA a53-j5 4 .

illa pro certiffimis demonflrationibus haberi ab om- nibus iis à quibus re&e intelliguntur, hoc eft, ab om- nium maxime ingeniofis & doctis; & quamvis à vobis, aliifque quamplurimis, tranfverfis oculis infpeda fint, à nemine tamen potuifle convelli. Quemadmodum 5 jam nemo eft mortalium qui dubitet de veritate eorum omnium quae demonftrata funt ab Archimede, quam- vis ex multis hominum millibus vix ullus fit qui ejus demonftrationes intelligat. Quae omnia probe antea fciviftis : clare enim à me fcripta fuerunt in epiftolâ 10 quam citatis; fed pro veltrâ infigni erga Deum pietate, rationes illas, quibus validiffime Atheifmus evertitur, maledicentiâ & calumniis veftris infru&uofas reddere conamini.

Quôd autem antiqua & vulgata | argumenta tribu i5 fubmovere, & in eorum locum mea reponere voluerim, non alio argumento probatis, quàm quôd in eâdem epiftolâ meas rationes omnium optimas vocarim : ex quo tamen non fequitur me alias rejicere ; fed contra ibidem addidi, me exiftimare rationes fere omnes quœ 20 pro hac re à magnis viris allatœ funt, cùmfatis intelligun- tur, vim démon jlrationis habere a : unde patet vos etiam in hoc, quod tamen non eft magni momenti, calum- niari.

Sed poftquam ita fimulaftis rationes aliquas à vobis j5 afferri, quae probent me docere Atheifmum ; ut tanto magis id credatur (ab iis fcilicet, qui tantùm perfun- dorie libri veftri titulos percurrent, rationumque mo-

14 Non à la ligne (/" êdit.). — 24 Même remarque. a. Tome VII, p. 3,1. i3-i6.

�� � a5 4 -a55. Ad G. Voetium. 179

menta non expendent, quales fperatis fore illos omnes in quorum manus incidet, quia jam fatis eftis experti fcripta veflra | non manere aliam fortunam), quatuor exceptiones fubjungitis, eafque fimul refellitis, hoc

5 pa&o :

1. Nec quicquam ad rem facit, quod multi benigniùs de Cartejîo quant de Cœfare Vanino fenîiant, ipjeque reli- gionem Catholico - Romanam in propatulo profiteatur : idem verjipellis Sifyphus Vaninus faciebat a .

10 2. Prodejfe non poteft homini, quod dicat fe contra Atheos fcribere : iis enim bellum quoque Vaninus indi- xerat h .

j. Non excufari quoque potejl Renatus, quod Theologis religioni fuœ adverfantibus, & nominatim Voetio, quem

1 5 fcil. Theologi Academiœ Lovanienjîs pro hœreiico habent, fe opponaî : idem enim à Vanino in Galliâfiebat c .

5 Non à la ligne (1" édit.). — 9, 12, 16, même remarque.

a. Suite de cette citation : « , . . Vaninius faciebat, qui aliquando quem » religiofum ordinem fuerat amplexus, Tholofae plurimas conciones » habuerat, femperque fe pro Catholico-Romano gerebat. Qualis verô » Catholico-Romanus Cartefius fit, quibufque exercitiis publiée priva- » timque religionem illam | profiteatur, haflenus nondum proditum eft : » faltem me latet. Qui occultos cordis receffus exploratos habet, ut fpero, » fuo tempore hominem deteget, conatufque ejus clementer impediet. » [Admiranda Methodus, pag. 265-266.)

b. Suite : « .. .nec coram tantùm cum iis difputare folebat, verhm fig- » natis etiam tabulis, editifque libris, in quibus, argumenta folida & anti- » quitus ab omnigenae profeffionis Theologis ac Philofophis probata, aut » in dubium vocando, aut fubmovendo, flraminea & infirma fubftituebat, » quo tutius & fubdole magis Atheifmum propagare poffet. Quantum verô » Renati noftri qualibufcunque contra Atheos argumentis tribuendum fit, » praeterquam quôd folide varii ejus antagoniftae oftenderunt, nos amplius » ex eo ipfo, modo probavimus. » (Ibid., pag. 266.)

c. Suite : « ...à Vaninio in | Galliâ fieri folet, qui ut apud eos, quo- » rum religionem mentiebatur, aliquam fibi fidem conciliaret, cum Refor- » matae religionis Concionatoribus faepe congrediebatur, viderique volebat i; Zelotes pro eâ religione, quam profitebatur. » (Ibid., pag. 266-267.)

�� � l80 EPISTOLA a55.»5 7 .

Hîc infulfa tua vanitas fine rifu prseteriri non po- teft : fama tua, fcilicet, Lovanium ufque pervenit ; & quia ego duas aut très paginas antehac de te fcripfi, quamvis cum nullo alio Theologiam profitente mihi un|quam fuerit controverfia, nec tecum de Theologiâ, 5 fed de iniquitatibus tuis tantùm egerim, me tamen oppono Theologis. Crede mihi, fi te cognofcunt Lova- nienfes, aliive hinc remoti, non propter ingenium, aut Theologise peritiam, vel aliquam virtutem, fed tan- quam Heroftratum, propter vitia tua, nempe infignem 10 maledicentiam, cognofcunt. Et ego, priufquam de te fcribere cœpiflem, non ampliùs pro Theologo habe- bam, fed pro Theologiae ac pietatis inimico. Quippe, ut eos magis honoramus, quos ex veflium forma & coloribus Principis domeflicos putamus, quàm alios i5 ipforum aequales qui taies vefles non gérant : ita ego omnes Theologos tanquam Dei domeflicos obfervo, etiam illos qui funt diverfse à me religionis, quia coli- mus omnes eundem Deum. | Sed fi quis forte infidiator unius ex Principis fatellitibus ve.ftes induiffet, ut ea- jo rum beneficio tutus inter nos verfaretur, non impe- dirent profeclô illse veftes, quominus ii, qui fcirent eum ex hoftium numéro effe, id ipfum palam facere tenerentur. Atque ita, fi quis profiteatur fe efie Theo- logum, eumque infigniter mendacem & calumniatorem 25 effe fciam, & cujus vitia talia fint, ut magna ex iis pericula putem Reipublicae elfe timenda, non impediet nomen Theologi, quominus ipfa patefaciam. Nofti au- tem calumniatorem graece vocari Diabolum, quo no- mine Chriftiani cacodaemonem Dei hoftem appellant. 3o

3o Non à la ligne (i" édit.).

�� � as 7 -»sg. Ad G. Voetium. 181

Quartam & poftremam exceptionem hanc affertis : Non expediet quoquefe Cartejius, Ji dicat fe à multis pro flrenuo Atheorum antagonijîâ haberi : accidit enim & hoc Vanino. Quem, à multis \Jlropharum diaboli ignaris pro- 5 batum, pauci ita detexerunt, ut à fupremis potejlatibus debito fupplicio opportune fublatus fuerit a . Atque ita ex folo nomine Vanini arma veflra omnia eduxiftis ; hîc- que infignem Jïropham diaboli five diaboles notare licet, quôd, quemadmodum initio fundamentum calumnise

io veftrae in eo fitum effe advertimus, quôd fcripferim contra Atheos, &,Ji verba mea virtutem arguèrent, ab Atheifmi levijfimâ etiam fufpicione ejjem alienijfimus : ita ex eo quôd à multis pro Atheorum adverfario ha- bear, fed à paucis, nempe à vobis folis detegar, hoc

i5 eft, per calumniam Atheus dicar, fum fupplicio affi- ciendus. In quo profedô impudentia & infolentia extremae atque incredibilis malignitatis veftrse cognof- citur : cùm enim ex hoc folo quôd contra Atheos fcripferim, & à multis cre|dar illos folide refutafle,

20 occafionem & argumentum ad me Atheifmi accufan- dum fumpferitis, quis unquam in mundo tam innocens tamque inculpatus effe poteft, ut ab efTrsenatâ maledi- centiâ veftrâ fit tutus ? Certe nullus unquam fcribet contra Atheos, nullus ab aliis hominibus eos folide

a5 impugnafle credetur, de quo non eadem omnia, quae de me fcripfiftis, eodem plane, vel etiam potiori jure fcribere poffitis. Adeô ut, fi qui nolint à vobis, tan-

a. Suite et fin du chapitre : « Deum rogo, ut homini, û quid fequius » forte machinetur, in tempore refipifcentiam largiatur, aut, fi ipfe philo- » fophiae fuae pericula ignoret, oculos mentis ei aperiat, quo per antiquas » potiùs femitas, quàm novas & periculofae aleae pleniffimas, in pofterum » incedere malit. » (Admiranda Methodus, pag. 267.)

»

�� � l82 EPISTOLA 259-a6i.

quam fi effent peflimi Athei fummo fupplicio afficiendi, profcribi, & prolixo libro multis vigiliis ad id parato infamari, diligenter debeant cavere ne Atheos réfu- tent; ficque vos ipû Atheifmum, quantum in vobis eft, protegitis ac fovetis. Jam fane non ampliùs miror 5 quôd cùm tu, D. Voeti, 4 libellos de Atheifmo fcrip- feris 3 , | nullum tamen vel minimum argumentum in iis attuleris ad exiftentiam Dei probandam, five ad Atheifmum impugnandum, fed contra hoc difficilli- mum effe teftatus fis : verebaris fcilicet ne quis te cum 10 Vanino compararet, quia audiveras ipfum fcripfifle contra Atheos, & tamen ob Atheifmum fuiffe com- builum. Sed notare debuiffes, illum non fuiffe com- buftum propter publica fcripta (quae quamvis debilia tantùm argumenta & forte ad praevaricationem parata i5 continerent, nullum tamen periculum ipfi crearunt), fed propter fada & di6ta privata, quse teftibus proba- bantur. Atqui tam parum curatis quid dicatis, modo tantùm pofïitis calumniari, ut meritô credere poflimus ne libros quidem Vanini à vobis unquam ledos effe : ao ubique enim pro Vanino Vani|nium fcribitis ; & quia idem error in libellis tuis de Atheifmo* ubique repe- ritur, ut videre eft in pag. 7, 9, & reliquis, hinc forte multi judicabunt hanc Philofophiam Cartefianam à te fcriptam effe. Quod tamen ledori perfuadere non 25 cupio, quia fufiicit eam pro te fcriptam effe, ac te confcio & confentiente vulgatam, ut ejus caufâ mihi non minus in te competat injuriarum adio, quàm in illum qui fe authorem profitetur.

a. Thèses soutenues les 22 et 29 juin, 6 et i3 juillet 1639. Voir t. III de cette édition, p. 604-605.

�� � s6m63. Ad G. Voetium. i8j

In ultimo capite, pag. 268, Methodum meam, non tant Philofophos quant deliros phreneticofque gignere * affirmatis; hocque unicâprobatis ratione, quia nempe fcripfi, mentent abducendam ejje a fenjîbus ad res divinas

5 inîelligendas h . Ita, ut video, vos boni viri non vultis unquam meditari, nec de Deo cogitare, ne phrenetici fiatis. Jamque non opus eft ut quaeram, un|de oriantur falfi rumores, quos audio de Regii difcipulis fpargi folere, poftquam Ultrajeélo difoefferunt, quôd nempe

10 in delirium inciderint: id enim fatis indicatis pag. 269, dicendo vos nolle exempla colligere eorunt qui nuper, ex Sophiœ facerdotibus, per iftam Philofophiam transfor- matifuerunt aut in Moriœ epoptas aut deliriorum ntyjlas. Nempe non vultis illos nominare, ne calumniae veftrae

i5 falfitas nimis appareat; fed intérim aliquos defipuiffe vultis credi, quia licet omnis prsetextus vobis défit ad maledicendum, rabies tamen fupereft ad calumnian- dum. Atque hanc vim Philofophiae meae effe experior, ut non illos qui eam excolunt & probant, fed invidos &

20 malignos, qui ringuntur, ad infaniam pofïit adigere.

Atqui non queror quôd homines à meâ Philofophiâ

ample|dendâ revocetis, metum illis delirii & enthu-

fiafmi incutiendo ; parùm euro quôd ipfam ridiculam,

ineptam, falfiflimamque dicatis. Si fum imperitus, fi

25 deceptus, fi per imprudentiam aliquid mali feriptis mandavi, qualecunque tandem fit, cùm nemini un- quam illud obtruferim, nec ullo cum artificio com- mendarim, fed nude tantùm expofuerim ut eo quifque fuo periculo uteretur, non potell effe tam pernicio-

a. Titre du Chapitre 4 e et dernier.

b. Voir t. VI, p. 37, 1. 4-5, et p. 56i, 1. 12.

�� � 184 EPISTOLA 263-265.

fum, tam infandum, ut idcirco mores mei fint cul- pandi. Mentem corpori meo non indidi, nec ingenium mihi fabricavi ; de folis operibus voluntatis, cujus mihi regimen Deus permifit, fpondere poffum. Sed cùm me mendacem, verjîpellem, fraudulentum, decepto- 5 rem, fexcenties in veftro libro appelletis, ac deinde in fine affirmetis me iifdem artibus, quibus Vaninus, in im- peritorum ani\mis Atheifmi thronum erigere laborare, ut fcilicet leétori perfuadeatis me multis malis artibus & fallaciis id praeftare conari : quoniam hoc pertinet ad 10 mores, qui ex voluntatis arbitrio dépendent, non pof- fum, honore falvo, nec etiam falvâ erga Deum pie- tate, de tam atroci & execrandâ calumniâ non queri. Nam fane, fi talis effem qualem me in libro ifto defcri- bitis, in nullâ republicâ bene inftitutâ effem feren- >5 dus ; quin etiam, fi vel fufpicio tanti criminis meâ culpâ de me haberetur, quamvis falfa & injufla effet, fatis daret caufae iis apud quos verfarer, ad me fuis finibus non immérité expellendum ; atque ita totus mihi terrarum orbis claudi poffet, cui tamen, fi ulli 20 mortalium, optimo jure patere nonnulli arbitrantur, quiafciunt me illis ftudiis incumbere, quse univerfae humanae gen|ti utilia effe poffunt, ac nulli privato damnofa. Cogor etiam, ex pietate, maledicentiae veftrae reûftere : quia fi vobis forte crederetur, hoc ipfo péri- 25 ret fructus rationum, quibus, exiftentiam Dei demon- ftrando, Atheifmum evertere conatus fum ; neque enim bonae effe putarentur, fi ego, earum author, effem Atheifmi fufpeétus.

Verum quidem eft, illa quae contra me fcripfiftis 3o

29 Non à la ligne (/" édit.).

�� � 265-î6 7 . Ad G. Voetium. 185

effe tam abfurda, & ab omni veritatis fpecie tam re- mota, ut fi in libro anonymo, & nullius authoritate fulto, prodiiffent, non immeritô à me fpernerentur. Verum etiam eft, nomina veftra non multùm Mis dare 5 authoritatis apud eos, qui me & vos norunt. Sed mihi prsecipue ratio habenda eft exterorum, nec non etiam pofteritatis. Cùm enim liber veller praeferat nomen Proférions Philofophiae in Aca iemiâ Groninganâ a ; cùm vulgo credatur à te fcriptus, ejufque rei rumor

10 ad exteros etiam pervenerit, ut mihi per literas jam ante aliquot menfes nunciatum eft ; cùm tu in illo ipfo libro, qui à te fcriptus creditur, pag. 161, dicaris Ecclefiarum Reformatarum lumen & ornamentum b , paf- fimque pientijffimus & innocent ij/imus voceris; quod ex-

i5 tranei, quibus es ignotus, non credent te pafTurum fuiffe ibi fcribi, nifi citra contrôverfiam verum effet; cùm denique, me in his regionibus exiftente, liber ille fit palam editus in urbe Ultrajeétinâ, in quâ Nobilif- fimus & Ampliff. Magiftratus fe prseftitit antehac tam

20 accuratum in famofis libellis prohibendis, ut ipfam Regii ad tuas thefes refponfionem c , quam omnes fciunt fuiffe valde honeftam & moderatam, in fuâ urbe vendi vetuerit : fi caulfam meam defendere néglige- rein, quamvis ii, qui librum veftrum videbunt, nullas

25 in ipfo inventuri lint rationes, ex quibus ea quse de me fcribitis vera effe fufpicentur, non tamen fibi per-

a. Martin Schoock. Voir ci-avant, p. 5, note b.

b. Voici la phrase entière : « Nec tantùm Voetio, Ecclefiarum Reforma- » tarum lumini ac ornamento, adeo infeftus eft Cartefius, obedientifllmus » fcilicet Eccleuas Romanae nlius, fed ipfts etiam Societatis Iefu Patri- » bus. . . » (Pag. 161.)

c. Tome III, p. 491.

Œuvres. III. 63

�� � 1 86 Epistola 267-269.

fuaderent vos tantam calumniandi & omne genus conviciorum in me congerendi licentiam affumpturos fuiffe, idque impune tuliffe, ac me filuiffe, nifi quid effet in vitâ aut moribus meis culpandum, cujus ego mihi confcius, nec publiée me defendere, nec de ve- 5 ïtris injuriis apud Magiflratus queri auderem.

Quas ob caufas, ofïicii mei effe putavi, non modo ad librum de Phil. Cart. refpondere, fed etiam, cùm vide- rem illum authoritate tuâ potiffimum niti, de faclis, dodrinâ, & meritis tuis nonnulla exponere, ex quibus 10 appareat quantum tibi fit credendum. Et quia eodem tempore librum de | Confraternitate Marianâ, non inu- tilem ad meum inflitutum, edidifli, eum etiam exa- minare non neglexi. Reflat adhuc ut de veflris calum- niis apud Magiflratus querar; hoc enim non videor i5 debere omittere, prœfertim cùm vos mihi aliquoties alias chartas, hoc efl injuriarum dicas, Fimbriae more a minati fitis, quianempe, antehac Academico tuo judi- cio graviter laefus, obloqui aufus fum, & totum telum corpore non recepi. Sed quia pacis & quietis amantifli- 20 mus neminem unquam hadenus in jus vocavi, rerum- que forenfium eoufque fum ignarus, ut ne nunc quidem adhuc fciam ad quos judices talis caufa pertineat ; & quia delida quse publiée nota funt, etfi nemo in parti- culari de iis queratur, publicâ tamen authoritate pu- a5 niri folent : contentus ero hac vice calumnias veflras tam notas | & célèbres reddere, ut non facile ignoren- tur ab illis, quibus de iis inquirendi cura incumbit.

6 Non à la ligne (1" édit.). a. Voir ci-avant, p. 83, note b.

�� � 369-Î70. Ad G. Voetium. 187

Et primo quidem, ut breviter hoc in loco Profefîbris tui Groningo-Omlandici caufam agam, velim ut illi, quorum intereft de eâ judicare 3 , confiderent nihil mihi antehac negotii cum ipfo unquam fuiffe ; ac quamvis 5 tu mihi valde iratus fis, & ille prseceptorem fuum te appellet, nullam tamen ei adionem hoc nomine in me competere, ac multô minus licere atrociflimis injuriis me aflicere : nec proinde opus efle, ut examinent an jure an injuria mihi fis infenfus. Confiderent etiam

10 me non queri, quôd meas circa Philofophiam opinio- nes impugnet : habeantur omnes falfae, ridiculae, ineptse, per me licet ; non illae ad mores fpedant, fed ad ingenium dumtaxat, quo tamen me | non effe ora- nino deftitutum ultro concefliftis. Quin & alia omnia

i5 ejus malediéta pofïunt praetermittere. Unicum eft de quo velim ut inquirant : nempe, in pag. 1 j fuae prae- fationis ac in toto penultimo capite fui libri , dicit exprefle, me fubdole ac admodum occulte Atheifmum docere b , atque id rationibus malitiofe ad hoc excogi-

20 tatis perfuadere conatur. Tota quaeftio in his duobus locis continetur ; non opus eft ut legant caetera, nifi velint, nec ut teftes aliunde conquirant. Si rationes quas ibi attulit fint fatis validae ad probandum me vel Atheum effe, vel Atheifmum docere, vel tantùm me

2 5 aliquam dedifle unquam occafionem, ob quam id mé- rita quis fufpicetur; aut etiam, fi quas alias afferre

a. Tout ce long réquisitoire contre Schoock (p. 187, 1. i,à p. 190, 1. i5) s'adresse aux collègues de celui-ci, les professeurs de l'Université de Gro- ningue, à qui Descartes demandera justice des attaques dirigées contre lui. Voir t. IV, lettres du 22 janvier et 27 mai 1644, 7 et 17 février, 5 mai (surtout), 26 mai et 16 juillet 1645, p. 84, 123, i55, 177, 195, 214 et 245.

b. Voir ci-avant, p. 142, 1. 3-4.

�� � 188 Epistola

��370-172.

��poffit, nondum ibi expofitas, quibus id verum effe oftendat : non dubium eft quin | feveriffime debeam puniri, nec gratiam ullam aut veniam peto. Sed fi nul- las habeat rationes meliores iis quas jam expofuit, ut certus fum nullas eum habere ; atque fi ex his nihil 5 aliud poffit concludi, quàm illum impudentiffime at- que atrociflime calumniari, ut confido omnes sequos judices effe facillime cognituros : rogo ipfos, quan- tum poffum, ut femel décernant, an nullae unquam in his regionibus calumnia? puniendae fint. Haec enim eft IO tam atrox, tam inexcufabilis, & tam publica, ut impu- nita effe non poffit, quin hoc ipfo aliae omnes permitti videantur.

Novi quidem harum Provinciarum incolas magnâ gaudere libertate ; fed libertatem iftam in bonorum i5 & innocentium fecuritate, non in malorum impuni- tate, confiftere mihi perfuadeo. Cùmque boni nun- quam tuti | effe pofïïnt, ubi malis datur libertas iis nocendi, hoc praecipue nomine hanc Rempublicam liberam puto, quôd omnes in eâ aequo jure utantur, 20 atque incorrupta fiant judicia, quibus injuriae à quo- libet cuilibet illatae, fi non acerbe ac crudeliter, certe accurate, ac quotiefcunque opus eft, puniun- tur. Poffunt fortaffe leviores obfcuriorefque calumniae aliquando diflimulari ; fed hac nulla gravior eviden- 25 tiorque effe poteft. Patrem occidere, patriam incen- dere vel prodere, leviora funt, quàm fubdole Atheif- mum docere. Notandumque eft vos non affirmare me effe Atheum, ne forte in hoc ignarus credar potiùs quàm fceleratus ; fed me fubdole atque occulte Atheifmi 3o i3 Non à la ligne (/" édit.).

�� � S7J-374- Ad G. Voetium. 189

venenum aliis affrîcare, quâ in re me omnium nequif- fimae ac perfidiofiffimse proditionis accufatis : magis e|nim execrandum fcelus eft Deum prodere, quàm pa- triam vel parentes. Atque ut hanc de me opinionem 5 le&oribus inculcetis, fexcenties in veftro libro me vocatis mendacijflîmum, verjipeliem, fraudulentum, de- ceptorem; quae nomina fi mihi conveniunt, vel fi me unquam in mendacio ûve in fraude quantumvis parvâ deprehendiftis, aut ab alio deprehenfum fuiffe pro-

10 bare poteftis, non recufo quin tuus Profeflbr Omlan- dicus abeat liber, & ego pro ipfo pœnas luam. Sed fi hominem à talium vitiorum fufpicione quammaxime alienum per infolentiffimam malignitatem tôt male- di&is oneraftis, ut infuper eum docere occulte Atheif-

i5 mum perfuaderetis : in quâ gente, quaefo, id impu-

nitum relinqui potefl ? Praefertim cùm haec veftra

calumnia non ab uno tantùm aut altero | fciatur, fed

per univerfum terrarum orbem fit à vobis divulgata.

Jam expertus fum ante très annos, cùm libellus

20 quidam contra me fuiflet Hagae editus fine Authoris nomine a , ac tam futilis, ut quamvis vefler in nequitiâ fit longe fuperior, in futilitate tamen & ineptiis ei tantùm par dici poflit, flatim non paucos in Galliâ, Angliâ & aliis locis, ejus videndi cupidos fuifle, qui

25 poftea, ipfo perledo, indignabundi mirabantur, quôd in gente cultiffimâ, qualis haec eft, tantae inurbanitatis & rufticitatis abfurditas ferri poffet. Quid autem nunc iidem diduri funt, cùm praeter futilitatem rationum,

18 Non à la ligne (z" édit.).

a. Voir t. III, p. 249, 1. 14-24 ; p. 598, 1. 26-27 ? P> 6 4 3 > •• 5 -

�� � ipo Epistola 274-275-

& indignitatem conviciorum, atrocitatem etiam ca- lumniarum veftrarum intelligent ? Quid, cùm fcient ifla in libro contineri, cujus Philofophise Profeffor in unâ Academiâ fe jaétat authorem, & | tu Theologiae Profeffor in aliâ Academiâ, tu qui Ecclefiarum Belgi- 5 carum lumen & ornamenîum vis videri, praecipuus Au- thor haberis ? Non credent profeétô vos accipere fli- pendia ex publico, ut taies libros componatis, neque ut artes tam impudenter mentiendi, tam indigne con- viciandi, tam flagitiofe ac tam licenter calumniandi, 10 juventutem doceatis, Academiafque veftras hoc no- mine infâmes apud exteros reddatis. Quœ fi confide- rentur ab illis, quorum jurifdictioni fubeft tuus Pro- feffor Groninganus, non puto eum quicquam poffe invenire, quo fe apud ipfos excufet. i5

Quantum autem ad te, fatis praevideo quid didurus fis. Audacter omniapernegabis. Librum de Philofophiâ Cartefianâ non agnofces. Ac forte alium promittes 8 :

i3 quorum jurifdictioni] cujus jurifdi&ione (/" édit.).

a. L'ouvrage annoncé en ces termes est sans doute le Tejlimonium Aca- démies Vltrajeâinœ & Narratio hijiorica... (Voir notre t. IV, p. 34, 1. 12.) Voici d'ailleurs le texte intégral du passage que vise Descartes : « Sed ex » ipfà difputationis triduanoe & totius abortûs novae philofophiae hiftoriâ » plane contrarium conftabit. Quidquid ceftuer Cartefius, & quo magis » Theologo abortum illum unicè aut praecipuè imputât, hoc magis vires » atque eruditionem ejus ex|tollit, & philoibphiae fuae infirmitatem ac » miferiam prodit. Ipfa enim nunc, Deo annuente, ita oblivione fepulta » eft in Academiâ Vltraje£tinâ, ut ne unus quidem ex ftudiofis hodie » notus fit, qui eam fecletur, aut alicujus faciat, aut urnam ejus vel unâ » lacrymulâ perfundat. » Vient ensuite le passage cité par Descartes : « De » bufto. . . curiofitatis, fuo tempore videbitur. Neque enim putamus arri- » dere... Belgii notus. » (Admiranda Methodus, Paralipomena ad Prœ- fationem, fin, p. 6-7, non paginé.)

�� � 175-377- Ad G. Voetium. 191

De bujîo Cartejïanœ ferociœ, & nimiœ atque inauditœ in aliéna Aca\demiâ } Republicâ, & Ecclejiâ curiojitatis. Ad- defque : Vos non putare arridere ufquequaque pruden- tioribus, ut peregrinus quis tenebrio, profejjione externâ 5 Pontificius, & fenfu Scepticifmi Ji non Atheifmi candi- datus, perpétua proteftetur fe Theologica atque Ecclejia- Jlica non attingere, intérim in unos Theologos, prœtextu Philofophico, totam bellimolem convertat, Medicis & Phi- lofophis prœteritis, res & facra Theologiœ & Politiœ

10 vejlrœ Ecclejiajiicœ perreptet, atque Ecclejiarum & Aca- demiarum perturbationem moliatur : unde aliquando ni- hil aliud quant Keipublicœ concujfwnem, & Optimatum ac Procerum quorundam collijionem expeéïandam nôrunt illi } quibus ejî genius incolarum Belgii notus. Quibus verbis

i5 veftra Paralipomena ad prœfationem concluûftis.

Sed hsec omnia tam inepta funt, atque à ratione aliéna, ut ne quidem apud bonos rufticos illius pagi, jcujus olim Concionator fuifti a , fidem effent inven- tura; nec proinde vereor ne tibi profint in tuâ urbe,

20 quse, fi ulla in Belgio, viris eruditis & perfpicacibus abundat. Nam primo, quamvis non effes author libri de Phil. Car t. (ut rêvera critici dodiores exiftimant folam ejus materiam à te fuiffe fuppeditatam; etfi ego,

i5 Non à la ligne {1" édit.).

a. Avant de venir à Utrecht, Voet avait été pasteur dans sa ville natale, Heusden, 1611-1617, et auparavant à Vlijmen: « in vico Vlijmen extremo » Hollandiae, & agro Sylvaeducenfi contermino. » (A.-C. Duker, Gisb. Voetius, Leiden, 1897, eerste deel, p. 137.) Plus tard Essenius, dans l'Oraison funèbre de Voet, parlera de même : « Vlimenfes paflîm omnes » fuperftitionibus & erroribus Pontificiis erant addiéliffimi ; paucis excep- » tis, qui conciones hujus fui paftoris audiebant aliquando, fed ifti valde » rudes. » (Cité ibid., p. 149, note 3.)

�� � IÇ2 EPISTOLA J77-279-

de ftylo ex conceptibus magis quàm ex verbis judi- cans, illum aperte tuum effe fupra fcripferim), fatis eft quôd pro te ac te confcio fit editus, ut non minori fis in culpâ, quàm fi folus eum fcripfiffes.

Deinde, cùm me nimiœ in aliéna Academiâ, Republicâ 5 & Ecclejiâ, curiojitatis accufas, ob id unum quôd judi- cium fub nomine veftrae Academise contra me editum aufus fim examinare; teque ut ejus Authorem, fi non unicum, certe praecipuum (quod verum effe manijfe- flum eft, quia tune Academiae Redor, & in judicio 10 illo prsefes fuifti) a , confiderarim, ac pauca quaedam vitia tua deferipferim, ne fides calumniis haberetur : quis non videt te Fimbrise iniquitatem imitari b ? Vis enim tibi licuiffe me, in quem nihil unquam juris ha- buifti, publicis feriptis infamare ; aeferocia? me accu- >5 fas, quôd iftam infolentiam tuam fine obmurmura- tione non tulerim. Et fane injuriam facis Academiâ?, Reipublicse, atque Ecclefiae veftrae, quod privata tua vitia earum partem, & quidem fecretiorem five fan- étiorem, de quâ nefas fit extraneo inquirere, effe 20 velis. Hocque idem crimen curiojitatis Marefio aliquo- ties eodem jure exprobrafti, quôd nempe benedidas tuas Thefes examinare aufus fuiffet : tu verô non eras in aliéna Republicâ nimis curio|fus, cùm in iifdem illis thefibus Optimates Sylvseducenfes idololatrise accu- * 5 fabas. Mirum effet profedô, fi dominis tuis poffes

4 Non à la ligne (1" êdit.).

a. Jugement du 17 (ou 16) mars 1642. (Voir t. III, p. 55i-553, et t. VII, p. 590-593.) Gisbert Voet fut recteur de l'Université d'Utrecht, du 16 mars 1641 au 16 mars 1642.

b. Ci-avant, p. 83, I. 21, note b.

�� �

  • 79-»«>. Ad G. Voetium. 103

perfuadere, tantam efle debere in nova veftrâ Aca- demiâ Profefibris Theologiae poteflatem, ut alios quofcunque, ad arbitrium & fine ratione, publicis judiciis condemnet ; iifque, quos ita condemnavit, 5 mutire non liceat, quin ftatim rei fint nîmiœ curiojita- tis in aliéna Republicâ, dicanturque res & facra Théo- logies & Politiœ veflrœ ecclejiajlicœ perreptare, atque Ecclejiarum & Academiarum perturbationem moliri. Nae magno honore afficis Ecclefiam tuam, fi velis ejus res

10 & facra in calumniis mis confiftere, adeô ut nemo de illis queri aufit, quin hoc ipfo Ecclefiarum veftrarum perturbationem moliatur.

Non etiam tibi proderit, quôd me peregrinum &\Pon- tificium voces. Nec opus eft ut dicam talia efle fœdera

i5 Régis mei cum Dominis harum regionum, ut quam- vis hodie primùm hue appulifîem, aequo tamen jure cum indigenis frui deberem ; atque me à tam multis annis hîc verfari, & omnibus honeftioribus efle tam notum, ut quamvis ab hoftium partibus veniflem, non

10 ampliùs pro peregrino eflem habendus. Nec opus etiam eft, ut provocem ad libertatem religionis, in hac Republicâ nobis concefifam. Sed tantùm afiirmo tam feelerata mendacia, tam feurrilia convitia, tam atroces calumnias in veftro libro contineri, ut nequi-

25 dem hoftis in hoftem, vel Chriftianus in infidelem, iis uti polfit, quin fe improbum feeleratumque efle de- claret. Addo me tantam urbanitatem in hac gente femperefle expertum, tam a|mice ab omnibus quibuf- cum verfatus fum receptum fuifle, ac tam benignos

3o & officiofos alios omnes agnovifle, tamque remotos

12 Non à la ligne (/" édit.).

Œuvres. III. 69

�� � 194

��Epistola

��381-381.

��ab iftâ veftrâ rufticâ & importuna libertate quoflibet quamvis ignotos & innocuos laceflendi, ut non dubi- tem quin vos, conterraneos fuos, longe magis quàm ullos peregrinos averfentur.

Denique genius incolarum Belgiific mihi ejî notus, ut putem eos qui cseteris praefunt, fsepe quidem in hoc Deum Opt. Max. imitari, quôd fatis tarde ac cun- danter pœnas à nocentibus exigant ; fed tamen, cùm improborum audacia eô ufque proceffit, ut eam ju- dicent effe coèrcendam, eofdem nullâ gratiâ cor- rumpi, ac nullis verbis inanibus falli pofle. Ac qui Profeffionis & Religionis tuse honori peffime confu- luifti, libros charitate & rationibus vacuos | folifque calumniis refertos evulgando, cave ne judicent fe ipfos non fatis bene illi pofle confulere, nifi in te animadvertant. Yale.

��10

��i5

��4 Non à la ligne (1" édit.).

�� � ÉCLAIRCISSEMENTS

��Parmi les lettres de Regius, ou plutôt les extraits dont Bamet donne la traduction, nous en avons omis une (la 2 5 e ), qui renferme un passage intéressant au sujet de l'affaire de Bois-le-r>uc (voir ci-avant, p. 64-107). Voici tout l'alinéa, où il se trouve mentionné :

« Le libelle diffamatoire du prétendu Miniftre de Bofleduc contre le livre » de Defmarets, n'étoit que l'avant-coureur d'un jufte volume que Voetius » entreprit à la hâte, pour fronder la confrairie de Nôtre-Dame de Bofle- » duc. Les Magiftrats de cette ville en eurent avis ; & s'étant affemblés » pour délibérer des moyens de réprimer l'infolence de ce brouillon, ils » en écrivirent en corps aux Etats de la province d'TUrecht & aux Ma- » giftrats de la ville. Voetius fe vanta même depuis (en marge : Pag. 421 » de confrat. Marian.), qu'ils lui firent l'honneur de lui écrire en particu-

  • lier, pour lui faire tomber la plume des mains ; mais que ce fut en vain.

» Car, encore que le Magiftrat d'Utrecht eût arrêté l'impreffion de ce nou- » veau livre (en marge: Lettr. 25 Mf. de Reg.), & qu'il eût défendu à » Voetius de la continuer, pour fatisfaire aux ordres des Etats de la pro- » vince, il ne laiffa point d'agir fecrétement (en marge : Argum. Ep. ad » celeb. Voet ) pendant les mois de Novembre & de Décembre, s'étant » contenté de changer l'Imprimeur & la forme du livre, qui d'un VIII » devint un XII : afin qu'il pût le faire voir au Synode Gallo-Belgique qui » devoit s'aflembler à la Haye en 1643 (en marge : Tom. 2 des lettr. de » Defc. pag. 541. — Lettr. 25 Mf. de Reg.) ; & que, fe relevant de l'obeïf- » fance qu'il devoit aux Magiftrats laïcs par l'autorité eccléfiaftique du » Synode, auquel Meffieurs de Bofleduc avoient bien voulu s'en rapporter » pour décider de leur confrairie, il trouvât moyen d'y rendre fa caufe » triomphante. Meffieurs de Bofleduc furent avertis du peu de foumiffion » qu'il témoignoit pour fes fupérieurs. Quelques-uns en furent indignez, » & entre autres M. Brederodius, Proteftant, perfonnage qualifié, qui étoit » de la confrairie, & qui fit menacer Voetius de lui faire donner les étri-

�� � 196 Eclaircissements.

» vières (en marge : Ibid. leur. 25. Item lettr. 26 Mf. de Reg.). Mais les » autres, aimant mieux le méprifer, jugèrent plus à propos de l'abandon- » ner à fes propres inquiétudes. Il parut que Voetius avoit trop préfumé » de la faueur des Miniftres des fept Provinces-unies qui fe trouvèrent au » Synode Gallo-Belgique. Malgré le zélé qu'ils avoient tous à détruire » jufqu'aux moindres veftiges de l'ancienne Religion, ils fe crurent obligez » (en marge : Art. 24 Synodi Gallo-Belg. ann. 1643) d'approuver la con- » duite de Meffieurs de Bofleduc, & de blâmer celle de leur confrère Voe- » tius. Il n'y eut que la confidération du miniftére qu'ils honoroient dans » eux-mêmes, & l'appréhenfion de donner fujet aux Catholiques de les » remercier, qui arrêta leur cenfure. »

(A. Baillet, Vie de Monfieur Des-Cartes, 1691, t. II, p. 184-185.)

��II

��A la Bibliothèque de l'Université de Leyde, parmi les lettres MS. adressées à Colvics (Andréas), ministre à Dordrecht, il s'en trouve une d'ADRiANUs Heereboord, 8 avril r 642, qui contient sur Descartes des choses fort intéressantes. En voici les principaux passages :

n . . . D. Cartefii Metaphyfica etiamnum fub praîlo fudat, aut alget po- » tius. Intellexi de Cl.-D. Vorftio' (qui plurimum a fe falutem dici voluit) » pênes Nob. D. Cartefium effe tra£latum quendam de homine jam con- » feftum, in quo thefin iftam adftruat, quàd omnia animalia, prœter homi- » nem, ceu automata Jint ; praeterea eum jam adornare, aut adornalTe, » totius quadripartitae philofophiae Euftachii à Sanéto Paulo monachi b » refutationem. Quod utrumque fcriptum, & plura alia, ne premat diu- » tius, fi quid apud eum poffis, boni publici caufâ, pete, roga, urge, infta, » Vir Cl. »

« D. Regio Ultrajeft. profeff., ne quid fimile unquam difputet, légat, » imô & fcribat (ut accepi), quale traélatus ifte noviffimus & quaedam dif- » putationes philofophicae exhibuerunt, interdidum eft. Quod cùm audivi, » eandem aliquando P. Rami fortem fuiffe ante feculum hoc, 20 & 8 anno e , » ex vitâ a Freigio confcriptâ, in memoriam incidit. »

« Excuditur jam Leidae apud nos refponforium aliquod fcriptum, pro » formis fubftantialibus, & D. Voetio , fub Refpondentis nomine. Cui

a. Voir t. III, p. 686, lettre du 19 juin 1643.

b. Ibid., pp. i85, 196, 23a, 233, 25i, 25g, 260, 286 et 470, lettres du 3o sept., 1 1 nov., 3 déc. 1640, 21 janvier et 22 déc. 1641.

c. Ramus fut assassiné a Paris, le 26 août 1572, deux jours après le massacre de la Saint-Barthélémy.

�� � Eclaircissements. 197

» quôd refpondere non licebit Regio, iniquiùs ferrera , nifi Bootii fratres * » jam demoliti effent illas formas fubftantiales, ut, quid amplius dici » queat, vix equidem videam. »

a Tuum aliquando judicium de phiiofophicâ iftac contentione, qufl to- » dus nature principium vel fubruitur vel ftabilitur, cognofcere volupe u erit ; ut & quid cenfeas & fentias de Herberto ifto b , quem, apud te vifum, » gallice nuper Amftelodami mihi comparavi ; fed latine mallem, quôd a » rébus pbilofophicis alienior videatur lingua gallicana, quœ âexilis tamen » & facile ôvo|xaToitoitî, mihi tamen in legendis id genus fcriptis minus » ufitata. >

« P. Merfennus contra Cartefium nihil edidit % ut intellexi ex Nob. C. ■ Hogelando, indivulfo Cartefii focio. Videtur nova quœdam philofophiae » fyncerioris lux tenebras Ariftotelicas & fcholafticas perrumpere, qus ut > multorum mentes, an tiqui tatis cui fua debetur laus praejudicio occupâtes » nimis, illuftret tandem, eft cur boni omnes & veritads ftudiofi ex toto » animo exoptant ...»

< Adrunus Heerkboord. >

D'autre part, le même Colvius reçut de la princesse Elisabeth la lettre suivante, datée du 21 juin 1643, au sujet de YEpiJiola ad Voetium de Des- cartes. L'autographe se trouve aussi à la Bibliothèque de l'Université de Leyde :

« Monfieur Colvius, Vous m'enfeignez encore mieux par exemple que » par précepte le {sic) maxime de la generofité, duquel vous faite(s) men- » don en voftre lettre du 9 me de Iuin, en aiouftant au bienfait d'une con- » verfation fy profitable qu'eft la voftre, celuy de vos efcrits, defquels le » fieur Votius a fort bien expliqué mon fens, en vous affurant qu'ils me » feroint agréables, & principallement voftre opinion touchant le dernier » livre du ûeur Defcartes, où vous faites paroiftre (la vertu qui de toute » les aultres eft plus recomendable a ceux de voftre profeffion) le defir » d'introduire la paix & une charité mutuelle entre les Docles. Certaine- » ment la guère {sic) des princes n'eft pas plus nuifible au repos du genre » humain, que la paffion de ces Meffieurs contre la perfone de ceux qui » opofent leur dogmes, l'eft à fon inftruftion. Pourquoy il ceroit très » mille qu'il y en avoit plufieurs de voftre humeur, pour eftouffer ces » conteftes perfonelles, avant qu'elles vienent en lumière. »

Voir, pour ce passage, une lettre de Colvius à Descartes, du 9 juin 1643, t. III, p. 680. Elisabeth continue, et ceci est à rapprocher de la lettre du 23 avril 1643, ibid., p. 646 :

« le vous remercie aufy pour le livret que m'avez envoie au mefme tems,

a. Tome III, p. 56a, lettre du 4 avril 1642 et t. IV, pp. 77-8, 79-80, 180.

b. Tome II, p. 566, note a.

c. Voir ci-après, Lettre apologétique, p. 4 et suiv.

»

�� � iç8

��Eclaircissements.

��» qui promett baucoup en l'aftronomie. Mais ie voudrois que fon autheur » (come aufy Rieta) nous eut fait cognoiftre fa fcience, avant que l'admi- » rer. Le Conte d'Arondel a ouy tant de merveilles di dernier, qu'il eft » refolu d'aller voir fon Œil d'Enoch ; & s'il continue fa refolution de » venir de Colloigne en ce pays, ie m'alfure qu'il nous aportera l'inftru- » ment mefme, s'il eft a vandre, ou bien une difcreption plus particulliere » de fa conftru&ion, que ie vour envûiray tout aufy toft, fy elle mérite » voftre veue. . . Sy ie peus avoir le moien de vous faire plaifir en aultre » chofe, ie vous prie d'y emploier celle qui eft, Monfieur Colvius, voltre » très affe&ionée, Elizabeth. Ce n mc de Iuin 1643. »

�� � LETTRE APOLOGETIQVE DE M R DESCARTES,

AVX MAGISTRATS

DE LA VILLE D'VTRECHT Contre Meflieurs Voëtius, Père & Fils.

�� � 5

��AVX MAGISTRATS

D'VTRECHT

[16 Juin 1645 & 21 Février 1648 b .]

��Meffieurs c ,

Ceux qui fçauent les continuelles injures que i'ay receuës depuis quatre ans des Voëtius, trouuent

a. « Avx Magistrats. » Ce sont les termes de Clerselier, et ils ré- pondent au texte latin : Ad Magistratvm. (Voir ci-après, Querela Apolo- getica. En réalité, cette lettre était adressée au Vroedschap d'Utrecht. (Voir p. vm ci-avant, Avertissement.) Le Vroedschap, ou Corps de Ville, comprenait à Utrecht : deux bourgmestres, deux trésoriers, dou\e échevins, et vingt-quatre conseillers, en tout quarante membres, comme on le voit ci-avant (p. 1 5 5 , note a) dans un passage de la Préface de VAd- miranda Methodus. (Renseignement donné par M. le D r S. Muller, Con- servateur des Archives à Utrecht.)

b. La date du 21 février 1648 est celle que l'on trouve, écrite de la main de Descartes, à la fin d'une traduction flamande de cette lettre, conservée aux Archives d'Utrecht. (Voir notre t. V, p. 125, et ci-avant, p. iv et ix, Avertissement), avec une note, également de la main de Descartes, qui dé- clare ne répondre que du texte français seulement. Mais la même lettre avait été envoyée une première fois au Vroedschap, en latin, le 16 juin 1645 (voir notre t. IV, p. 226, et ci-avant p. vin, Avertissement). Cette pre- mière date, du 16 juin 1645, correspond parfaitement avec la déclara- tion ci-après de Descartes (1. 5-6) : les continuelles injures que i'ay receuës depuis quatre ans des Voetius. Et de même encore ci-après, p. 271, 1. 9 et p. 272, 1. 5, à deux reprises : depuis quatre ans. Les attaques de Voet n'ont, en effet, commencé sérieusement qu'à partir de 1641. — Et cela seul suffirait à prouver que le texte français, du 21 février 1648, est con- forme au texte latin, du 16 juin 1645.

c. Texte donné par Clerselier, Lettres de M" Descartes, t. III, 1667, p. 1-49. Nous reproduisons, en haut des pages, la pagination de ce t. III.

Œuvres. III. 70

�� � 202 Lettre apologetiqve i-».

eftrange que ie n'aye point encore tafché de m'en ref- fentir : non pas que Ton iuge que leurs paroles ou leurs écrits fuflent dignes que ie m'arreftaffe aucunement à eux, s'ils ne fe feruoient point de voftre authorité pour m'offenfer; mais, parce qu'ils appuyent toutes leurs 5 calomnies fur vn iugement qu'ils prétendent que vous auez donné contre moy a , on croit que ie fuis obligé à la deffenfe de mon honneur. Et de vray, c'eft |bien auffi mon opinion; mais l'affaire que i'ay eue contre Schoock, & depuis, celle qu'il a eue contre Gisber Voëtius, font 10 caufe que ie l'ay différée. I'ay fouffert cependant toutes lesbrauades de ces Meilleurs, qui m'appellent injurieu- fement deferîorem caufce, & me deffient d'aller en voftre ville, comme fi i'en eftois banny. Ils difent mefme, comme par menace, qu'ils gardent encore vne action i5 contre moy, dont ils fe feruiront en fon temps ; en forte que, quand ie ne le voudrois pas, ils me contrai- gnent eux-mefmes à me deffendre.

Mais, afin de procéder par ordre, & que, fi ie ne fuis pas affez heureux pour vous fatisfaire, ie puifie au 20 moins fatisfaire le refte du monde, & faire voir à toute la terre que ie n'auray iamais rien obmis, non feule- ment de ce qui peut eftre de mon deuoir, mais mefme de la ciuilité, pour mériter d'eftre traité par vous tout autrement que ie ne l'ay efté : ie vous expoferay icy 2 5 fommairement la juftice de ma caufe, & l'injuftice de mes ennemis, afin que i'en puiffe auoir raifon par vous- mefmes, s'il eft poflible; & fi ie ne le puis, que vous me faffiez au moins la faueur de m'apprendre quelles font les procédures qui ont elle faites contre moy dans 3o

a. Voir t. IV, p. 20 et p. 65o.

�� � 2-3. Avx Magistrats d'Vtrecht. 205

voflre ville, par quels iuges elles ont elle faites, & fur quoy elles font fondées ; car ie n'en ay encore rien fceu que par leurs écrits, ou par les bruits qui font femez en leur faueur, fur lefquels ie ne puis m'afîurer.

5 En l'an 16^9, au mois de Mars, Monfieur iîmilius, Profeffeur en voftre Académie, & le principal ornement qu'elle ait, fit vne oraifon funèbre en l'honneur de Monfieur Renery, qui auoit aufli efté l'vn des premiers ornemens de la mefme Académie 8 . Et entre plufieurs

10 chofes qu'il dit de luy, il employa la principale partie de fon oraifon à le louer de l'amitié qu'il auoit eue auec moy, en me donnant de fi grands éloges, que i'aurois honte de les redire. le mettray feulement icy le titre & la conclufion d'vn éloge qu'il joignit à cette oraifon

i5 funèbre, lors qu'il la fit imprimer. Voicy le titre : Ad mânes defunéîi, qui cum NobiliJJimo Viro \ Renato Def- cartes, nojîri fœculi Atlante & Archimede vnico, vixit conjunclijfîmè, abdita naturce & cœli extima penetrare ab eodem edoéîus. Et en la conclufion, il parle ainfi au def- fun& :

��20

��Et noua quœ docuit, tibi nunc comperta patefcunt, Omniaque in liquidofunt manifejia die;

Vt mérita dubites, vtrùm magis illius arti, An nunc indigeti Jint mage clara tibi.

Ces louanges furent agréables aux plus honneft.es

25 gens de voftre ville, comme il parut de ce qu'on trouua

bon que l'Imprimeur de voftre Vniuerfité les rendift

8 Renery] Reuery (Clers.), faute. — 24 indigeti] indigetse (ibid.). a. Voir t. II, p. 528-529.

�� � 204 Lettre apologetiqve 3.

publiques ; & elles eftoient hors de tout foupçon de flaterie, pource que Monfieur vïmilius ne me connoif- foit, en ce temps-là, que par réputation & par mes ef- crits. le ne les auois pas auffi recherchées; au contraire, quelques autres vers qu'il auoit faits fur le mefme fu- 5 jet m'ayant efté enuoyez pour les voir, & par après redemandez, pource qu'il n'en auoit point de copie, & qu'il defiroit les faire imprimer, ie trouuay vne excufe pour ne les luy pas renuoyer . Non que les louan- ges qui venoient d'vne perfonne de fon mérite me 10 dépleufTent ; mais parce que, fçachant qu'il eft impof- fible d'eftre vn peu extraordinairement loué par ceux qui font tres-loùables eux-mefmes, que ceux qui pré- tendent de lettre, & ne le font pas, ne s'en offenfent, ce m'eftoit afTez de fçauoir la bonne opinion qu'il auoit 1 5 de moy, fans defirer qu'il la publiait.

Peu de temps après, fçauoir au mois de Iuin de la mefme année, G. Voëtius fit de longues Thefes, de atheifmo a . Et bien que ie n'y fufTe pas nommé, ceux qui me connoiffent peuuent afTez voir qu'il y a voulu 20 ietter les fondemens de l'opiniaftre calomnie, en la-

a. Ces thèses se trouvent tout au long, et même avec des additions postérieures, dans le volume intitulé : Gisberti Voetii, | Theologice in Acad. Ultrajeâinâ Prof efforts, \ Seleâarum \ Difputationum Theologica- rum | Pars Prima. | Ultrajefti, | Apud Joannem à Waesberge, | Anno CID IDC XLVIII. Dédicace à André Rivet, datée d'Utrecht, « Kal. Octob. 1647 ». Préface au Lecteur, « Eid. Nov. 1647 a - — Voici ces thèses :

« De Atheifmo. Resp. Gualtero de Bruyn Amisfurtenfi. Ad diem 22 Iunii 1639. (Pag. 1 14-1 35.) »

« Id., pars secunda. Ad diem 29 Iunii 1639. (Pag. 135-149.) »

« Id., pars tertia. Ad diem 6 Iulii 1639. (Pag. 149-166.) »

« Id., pars quarta. Ad diem i3 Iulii 1639. (Pag. 166-226.) » Le répon- dant est toujours le même. — Voir t. III, p. 604-605. Voir aussi Éclair- cissement I ci-après, à la suite de Querela Apologetica.

�� � 3-4. Avx Magistrats d'Vtrecht. 205

quelle il a toufiours depuis perfifté : car il y a méfié, parmy les marques de l'atheifme, toutes les chofes qu'il fçauoit m'eftre attribuées par le bruit commun, encore qu'il n'y en euft aucune qui ne fuft bonne. Et

5 ce qui eft icy remarquable, c'eft qu'il ne me connoiflbit auffi que par réputation & par mes efcrits ; en forte que les qualitez qui auoient donné fujet aux louanges d'iîmilius, | eftoient les mefmes dont Voëtius tiroit le venin de fa medifance.

10 le ne diray point combien de perfonnes m'ont afluré , depuis ce temps là, qu'il tafchoit de perfuader que i'eftois Athée, & comment il répandoit ce venin de tous coftez dans ces Prouinces : car il voudroit que ie luy prouuaffe, & pendant qu'il aura le pouuoir qu'il a dans

i5 voftre ville, il n'y a perfonne qui fuft bien aife d'y eftre témoin contre luy. le me contenteray de dire que, l'année fuiuante, il alla chercher, iufques dans les Cloiftres de France 3 , vn des plus ardens protecteurs de la Religion Romaine, pour tafcher à faire ligue

ao auec luy contre moy, comme fi i'euffe efté l'ennemy de tous les hommes. le repeteray icy quelques mots de la lettre qu'il luy écriuit b , dont i'ay l'original entre les mains, & dont ie vous ay cy-deuant donné copie. Voicy ces mots : Renati De/cartes Philofophemata quœ-

2 5 dam Gallicè in-quarto édita vidijîi procul dubio. Molitur

a. Le P. Mersenne. Plus tard, en 1647, dans les Paralipomena du gros volume cité ci-avant (p. 204, note a), Voet revient là-dessus en ces termes : « Atque hic Merfennus, quamvis novam hanc philofophiam Renati des » Cartes antea ftrenue improbaverit, immo etiam refutationem ejus feriô » à fe fufceptam aut fufcipiendam mihi per literas indicaverit, poftea ta- » men nefcio quo vento fubito afflatus, eam tanquam Oe<mveu<rrov fufpicere » voluit, aut faltem ita prae fe tulit. » (Pag. 1 159.)

b. Voir t. III, p. 23o-23i.

�� � 206 Lettre apologetiqve 4-s-

ille vir,fed fera nimis, vtopinor, feéîam nouam, nunquam aniehac in rerum naîurâ vifam, aut auditam ; & Junt qui illum admirantur atque adorant, tanquam nouum Deum de cœlo lapfum. Et vn peu après : Iudicio & cenfurœ eû^iAocTa, tuœ ipjius fubijci debebant . A nullo Phyjico aut 5 Metaphyjico feliciùs deijceretur, quàm à te : quippe qui eâ in parte Philofophiœ excellis, in quâ ille plurimum pojfe creditur, in Geometriâfcilicet&Opticâ. Certè dignus hic labor eruditione & fubtilitate tua ; veritas à te ajjerta haélenus, & in conciliatione Theologiœ ac Metaphyjicœ & 10 Phyjicœ cum Mathefi ojlenfa, te requirit vindicem &c. Sur quoy ie vous prie de remarquer que , bien que ce ne foit pas vn crime d'auoir amitié auec des perfonnes de diuerfe Religion & de leur écrire (autrement vous feriez tous criminels, à caufe de l'alliance que vous auez i5 auec noftre Roy), toutesfois en ce faint Reformé, qui m'appelle ordinairement Iejuijlajlrum, & qui n'a point de plus fréquente raifon pour me rendre odieux auprès de vous, que de me reprocher ma Religion, c'eft vne preuue certaine qu'il ne garde pas les règles qu'il 20 prefcrit aux autres, & qu'il n'eft | point fi fcrupuleux, quand il croit que le peuple n'en fçaurarien, qu'il ne foit bien-aife de rechercher l'amitié d'vn de nos Reli- gieux, & de le reconnoiftre pour deffenfeur de la vérité en luy difant : Veritas à te ajjerta, & in conciliatione 25 Theologiœ ojlenfa &c, pourueu qu'il puifle, par fon moyen, me faire quelque déplaifir.

Et afin que vous fçachiez que ce n'eftoit point qu'il trouuaft quelque chofe à reprendre en mes opinions (lefquelles il n'eftoit pas capable d'entendre), mais que 3o c'eftoit par vne pure malignité qu'il tafchoit de me

�� � s-e- Avx Magistrats d'Vtrecht. 207

décrier comme l'autheur de quelque nouuelle herefie, en difant: Molitur ille virfeéîam nouam, &c. Etfuntqui illum adorant tanquam Deum, &c. : ie diray icy ce que contenoit la réponfe que luy fit ce dode & prudent

5 Religieux 8 ; qui fut, qu'il f croit bien-aife d'écrire contre mes opinions, en cas qu'il eu (t quelques raifons pour les impugner, & que, pour cefujet, il le prioit de luy enuoyer celles qu'il auoit, ou qui pourraient ejlre fournies par fes amis, & qu'il en chercherait aujji de J on cofié. Mais iamais

10 Voëtius ne luy en aenuoyé aucune, bien qu'on m'ait nommé des perfonnes qu'il auoit employées pour en chercher : il s'efl feulement contenté de luy écrire fa comparaifon auec Vaninus, qui eft l'vne de fes princi- pales calomnies b , & de faire courre le bruit que ce

i5 Religieux écriuoit contre moy.

De plus, afin qu'on fçache que ie ne crains pas qu'on impugne mes opinions en matière de fcience, & que ie ne m'en offenfe en aucune façon, lors qu'on n'vfe point de calomnies contre mes mœurs : ie diray encore

20 icy que ce fage Religieux m'enuoya fa Réponfe ouuerte, en laifTant à ma difcretion d'en faire ce que ie voudrois, & que ie l'addreffay fidèlement moy-mefme à Gisbert Voëtius, après que ie l'eu leuë & fermée . En quoy on ne peut dire qu'il y ait aucune fineffe ou collufion :

a 5 car ce Religieux auoit intention de faire ce qu'il pro- mettoit ; & fi Voëtius auec toute fa cabale luy euflent peu donner la moindre raifon contre moy, il n'euft pas manqué de l'écrire, & moy i'en | eufle efté fort

a. Voir t. III, p. 600, I. 2, et p. 602-604.

b. Voir ci-avant, p. 174, 1. 27. — Voir aussi p. 197, l. il.

c. Tome III, p. 607-609.

�� � 208 Lettre apologetiqve 6.

aife ; comme il a paru, en ce qu'il en a luy-mefme de- puis écrit d'autres, que i'ay moy-mefme fait imprimer fous le titre de fécondes objedions contre mes Médi- tations a .

le ne parle point de ce qui s'eft paffé pendant ces 5 années-là au regard de Monfieur Regius, qu'on penfoit enfeigner mes opinions touchant la Philofophie, & qui a elle en hazard d'en eftre le premier Martyr; bien que i'aye veu depuis peu, par vn Hure qui porte fon . nom b , qu'il en eftoit plus innocent que ie ne penfois: 10 car il n'a mis aucune chofe en ce liure, touchant ce qui peut eftre rapporté à la Théologie, qui ne foit contre mon fens. Mais ie fuis obligé de dire, que fur vn mot de fes Thefes c , qui n'eftoit d'aucune importance, ny mefme différent de l'opinion commune, de la façon i5 qu'il l'interpretoit, Voëtius fit d'autres Thefes contrai- res qui furent difputées trois iours durant d ; & que i'y fus nommé, afin qu'on ne peuft douter que ce ne fuit moy qu'il tenoit pour autheur des opinions aufquelles il donnoit pour éloge, en fes Thefes, que ceux qui les 20 croyent font Athées ou Belles ; & que , comme fi i'euffe elle le chef de quelque nouuelle fe&e d'hereti- ques, ou que i'eufTe voulu faire le Prophète, il difoit de moy par mocquerie : Elias veniet*. Et mefme, qu'il fut fur le point de déclarer Monfieur Regius hérétique, 25

a. Voir t. VII, p. 121-170.

b. Henrici Regii Ultrajectini Fundamenta Phyjices. (Amstelodami, apud Ludovicum Elzevirium, A* 1646.) Voir t. IX, seconde partie, p. 19-20. — Ce passage, au moins, n'a pu figurer dans la lettre latine envoyée le 1 6 juin 1645. Voir ci-avant, p. 201, note b.

c. « Hominem effe ens per accidens. » Voir t. III, p. 460 et 462.

d. Les t8, 23 et 24 décembre 1641. Voir t. III, p. 488.

e. Voir t. VII, p. 587, 1. 23-24.

�� � 6-7- Avx Magistrats d'Vtrecht. 209

au nom de fa Faculté de Théologie, fi l'vn des princi- paux de voftre Corps 8 ne l'euft empefché. Et enfin, qu'on publia en fuite vn iugement, au nom de voftre Académie, où mes opinions eftoient condamnées fous 5 le nom de Noua & prœfumpta Philofophia b . Apres quoy, il ne luy reftoit plus que d'employer fa Faculté de Théo- logie (qui eft toute à fa deuotion, ainfi qu'il a paru de- puis), pour fe plaindre de moy auxMagiftrats, comme de l'autheur d'vne doctrine fi pernicieufe, qu'elle auoit

10 rendu l'vn de vos Profefleurs hérétique. Lefquelles chofes eftant venues à ma connoiflance, i'aurois efté imprudent, fi i'auois manqué de m'oppofer aux machi- nations de cet homme. Et ie ne le pouuois faire d'au- cune façon plus iufte, plus honnefte, &[dont il euft

i5 moins de fujet de fe plaindre, que de celle dont i'vfay pour lors : car ie me contentay de raconter par occa- fion, dans vn écrit que i'auois alors fous la prefTe c , les injures que i'auois receuës de luy, afin feulement d'éuenter la mine, & de rompre le coup de fes medi-

  • o fances, en faifant fçauoir à ceux qui les pourroient

ouïr, qu'elles ne deuoient pas eftre creuës fans preuues, d'autant qu'il m'eftoit ennemy.

Ce que i'écris icy, pour détromper ceux à qui cet homme de bien a perfuadé que ie I'auois attaqué le

a5 premier. Car ie feray bien-aife qu'ils fçachent, qu'ou- tre les mauuais difcours que i'apprenois, de toutes parts, qu'il tenoit de moy en fes leçons, en fes difputes,

a. Gisbert van der Hoolck.

b. Jugement du 16 mars 1642. Voir t. VII, p. 590-59?, en particulier p. 591, 1. 11-12.

c. Epistola ad R. P. Dinet. Voir t. VII, p. 563-6o3, en particulier p. 582-599.

Œuvres. III. 71

�� � 210 Lettre apologetiqve 7-

en fes prefches, & ailleurs, & outre les lettres écrites de fa main, dont ie garde les originaux 8 , en l'vne defquelles il me compare auec Vaninus, fur quoy il fonde la plus noire & la plus criminelle de toutes fes medifances : ie puis conter fept diuers imprimez par 5 lefquels il auoit tafché de me nuire, auant que i'euffe iamais rien écrit, ou dit, ou fait contre luy. A fçauoir quatre differens de Atheifmo h ; vn cinquième, qu'il nommoit Corollaria the/îbus de Iubileo fubieéîa c ; vn fixiéme, qui eftoit Appendix ad ifta Corollaria* , ou 10 The/es de formis fubflantialibus ; & enfin, le Iudicium Academiœ Vltrajeflînœ , pour le feptiéme ; non pas que ie veuille rien ofter de la part que fes confrères pré- tendent à ce dernier ; mais, parce qu'il eftoit alors leur Redeur, ils ne peuuent nier que la principale ne i5 luy appartienne. On dira peut-eftre que ie n'eftois point nommé en la plufpart de fes imprimez : mais il ne l'eftoit point aufli dans le mien, ny mefme voftre Académie, ny voftre Ville f . En forte qu'il n'y auoit autre différence, finon que les chofes que i'auois écri- 20 tes de luy, eftant toutes vrayes, l'offenfoient bien plus que ne nvoffenfoient celles qu'il auoit écrites contre moy, qui eftoient non feulement fauffes, mais aufli hors de toute apparence. En effet, il fe piqua de telle forte, que i'appris vn peu après, qu'il confultoit pour *5

a. Voir t. V, p. 410, 1. 6-10. Ces lettres, malheureusement, n'ont pas été retrouvées.

b. Thèses de juin et juillet 1639, citées ci-avant, p. 402, note a.

c. Voir t. III, p. 487-488.

d. Ibid., p. 512-519.

e. Ibid., p. 55i-553, et t. VII, p. 590-593.

f. Tome VII, p. 590, note b.

�� � 7-8. Avx Magistrats d'Vtrecht. 2 1 1

me faire vn procez d'injures, & qu'il compofoit cepen- dant contre moy diuers écrits : en forte qu'il auoit deflein de me battre, & | de m'appeller en juftice en mefme temps, afin que le battu payait l'amande. 5 Et i'eflois auerty, de diuers lieux, qu'il écriuoit con- tre moy; on me le mandoit mefme de France 3 , tant cela eftoit commun. On me difoit auffi des chofes par- ticulières qui eftoient en fes efcrits, & qui fe trouuent maintenant les vnes dans la Préface du liure qui porte

io le nom de Schoock b , & les autres dans la Narration hifîorique qui porte le nom de voftre Académie c . Mefme on m'apprenoit qu'il deliberoit fur le choix des per- sonnes qu'il feroit écrire contre moy ; c'eft à dire, qui publieroient fous leur nom les écrits qu'il compofoit,

i5 Stylum faciendo fuum, & adjoûtant du leur ce qu'ils pourroient ; & qu'en vne affemblée de plufieurs per- fonnes, quelqu'vn auoit dit qu'il deuoit employer fon fils à cela, mais que fa mère ayant pris la parole, auoit répondu qu'il eftoit encore trop ieune d pour hazarder

20 fa réputation, & que, s'il falloit que quelqu'vn écriuift, ce feroit pluftoft fon mary. On ne parloit pas encore de Schoock, & plufieurs fçauoient défia ce qui feroit dans le liure qui a elté mis fous fon nom. Ce que ie remarque, afin que vous confideriez combien il y auoit

a 5 peu d'apparence après cela, que Voëtius puft perfua- der (contre la confcience d'vne infinité de perfonnes qui fçauoient les mefmes chofes que moy), qu'il feroit

a. De fait, l'ouvrage fut connu en France. Voir t. V, p. 69.

b. Ci-avant, p. 5, notes a et b.

c. Tome III, p. 568-569, et t. IV, p. 34-35. Voir ci-après, Querela Apo- logetica, éclaircissement.

d. Paul Voet était né à Heusden, le 7 juin 1619.

�� � 212 Lettre apologetiqve 8-9.

innocent des liures qu'on publieroit pour le deffendre; & que moy ayant receu les fix premières feuilles d'vn tel liure, quineportoitle nom d'aucun autheur, i'auois tres-jufte fujet d'addrefîer à Voëtius la Réponfe que i'y voulois faire a . 5

Mais le principal motif que i'ay eu pour écrire cette Réponfe, n'a pas eflé l'enormité des injures que ie trouuois dans ces feuilles; elles eftoient fi abfurdes, & fi peu croyables, qu'elles me donnoient plus de fujet de mépris que d'ofifenfe. l'y ay efté pouffé par 10 trois autres plus fortes raifons : dont la première eft l'vtilité du public, & le repos de ces Prouinces, qui a toufiours eflé defiré & procuré auec plus de foin par les François, que par plufieurs naturels | de ce pais ; & bien que ie ne vouluffe accufer Voëtius d'aucun crime, i'ay i5 penfé que ie rendrois quelque feruice à cet Eftat, fi ie faifois connoiftre aux plus fimples les veritez que ie fçauois de luy, pour le recompenfer des faufifetez qu'il publioit de moy, en feignant que c'eftoit ad prœmoni- tionem ftudiofœ juuentutis. Ma féconde raifon a efté 20 que i'ay crû particulièrement faire plaifir à plufieurs de voflre ville : non point à ceux qui font ennemis de voftre Religion, ainfi qu'il tafche impertinemment de perfuader b (car ie croy qu'il n'y en a aucun qui ne le

a. Epijlola ad celeberrimum virum Voetittm. Ci-avant, p. i. Voir sur- tout p. i3, note a.

b. Voet dira plus tard, p. 25 de la Pré/ace (non paginée) du gros volume cité ci-avant, p. 204, note a : « Qui (Renatus des Cartes), quamvis in theo- » logiâ hofpes, imprimis reformata, & religione Papifta, hanc caufam pro » D. Marefio contra me fibi traclandam fumfit (Vide Vit. Pat., p. 240), ut » fpiffiorcm fcil. redderet famofum fuum in me libellum, & aliquam gra- » tiam apud fuas religionis confortes & apudpauculos reformatos, negotio » Mariante Fratcrnit. implicatos, eidem famofo libello fuo conciliaret. »

�� � g- Avx Magistrats d'Vtrecht. 21 j

méprife de telle forte, qu'ils feroient bien-aifes que tous ceux qui la deffendent luy reflemblaffent), mais à quantité des plus zelez & des plus honneftes gens de ceux qui la fuiuent, mefme à quelques-vns de vos Mi- 5 niftres, aufquels ie dois cette louange, que bien qu'il ait fait tout fon poffible pour les engager à fon party, & qu'il ait mefme prefenté requefle à cette fin, comme i'apprens des écrits de fon fils a , il n'a pu obtenir deux aucune chofe à mon préjudice. Et mefme, le témoi-

10 gnage qu'il a eu du Confiftoire b , fait voir qu'ils l'ont refufé : car après auoir tranfcrit, de mot à mot, la re- quefle qu'il leur auoit faite, en laquelle ie fuis nommé, ils luy donnent vn fimple témoignage de fes mœurs, tel qu'ils ne le peuuent honneftement refufer à aucun

i5 de leurs confrères, pendant qu'il n'a point encore efté repris de juftice, & qu'ils ne le veulent point accufer ; mais ils n'y font aucune mention de moy, ny de rien qui me puifle toucher; & mefme ils déclarent que c'eft à voftre requefte qu'ils luy donnent ce témoignage :

ao Op het verfoeck van de achtbaere Heeren Magijiraet der

ftadt Vtrecht, &c. Sur la requefle de MeJ/îeurs les Magif-

trats de la ville d'Vtrech. En forte qu'ils ne luy auroient

peut-eftre pas donné, fi ç'aùoit efté luy feul qui l'euft

demandé. Et maintenant encore i'ofe croire que, fi on

j5 fepare de leur nombre ceux qui font reconnus pour fes créatures ou pour fes difciples, & qu'on demande aux autres leur fentiment, touchant le faux témoi-

a. Paul Voet : Angevangen Procedueren (1643), Narratia hijîorica (irf.), Pietas in parentem (1644), Tribunal iniquum (1645), etc.

b. Voir la traduction latine de ce témoignage, Paul Voet, Theologia naturalis reformata, p. 257. (Ci-après, éclaircissement, à la suite de Querela etc.)

�� � 214 Lettre apologetiqve 9-'°-

gnage qu'il a prefcrit à Schoock contre moy % ils ne manqueront pas d'en iuger ainfi que la vérité le re- |quiert. Ma troifiéme raifon eft que, puifque Voëtius me vouloit faire vn procez d'injures, pour m'obliger à vérifier les chofes que i'auois mifes en paflant & par 5 abrégé dans mon écrit précèdent, ie penfay que ie les deuois toutes expliquer, & prouuer fi clairement, par vn fécond écrit, que cela me puft exempter de la peine de les prouuer deuant des luges, & mefme luy ofler la volonté de m'y contraindre. 10

Ainfi ayant dreffé mon fécond écrit en telle forte qu'il fe pouuoit aflez défendre de foy-mefme, & def- fendre aufli le premier ; & en ayant enuoyé des exem- plaires à Meilleurs vos deux Bourgmaiftres d'alors b , lefquels leur furent donnez par deux des plus qualifiez i5 de voftre Ville c , qui leur firent des complimens de ma part, i'auoùe que ie fus furpris, quelques femaines après, lors que ie vis voftre publication du 1} Iuin 164} d . Non pas que ie ne fufife bien-aife de ce qu'elle contenoit au regard de Voëtius : car i'y trouuois fa 20 condamnation manifefte, en ce que vous y déterminiez qu'il eftoit inutile, & mefme grandement nuifible à voftre Ville, fi les chofes que i'ay écrites de luy eftoient vrayes, & i'eftois afleuré de leur vérité. Mais i'admi- rois que vous m'eufliez cité pour les vérifier, comme 25 fi vous eufliez eu quelque jurifdicrion fur moy ; j'ad- mirois aufli que cette citation euft efté faite auec grand

a. Voir t. IV, p. 197-198.

b. Frederick Ruysch et Johan van Weede.

c. Peter van Leeuwen et Gisbert van der Hoolck.

d. Voir t. III, p. 696-697, et t. IV, p. 645-646.

�� � io-ii. Avx Magistrats d'Vtrecht. 2 i ç

bruit, au fon de la cloche, comme fi i'eufle efté cri- minel ; enfin j'admirois que vous eufliez fuppofé pour cela que vous eftiez incertains du lieu de ma demeure : car Meflieurs vos Bourgmaiftres pouuoient aifément 5 s'en rendre certains, s'ils ne l'eftoient pas, en prenant la peine de s'en enquérir à ceux qui leur auoient donné mon liure. Toutesfois, à caufe que cette façon de procéder pouuoit auoir diuerfes interprétations, & que ie penfois auoir mérité voftre amitié & non pas

10 voftre haine, ie m'affuray que vous n'auiez point def- fein de me nuire, mais feulement de faire éclater l'af- faire, afin que celuy qui eftoit coupable, & fujet à voftre jurifdidion, puft eftre puny auec l'approbation de tout le monde.

i5 C'eil pourquoy ie fis imprimer aulfi ma Réponfe à cette | publication ", dans laquelle après vous auoir remercié de ce que vous entrepreniez d'examiner les mœurs d'vn homme qui m'auoit offenfé, ie vous priay, par occafion, de vouloir aufii vous enquérir s'il n'eftoit

20 pas complice du liure imprimé fous le nom de Schoock, dans lequel ie fuis calomnié b . Non point que i'affu- raffe, pour cela, qu'il en fuft coupable; mais, pource que tout le monde l'en foupçonnoit, i'auois iufte rai- fon de vous prier qu'il vous plufl vous en enquérir.

25 l'y declaray aufli, tres-expreffément, que ie ne voulois point me rendre partie contre luy, & que ie proteftois d'injure, en cas que vous voulufliez prétendre quelque droit de jurifdidion fur moy. Et enfin ie m'ofirois, en cas qu'il fe trouuaft quelque chofe en mes écrits dont

a. Tome IV, p. 9-12, et p. 646-648. Cette réponse est du 6 juillet 1643.

b. Admiranda Methodus, etc. Voir ci-avant, p. 5, notes a et b.

�� � 2i6 Lettre apologetiqve u-ia.

vous defiraffiez plus de preuues que ie n'en auois donné, de vous en donner de fuffifantes, lors qu'il vous plairoit m'en auertir.

Apres vne telle réponfe, ie ne penfois pas qu'il fuit poffible que vous euffiez aucune intention de me mo- 5 lefter ; vu principalement que i'apprenois, de diuers lieux, que mon liure auoit efté lu foigneufement par vne infinité de perfonnes, & mefme par plufieurs Ma- giftrats des principales Villes de ces Prouinces, fans qu'aucun y euft rien remarqué, dont Voëtius euft 10 droit de fe plaindre, ou vous occafion de me blâmer; & que ma caufe eftoit fi généralement approuuée, que ceux qui en auoient oùy parler à plufieurs milliers de perfonnes, afiuroient n'en auoir rencontré que deux, qui tafchoient de perfuader que i'auois tort; & ces >5 deux eftoient reconnus pour les fauteurs de Voëtius, ou pour fes emififaires, comme parle Schoock, qui aflure qu'il en a plufieurs, & il le doit bien fçauoir.

le m'eftonnois neantmoins de ne receuoir plus de nouuelles d'Vtrecht, ainfi que i'auois couftume aupa- 20 rauant ; & ie demeuray trois mois fans apprendre ce qui s'y paffoit, au bout defquels i'en receu deux let- tres", l'vne après l'autre, écrites d'vne main inconnue, & fans nom, par lefquelles i'eftois auerty que voftre officier de juftice m'auoit cité, pour comparoiftre en 25 perfonne comme criminel, & que ie | n'eftois pas mefme en feureté en cette Prouince b , à caufe, que par vn accord qui eft entre vous, les fentences qui fe don-

a. Voir t. IV, p. 3i-32. Cf. ibid., p. 20-23 et p. 649-652.

b. Province de Nord-Hollande. Descartes se trouvait alors à Egmond op den Hoef.

�� � ta. Avx Magistrats d'Vtrecht. 217

nent en la voftre 3 s'exécutent auffi en celle-cy. le penfay d'abord que c'eftoit vne raillerie, & ne m'en émus point. I'allay neantmoins à la Haye pour m'en enquérir b , & apprenant que la chofe eftoit telle qu'on 5 me l'auoit écrite, ie m'adreffay à Monfieur l'Ambaf- fadeur de la Thuillerie c , qui fut tres-prompt à m'o- bliger, comme auffi généralement tous les autres à qui i'eus l'honneur de parler; & ainfi ie n'eus aucune difficulté à obtenir ce que ie defirois.

10 Mais ie n'auois demandé autre chofe, finon que le cours de ces procédures extraordinaires fuft arrefté, parce que ie croyois que ce fuiTent les premières, & ie ne fçauois rien de la fentence qu'on dit que vous auiez donnée auant ce temps-là contre moy. le n'en appris

i5 aucunes nouuelles, que quelques femaines après, que me rencontrant en conuerfation auec quelques-vns de ces efprits nobles & généreux, qui s'interreffent pour la juflice, encore mefme qu'ils n'ayent point de familiarité auec ceux aufquels ils fe perfuadent qu'on

20 a fait tort, i'appris d'eux qu'on auoit publié contre moy vne fentence en voftre nom d , par laquelle les deux efcrits où i'auois parlé de Voëtius eftoient con- damnez, comme des libelles diffamatoires. Et pour- ce que ie faifois difficulté de le croire, fur ce que

25 i'auois des amis en voftre ville, qui ne m'en auoient aucunement auerty, bien qu'ils n'eulfent point manqué

a. Province d'Utrecht.

b. Tome IV, p. 24, 1. 11-12, p. 25-26, p. 33-34, P- $*•

c. lbid., p. 19, 1. 10-16, p. 24, 1. 5-20, p. Si, 1. ii-i3, et p. 652-654.

d. Sentence du i3 sept. 1643. Voir t. IV, p. 20-23, et p. 65o-652. Voir aussi la traduction latine, Theologia naturalis reformata, p. 258-259 (ci- après, éclaircissement, à la suite de Querela Apologetica).

Œuvres. III. 72

�� � 218 Lettre apologetiqve >*-i3.

auparauant de me donner auis de voftre publication du i } Iuin, ils me répondirent que cette publication du \) Iuin auoit efté faite d'vne façon plus célèbre que l'ordinaire, auec plus grande conuocation de peuple, & qu'elle auoit elle imprimée, affichée, & en- 5 uoyée auec foin en toutes les principales Villes de ces Prouinces, en forte que ce n'efloit pas merueille, que i'en euffe eu connoiffance ; mais que , depuis la Ré- ponfe que i'y auois faite, on auoit entièrement changé de ftyle, & que mes ennemis auoient eu autant de foin 10 d'empefcher que ce qu'ils preparoient contre moy ne fuft fceu, que fi c'euft efté vn deffein pour furprendre | quelque ville de l'ennemy ; qu'ils auoient voulu neantmoins obferuer quelques formes, & que, pour ce fujet, la fentence qu'ils auoient obtenue de vous, i5 auoit efté leiie en la Maifon de Ville, mais que ç' auoit efté à vne heure ordinaire, après d'autres écrits, & lors qu'on iugeoit qu'aucun de ceux qui m'en pou- uoient auertir n'y prendroit garde; & que, pour les citations de voftre officier qui deuoient fuiure, ils ne 20 s'en eftoient pas tant mis en peine, pource qu'ils pen- foient que, quand i'en ferois auerty, ie n'y pourrois plus apporter de remède, à caufe que, mes liures eftant défia condamnez, & moy cité en perfonne, ils fe doutoient bien que ie ne comparoiftrois pas, & que 25 la fentence feroit donnée par défaut, laquelle ne pouuoit eftre plus douce, finon qu'on me banniroit de ces Prouinces, qu'on me condamneroit à de groffes amandes, & que mes liures feroient brûlez. Mefme quelques -vns affurent que Voëtius auoit défia tran- 3o figé auec le Bourreau, afin qu'il fift vn fi grand feu,

�� � t3. Avx Magistrats d'Vtrecht. 219

en les brûlant, que la flame en fuft veùe de loin 8 . On adjoûtoit auffi que leur deffein eftoit, après cela, de faire imprimer, fous le nom de voftre Aca- démie, vn long narré de tout ce qui auroit efté fait, & 5 d'y adjoûter plufieurs témoignages & plufieurs vers, tant pour louer G. Voëtius, que pour me blâmer, & < d' > enuoyer foigneufement des exemplaires en tous les endroits de la terre, afin que ie ne puffe plus aller en aucun lieu, où ie ne trouuaffe mon nom

10 diffamé, & où la gloire du triomphe de Voëtius ne s'eftendift.

Pour preuue de cela, on me difoit que, depuis que le cours de ces procédures auoit efté arrefté, on auoit encore publié, au nom de voftre Académie, le narré

i5 de ce qui s'eftoit paffé auant mon premier efcrit b , auec quelques-vns de ces témoignages en faueur de

a. Le texte latin (voir ci-après, Querela Apologetica) renvoie ici à un passage de Desmarets, Ultima patientia etc., p. 407. Voici ce passage tout au long : « Epiftolâ fuâ ad ipfum, ejufmodi coloribus eum (Voetium) » expreflît (Cartefius), ut folus multis vifus fit hoc Alexandro dignua » Apelles. Cura nullà refcriptione hic fe poflet tueri Voëtius, profcriptio- » nem cenfuit tentendam ; & ne crederetur Cartefio juftam fuiffe caufam » ex Philofophid Cartejianâ acerbiùs in fe invehendi, perfuadet Ampliffimo » Magiftratui fuo, fe extra omnem culpam & confcientiam illius fuiffe, nec » fe luere debere, quôd ab unico Schoockio fuiffet peccatum. Eâ ratione » confecutus eft talem qualem condemnationem Epijlolœ Cartefij, etfi » Sententiam eâ de re à Magiftratu fuo latam nunquam obtinere potueril » (ut varijs ejus litteris poffet oftendi), & idem Magiftratus curaverit fup- » primi quod de hoc proceffu filius ejus emiferat : adcô fruftra illi fuit » tranfegiffe cura carnifice, à quo in anteceffum ftipulatus fuerat ut , in » comburendo libro Cartefij, Hammam eam curaret excitari, quae eminus » confpiceretur ; quafi diceret cum illo montfro ijicferi, ut fe mori fen- » tiat . »

b. Tejîimonium Acadèmice Ultrajeâinœ & Narratio hijîorica qua de- fenfce, qua exterminâtes novœ Philofophiœ. (Rheno-Trajecti, Ex typogra- phiâ Wilhelmi Strickii, Anno CID 10 CXLIII.) Voir t. III, p. 568-569, «t. IV, p. 34-35, et p. 52.

�� � 220 Lettre apologetiqve «3-h-

Voëtius ; & que c'eftoit le relie de fa poudre, qu'il auoit voulu tirer, après auoir perdu l'efperance de l'employer mieux.

le demandois quels fondemens, ou quels prétextes, on auoit eu pour procéder contre moy de la forte ; 5 mais on ne m'en pouuoit rien aprendre de certain. On difoit feulement | que, depuis voftre première publication, tous les fauteurs de Voétius auoient efté continuellement occupez à médire de moy en toutes les affemblées, & en tous les lieux où ils 10 auoient pu trouuer quelqu'vn pour les écouter; au moyen dequoy, ils auoient tellement animé le peuple, qu'aucun de ceux qui fçauoient la vérité, & auoient horreur de leur calomnies, n'ofoit rien dire à mon ad- uantage : principalement après auoir veu de quelle i5 forte Monfieur Regius eftoit traitté, duquel ie ne ra- conte point icy l'hiftoire, pource que vous la fçauez affez ; mais que neantmoins , lors qu'on examinoit toutes les chofes que ces fauteurs de Voëtius difoient de moy, on trouuoit qu'elles fe rapportoient à deux 20 points. L'vn eftoit que i'eftois difciple des Iefuites 3 ,

a. Voet revient, en effet, là-dessus avec insistance, notamment dans le gros volume cité p. 204, note a, ci-avant :

« ...Renatus des Cartes, olim Jefuitarum difcipulus, qui ex Galliâ in » Belgium noftrum, nova? philofophiœ ovum lub praefumtâ libertatis an » licentix umbrâ exclufurus, ante complures annos advcnit, & varia ejus » loca infedit. » (Préface, non paginée, p. 11.)

« Renatus des Cartes, quamvis theologus non fit, fed mathematicus aut » philofophus, hîc inter teftes Pontificios & Jefuitarum difcipulos atque » ceftimatores locum forte mereretur. . . » (Paralipomena, p. 1 1 53 .)

•< ...Eximio mathematico, fed in metaphyficâ ac théologie, tum fcho- » lafticà tum feripturariâ, minus exercitato, Ren. des Cartes, qui ex Gal- » liis & Jefuitarum difeiplinâ in Belgium noftrum advenit, ibique com- » plures annos tranfegit... (Ibid., p. 11 58.)

�� � h-i5. Avx Magistrats d'Vtrecht. 221

que c'eftoit pour les fauorifer que i'auois écrit contre ce grand deffenfeur de la Religion Reformée, G. Voë- tius, & peut-eftre mefme que i'auois efté enuoyé par eux pour mettre des troubles en ce pais. L'autre point

5 eftoit, que ie n'auois iamais efté offenfé par Voëtius, & qu'il neftoit aucunement auteur du liure écrit contre moy, mais Schoock feul, qui, fe trouuant aufli alors en voftre Ville, l'en auoit entièrement dé- chargé, & vouloit en auoif tout l'honneur ou tout le

10 blâme; de façon que i'auois eu très-grand tort d'en accufer Voëtius comme i'auois fait, pour auoir pré- texte d'écrire contre luy, & ainfi apporter du fcandale à voftre Religion. Ce qui donnoit occafion de iuger que voftre fentence auoit auffi efté fondée fur ces deux

i5 points; & il femble qu'on auoit raifon, s'il eft vray

qu'elle foit telle qu'on l'a imprimée dans le libelle

fans nom, intitulé Aengevangen proçeduren &c. a , dont

Schoock affaire que le ieune Voëtius eft autheur.

Apres que i'eu appris toutes ces chofes, ie penfay

20 que ie deuois rechercher les moyens de me juftifier, & de faire fçauoir l'équité de ma caufe à tous ceux qui pouuoient en auoir mauuaife opinion. Mais pour le premier point, ie n'auois aucune difficulté à m'en excufer ; car eftant du pais & de la Religion dont ie

»5 fuis, il n'y a que les ennemis de la France qui me puif- fent imputer à crime d'eftre amy ou de | rechercher l'amitié de ceux à qui nos Rois ont couftume de com- muniquer le plus intérieur de leurs penfées, en les choififlant pour ConfefTeurs : or chacun fçait que les

3o Iefuites de France ont cet honneur, & mefme que le

a. Imprimé le 27 sept. 1643. Voir t. IV, p. 23.

�� � 222 Lettre apologetiqve i5.

Reuerend Père Dinet (qui eft le feul auquel on me re- proche d'auoir écrit) fut choifi pour Confefleur du Roy, peu de temps après que i'eu publié la lettre que ie luy addrefîbis. Et fi, nonobftant cette raifon, il y a des gens fi partiaux, & fi zelez pour la Religion de ce 5 pais, qu'ils s'offenfent qu'on ait communication auec ceux qui font profeflion de l'impugner, ils doiuent trouuer cela plus mauuais en Voëtius, qui voulant eftre Ecclejiarum Belgicarum decus & ornamentum*, ne laifie pas d'écrire à de nos Religieux b , dont la règle 10 eft plus auftere que celle des Iefuites, & de les ap- peller les deffenfeurs de la vérité, pour tafcher d'ac- quérir leurs bonnes grâces, que non pas en vn Fran- çois, qui fait profeflion d'eflre de la mefme Religion que fon Roy. Mais outre cela, pour vous faire voir «5 combien Voëtius fe plaift à tromper le monde, & à perfuader à ceux qui le croyent, des chofes qu'il ne croit pas luy-mefme, fi vous prenez la peine de lire le petit liure intitulé Septimœ objeéliones, &c. , qui c con- tient la Lettre fur laquelle il s'eft fondé pour m'ob- 20 jefter l'amitié des Iefuites, & dont il a obtenu de vous la condamnation, à ce qu'on dit; ou bien, s'il vous plaift feulement de demander à quelqu'vn qui l'ait leu, de quoy c'eft qu'il traitte, vous fçaurez que tout ce liure eftcompofé contre vn Iefuite, duquel toutesfois 25 ie fais gloire d'eftre maintenant amy d , & ie veux bien que l'on fçache que mes Maiftres ne m'ont point ap-

a. Voir t. IV, p. 3oo, 1. 5-6.

b. Le P. Mersenne, religieux de l'ordre des Minimes de la congrégation de Saint-Paul. Voir ci-avant, p. 2o5, note a.

c . Voir t. VII, p. 449 et p. 563. Le jésuite en question est le P. Bourdin.

d. Tome IV, p. 143. Lettre d'octobre 1644, au P. Bourdin.

�� � i5-i6. Avx Magistrats d'Vtrecht. 22}

pris à élire irréconciliable. Vous fçaurez auffi que i'y auois écrit vingt fois plus de chofes au defauantage de ce Iefuite, que ie n'auois fait au defauantage de Voëtius, duquel ie n'auois parlé qu'en paflant, & fans 5 le nommer ; en forte que, lors qu'il a elle caufe que vous auez condamné ce liure, il femble s'ellre rendu le procureur des Iefuites, & auoir obtenu de vous, en leur faueur, plus qu'ils n'ont tafché ou efperé d'obte- nir des Magillrats d'aucunes des Villes où l'on dit

io qu'ils ont le plus de pouuoir. Et il a pris | prétexte, fur quelques mots de ciuilité que i'auois mis en ce liure, pour faire croire à ceux qui verroient feulement ces mots, fans lire le relie, que i'auois grande intelli- gence auec les Iefuites. Ce qui elt le mefme que û

i5 quelqu'vn m'accufoit, non pas en France, où des ac- cufations fi friuoles feroient méprifées, mais en vn pais où linquifition feroit fort feuere, d'auoir grande amitié auec Voëtius, & qu'il le prouuall, parce que ie le nomme Celeberrimum Virum, en l'infcription d'vne

20 longue lettre que ie luy ay addrelTée 3 ; car ie m'af- fure que ceux qui fçauroient ce que contient cette lettre, verroient bien que celuy qui m'auroit ainfi ac- cufé, auroit pris plailir à mentir, & fe feroit mocqué de ceux aufquels il auroit dit de telles chofes.

2 5 Pour ce qui ell de l'autre point, encore que i'eufle afTez de témoins pour le réfuter, fi ie les euffe voulu nommer, ie penfay que le plus droit chemin que ie pouuois tenir, elloit de m'addreffer à Schoock, afin qu'il pull élire puny en la place de Voëtius, s'il vou-

3o loit fe charger de fon crime, ou bien que, s'il n'elloit

a. Voir ci-avant, p. i à p. 194.

�� � 224 Lettre apologetiqve i6-i 7 .

pas allez charitable enuers luy pour cela, & qu'il vou- luft mériter quelque excufe, il fuft obligé de découurir la vérité.

La prudence, l'intégrité & la generofité de ceux qui gouuernent en la Prouince où il eft% me fit elperer 5 qu'ils ne me refuferoient pas juftice, lors qu'elle leur feroit demandée, nonobftant que ie n'eufle iamais eu l'honneur de parler à aucuns d'eux auant ce temps-là, & que Schoock les euft tous pour amis, & mefme qu'il fuit le Redeur de leur Vniuerfité b , lors que ie formay 10 ma plainte contre luy. Car comme il n'y a rien que la Iuftice, qui maintienne les Eltats & les Empires; que c'eft pour l'amour d'elle, que les premiers hommes ont quitté les grottes & les forells pour bâtir des Villes ; que c'eft elle feule, qui donne & qui maintient la li- i5 berté; comme, au contraire, c'eft de l'impunité des coupables, & de la condamnation des innocens, que vient la licence, qui, félon la remarque de tous les po- litiques, a toujours efté la ruine des Republiques, ie ne doutois point que | des Magiftrats tres-prudens, qui *o défirent le bien de leur Eftat, & font jaloux de leur au- thorité, n'enflent grand foin de rendre la juftice, lors que ie la leur aurois demandée.

Vous auez fceu depuis ce qui en eft reùffi, & com- ment Meffieurs les Profelfeurs de l'Vniuerfité de Grô- »5 ningue, que Schoock a defiré auoir pour fes luges, ayant vfé enuers luy d'autant de douceur qu'il en pou

a. Province de Groningue, Schoock étant depuis 1640 professeur de logique et de physique à l'Université de cette ville. {Oratio inauguralis, 14 avril 1641.)

b. Du 26 août 1643 au 26 août 1644. Voir t. IV, p. 76, note a.

�� � »7- Avx Magistrats d'Vtrecht. 22 f

uoit fouhaitter, n'ont pas laiffé neantmoins, par vne finguliere prudence, de me donner toute la fatisfa- dion que i'attendois, & que ie pouuois légitimement prétendre a . Car les particuliers n'ont aucun droit de 5 demander le fang, ou l'honneur, ou les biens de leurs ennemis ; c'eft aflez qu'on les mette hors d'intereft, autant qu'il efl poffible aux luges : le refte ne les tou- che point, mais feulement le public. Or le principal intereft que i'auois en cette affaire, eftoit que la fauf-

10 fêté des accufations qu'on auoit faites contre moy en voftre Ville fuft découuerte. C'eft pourquoy ils ne pou- uoient auec juftice me refufer les aftes qui feruoient à cet eftet, & que Schoock leur auoit mis entre les mains pour s'excufer. Mais ces aftes font tels, & font

i5 voir fi clairement le crime de Gisbert Voëtius & de fon collègue Dematius, ainfi que ie diray cy-apres b , que lors que ie les eu receus, ie me perfuaday que ces deux hommes n'auroient pas manqué de s'en eftre fuis hors de voftre Ville, fi-toft qu'ils auroient efté

20 auertis de ce qui s'eftoit paflé à Groningue. C'eft pourquoy ie me contentay de vous enuoyer ces acr.es, fans vous faire aucune demande pour ce qui me re- garde en particulier, à caufe que ie ne voulois point, ny ne veux point encore, me rendre partie contre

25 eux, & que ie penfay que vous aimeriez peut-eftre mieux faire juftice, de voftre propre mouuement, en vne caufe fi publique & fi manifefte, que fi vous y eftiez exhortez par quelqu'vn.

a Sentence du 20 avril 1645. Voir t. IV, p. 196-199, p. 214-215, p. 226 et p. 245-246. b. Pages 259-260 ci-après.

Œuvres. III. 73

�� � 2 26 Lettre apologetiqve 17-18.

Mais ie n'ay encore pu remarquer que les auertiï- femens, que i'eus l'honneur alors de vous enuoyer, ayent produit aucun effet. Seulement, quelques iours après, on me donna copie de cet aéte :

De Vroetfchap der Jiadt Vtrechi interdiceert ende 5 verbiedt\wel fcherpelyck de Boeckdruckers ende Boeck- vercopers binnen defe jiadt ende de vrijheijt van dien, te drucken oft te doen drucken, mitfgaders te vercopen oft < te > doen vercopen einige boeckens oft gefchriften pro oft contra Def cartes, op arbitrale correclie. Aéîum den ï0 11 Iunij 1645*. Et figné : C. de Ridder.

De la Iujlice de la Ville d'Vtrecht, interdit & deffend fort rigoureufement aux Imprimeurs & vendeurs de Hures dans cette Ville & franchife, de pouuoir imprimer ou faire imprimer, vendre ou faire vendre, quelques petits 1 5 liurets, ou efcrits pour ou contre Defcartes, fous correc- tion arbitraire. Fait le 2 luin 1645.

Et figné : C. de Ridder.

Cela m'euft donné occafion de iuger que vous vou- liez entièrement affoupir l'affaire, finon que i'appris 20 en mefme temps que Voëtius auoit vn liuret contre moy fous la preffe, fçauoir vne lettre, au nom de Schoock, dont il faifoit acheuer l'impreffion fans le

6 fcherpelyck] fcherpelz (édit. — 8 mitfgaders] mitfgars (id.).

Clers., faute). — ende] en (id.). — 9 boeckens] boexkens (id.).

— 6-7 Boeck-vercopers] Boeck — 1 1 et 18 Ridder] RiDOLER(»<i.).

vercopers(ù£). — 7ende]en(irf.). — 18 : 2] 11 (id.).

a. Lire 2 juin, 11 étant écrit en chiffres romains. Voir t. IV, p. 226.

�� � 18. Avx Magistrats d'Vtrecht. 227

confentement de l'autheur 3 , pour tafcher de luy nuire & de publier de nouuelles calomnies contre moy. On a encore depuis imprimé plufieurs liures, au nom de fon fils b , qui ont tous efté contre moy (bien qu'ils

5 ayent aufli efté contre d'autres); & ie m'affure que vous ne le nierez pas, puifque vous auez condamné vn liure, comme eftant contre Voëtius, bien qu'il n'y euft contre luy que deux ou trois périodes, & que le refte fuft contre vn Iefuite c . Mais ie n'ay point appris

10 que les libraires, qui ont imprimé. ou vendu ces liures écrits contre moy, en ayent aucunement efté en peine.

Outre cela, Voëtius & Dematius ont û peu de crainte de la Iuftice, pour le crime dont ils font con-

i5 uaincus par leurs propres écritures d , qu'au lieu de s'en eftre fuis, ainfi que ie m'eftois perfuadé, ils ont intenté vn procez d'injures contre Schoock, comme s'il les auoit calomniez, à caufe qu'il n'a pas voulu per- fifter en la malice qu'ils luy auoient enfeignée, & qu'il

20 a ofé déclarer la vérité à fes luges légitimes, lors qu'il en a efté requis, & qu'il ne pouuoit éuiter les peines

a. Cette lettre ne fut pas publiée. Desmarets en donne un fragment dans son opuscule, Bonœ fidei facrum (1646), p. 38, avec cette note : « Excev » ptum ex epijlolâ Schoockii ad Cartefium, Ultrajeâi edi cœptâ & pojlea " f u PP re ff<*, p. i3. Amplius dico Voetium neque <ru|i.ëou-XsuTixbv aï-tiov, aut » moralem cauffam fcriptionis effe : proprio inftinctu tuas Philofophiae » bellum indixi, quia non tam me, antiquas Philofophiae Profefforem pu- » blicum, graviffimè laeferas, quàm eam Academiam, in quâ per fpecia- » lem ejus legem eandem doceo. » Voir ci-après, p. 228, note a, un mot de G. Voet sur cette lettre de Schoock à Descartes. — Voir aussi p. 271, 1. 6-7.

b. Voir ci-avant, p. 21 3, note a.

c. Epijlolâ ad P. Dinet. Voir t. IV, p. 20 et p. 65o.

d. Tome IV, p. 199.

�� � 228 Lettre apologetiqve 18-19.

que méritent les calomniateurs, finon en la déclarant. Mais ce procez, ayant efté au commencement debatu de part & | d'autre auec aflez d'ardeur, a efté tout à coup arrefté, lors qu'il eftoit prefque en eftat d'eftre iugé, en forte que, depuis quelques mois, i'apprens qu'il ne fe pourfuit plus a .

a. G. Voet.dansla Préface de gros volume ci-dessus mentionné (p. 204, note a), Difputationum Seleâarum Pars Prima, préface datée d'Utrecht « Eid.Novemb. CID 13 CXLVII », rapporte ainsi les choses : « Et certe in » graviffimâ illà criminatione de crimine falfi, quam folius fere Schoocki 1 » praetenfo teftimonio & fide (uti fatetur Marefius, Linguâ Abortivd, p. 58) » toties intonat, & pro quâ tantopere laboravit, non tantùm juramento » me purgare paratus fum, fi legitimo judici ita vifum fuerit, fed & ipfe » D. Schoockius, unicus D. Marefii praefumtus teftis, jam fatis teftimonio » illi fe fubduxit, cùm religione juramenti interpofitâ coram Nobil. & am- » plifl*. judicii Ultraj. delegatis declaravit, fe hoc de me & de Rev. collegâ » meo, Carolo de Maets, non dicere (quod feil. a£ta Groningana prae fe » ferre videntur, & D. Marefius, eadema 61a interpretatus, aperte ac publiée » nobis imponit), nec unquam alibi aut etiam coram Acad. Groninganas » Senatu de nobis hoc dixiffe. Idem D. Schoockius, ante proceffum Car- » tefianum, Groningâ feriptisad me literis, etiam menfe uno atque altero » poft, libello typis deferibi caspto tit. Epijîolce ad Ren. des Cartes (voir » ci-avant, p. 227, note a), non fine juramento proteftatus erat, feriptam à » fe, & quidem proprio motu, Admirandam Methodum, atque unà men- » dacii arguebat Cartefium, qui mihi librum illum adfcriberet. Idem pras- » ftiterat in teftimonio à fe feripto & fubfignato, in quo unà ad juramentum » fe offerebat. Et licet D. Schoockius fuis teftimoniis, & juratâ declara- » tione coram judicio Ultrajettino, me à criminatione illâ non liberaffet, » confeientiam quidem fuam laedere potuiffet, minime verô caufam meam » & innocentiam fubvertere. Meum juramentum, à) me coram eodem No- » biliff. & Confultiff. judicio praeftitum, juratis pro me contra ipfum tefti- » bus jun&um, fufficeret telo huic avertendo. Et jam machina illa, favente » Deo veritatis & juftitiae vindice, parata eft. Ter enim comparui coram " judicio feu judicii delegatis, & fub juramento refpondi ad omnia illa quas n ad proceffum hune pertinentia Schoockius cum advocatis fuis, more & » modo hîc ufitato, mihi proponi voluerunt. Comparuit ibidem, & ad pro- » pofita interrogata refpondit, Rêver, collega meus Carolus de Maets ; » qui ejufdem falfi teftimonii D. Schoockio extorti juxta mecum reus » pera&us fuit (vide Ult. pat., p. 409, 412, 417, cum Bonœfld., p. 6, 22, » 3o). Quem tamen D. Schoockius interpofito juramento in judicio fatis » fuperque à crimine illo purgavit : quamvis inficiatio D. collega; & jura-

�� � ig. Avx Magistrats d'Vtrecht. 229

Ce qui eft caufe que moy, qui en attendois la deci- fion a , efperant qu'elle feruiroit beaucoup à faire con- noiflre les torts que i'ay receus , ie pourrois d'oref-

» mentum cuivis aequo cognitori ad purgationem fufficere deberet. Com- » paruerunt ibidem telles illi, qui fa&orum, dequibus dubium effe poffet, » optimè confcii erant. Ut nihil dicam de rationibus, quibus teftem illum » Marefianum circa raeum fa&um, & Rêver, collega circa ipûus faftum » ad contradi&iones & abfurdum fatis ada&um puto. De quo videri poteft » Procejfus, & Trib. Iniq. Sed haec aliaque a£ta, terminato proceffu, aut » etiam non terminato, û opus fit, pluribus aliquando & figillatim cum » omnibus circumftantiis detegentur. »

« Quod ad faftum & intentatum crimen D. collège noftri, illud jam » pridem ipfe difflavit brevi aliquâ apologiâ, quam filius meus, confenfu » autoris, Tribunali fuo etc. p. 117 infertam evulgavit : ubi videri poteft. » {Préface, non paginée, p. 34-36.)

a. Descartes déclare ici qu'il attend. Mais Gisbert Voet attendait aussi de son côté, et aussi Dematius, et aussi Paul Voet. Le texte de G. Voet, cité dans la note précédente, continue ainsi :

« Nihil aliud nunc reftat, quàm ut D. Marefius.qui toties pacem obtulit » & commendavit, quamvis interea nunquam mihi pepercerit (quod evin- » cunt très libri ejus fupra indicati : Ultima patientia, Bonafides, Lingua » abortiva), pacis negotium reipfa & feriô promoveat, inque eum finem » opportune importuné apud Nobiliff. & ampliff. Acad. fuae Curatores » inftet, ut conventus ille Groningae, quo per literas Nobiliff. & ampliff. » DD. Curatorum ad inclytum hujus urbis Senatum, invitatus fum, » quam primum haberi poffit. Illic probationem omnium in me fcripto- » rum, quorum fumma quaedam capita jam excerpfi, & contra quae pro- » teftatus fum, fi juxta promiffa fua & triumphalem conclufionem {Ling. » abort., p. 59, 62, 94, 96; Bon.fid., p. 89) praeftiterit, polliceor culpae » confeffionem, & debitam fatisfa&ionem. »

« Quod fi ipfe in probando defecerit, debitam fatisfaftionem & reftitu- » tionem ex aequo & bono non detreétet. Si verô nec illud nec iftud feriô » agat, prudentioribus judicandum relinquo, quomodo ad pacem & ad » probationem tôt tantorumque criminum de me promulgatorum fefe » haftenus obtulerit. Avide jam integrum fermé annum exfpe&o, & porro » exfpe&abo, oblatam collationem, confifus poft Deum pacificis confiliis, » ftudiis, & promiffionibus nobiliff. & ampliff. DD. Curatorum. Exfpeclat » mecum collega meus D. Carolus de Maets : cujus brevis apologiâ, D. » Marefio proculdubio lefta, fi nondum fatisfaciat, etiamnum ultrô fe offert, » ficuti antehac fe obtulit, ad fraternam fuper nota hac infamiae fibi imme- » rentiinuftâ collationem Groningae cum D. Marefio habendam. Exfpe&at » etiam nobifcum filius meus. . . » {Préface, non paginée, p. 36.)

�� � 2jo Lettre apologetiqve 19-

nauant eftre appelle defertor caufœ, comme les Voëtius me nomment défia, fi ie differois dauantage à faire tout mon pofîible pour tafcher d'obtenir juftice. Et à cet effet, ie croy eftre obligé de vous dire icy en quelle forte le ieune Voëtius parle des procédures qu'il dit 5 auoir efté faites contre moy en voftre Ville, & de celles qui ont efté faites à Groningue contre Schoock : afin que, comparant les vnes auec les autres, vous puifïïez remarquer s'il vous oblige ou non, en écriuant de telles chofes, & que cela vous incite à me donner la 10 fatisfacrion que ie pretens.

Entre les diuers liures que le ieune Voëtius a publiez pour fon père, pendant fon procez contre Schoock, dont ie ne fçay pas le nombre, il y en a vn intitulé Pietas in parenlem, dans lequel, depuis la quatrième i5 page de la feuille première iufques' à la deuxième de la feuille K (les pages n'en font pas autrement cottées), il parle exprefTement de la fentence qu'il affure que vous auez donnée contre mes liures, & y dit, entr'au- tres chofes, que toute l'affaire a efté commife à des 20 députez, ex ordine Senatorio & Collegio DD. Profejjo- rum, ou, comme il parle en la page treizième de la feuille A, que res omnis per deputatos Poliîicos & Aca- demicos peracla ejï. Mais, quelque foin que i'aye eu de m'enquerir qui ont efté ces députez, ie n'ay encore pu 25 apprendre les noms d'aucun d'eux a . Il dit aufîi qu'ils ont fondé la queftion dont ils ont voulu s'enquérir, fur ce qu'en ma Réponfe b à voftre publication du trei-

a. Ils étaient quatre : deux échevins, François van de Pol et Peter van Leeuwen, et deux professeurs, Dematius et Matthoeus. Voir t. III, p. 696, et t. IV, p. 645.

b. Lettre du 6 juillet 1643, Voir t. IV, p. 8-1 3 et p. 646-648.

�� � ig-îo. Avx Magistrats d'Vtrecht. 2ji

ziéme Iuin, ie vous ay prié que, puifque vous faifiez Voëtius criminel, & que vous auiez deffein d'examiner fa vie, il vous pluft, entr' autres chofes, vous enquérir s'il n'eftoit pas complice des calomnies qui font dans 5 le liure écrit fous le nom de Schoock contre moy. |Enfuite de quoy il veut que l'on croye qu'ils ont fup- pofé que i'afîurois que Voëtius eftoit autheur de ce liure, quoy qu'il foit très-certain que ie n'ay expref- fement affuré autre chofe, finon qu'il en eftoit refpon-

io fable, ayant efté fait pour luy & de fon confentement ; & ainfi, qu'ils m'ont fait l'accufateur ou le demandeur, & Gisbert Voëtius le criminel ou le defFendeur, non- obstant qu'en cette mefme réponfe, fur laquelle ils ont fondé leur queition, à ce qu'il dit, i'auois tres-

i5 expreffement déclaré « que ie ne voulois point me » rendre partie contre Voëtius, ny l'appeller en juftice » deuant vous, & que vous n'auiez point de jurifdiction » fur moy, & mefme que ie proteftois d'injures, en » cas que vous en vouluffiez vfurper aucune a ».

20 De plus, il aflure que fon père n'a iamais efté oûy en cette affaire, & mefme qu'il ne l'a aucunement fol- licitée ou procurée. Nunquam (dit-il) amplijfimus Sena- tus parentem fuper hoc negotio interrogauit, nec parens illi quicquam refpondit, nec vnquam judicium Senatûs de

25 famofis Cartejij libellis follicitauit, aut procurauit. Et il change entièrement la queftion ; car en voftre publi- cation du treizième Iuin, vous auez déclaré que, « fi » les chofes que i'auois écrites de Voëtius eftoient » vrayes, il eftoit indigne des charges qu'il a en voftre

3o » Ville, & mefme qu'il y eftoit grandement nuifible,

a. Tome IV, p. 9, 1. 16-17, et p. 11, 1. 3o, à p. 12, 1. 3.

�� � 2j2 Lettre apologetiqve ao-n.

» & que, pour ce fujet, vous vouliez prendre l'affaire à » cœur & en rechercher la vérité 3 ». Ce qui ne fouffre point d'autre interprétation, finon que vous vouliez vous enquérir fi, entre les chofes que i'auois écrites de luy, celles que vous iugiez le rendre indigne de 5 fes charges, & luy deuoir eftre imputées à crime, eftoient vrayes. Mais la feule chofe que le ieune Voëtius dit que ces députez ont examinée (à fçauoir, fi fon père eftoit autheur du Hure qui porte le nom de Schoock), n'eft point de ce nombre ; car vous n'a- 10 uez aucunement confideré ce Hure comme vn crime au regard de celuy ou de ceux qui l'ont compofé : ainfi qu'il paroift de ce que Schoock s'en declaroit ouuertement l'autheur, lors qu'il eftoit en voftre Ville, & s'en chargeoit pour en defcharger | Voëtius, fans i5 que vous ou vos députez l'en ayez repris ; & mefme encore à prefent, en tous les écrits que publie le ieune Voëtius, il loue & deffend, au nom de fon père, tout ce qu'il y a de plus mauuais en ce liure, fans toutesfois en eftre puny. De façon, qu'au lieu que 20 vous auiez auparauant déclaré, que vous vouliez vous enquérir fi Voëtius eftoit coupable des crimes que ie luy auois impofez, il affure que ces députez fe font feulement enquis d'vne chofe, que ny luy ny eux n'ont point tenue pour vn crime ; & ainfi qu'ils m'ont con- 25 damné, pource qu'ils ont fuppofé que i'auois accufé Voëtius d'vne chofe, pour laquelle on ne l'auroit point condamné, encore qu'il en euft efté conuaincu; bien qu'il foit tres-vray qu'il en eft coupable, & très-faux que ie l'en eufle accufé. Car i'auois déclaré que ie ne 3o

a. Tome III, p. 696, et t. IV, p. 646.

�� �

  • '-«• Avx Magistrats d'Vtrecht. 2jj

voulois point me rendre partie contre luy ; & dans mes efcrits, i'affure feulement que ce liure a elle fait pour luy, & luy le fçachant, ce qu'il ne defauoùe en aucune façon. 5 Outre cela, toutes les preuues qu'il dit qu'on a cher- chées, ne font autres, finon qu'on a examiné les rai- fonsque i'auois mifes en mon liure, pourprouuer que fon père eftoit autheur de celuy qui porte le nom de Schoock, & qu'on ne les a pas trouuées fuffifantes.

io Mais il n adjoûte pas que ie n'auois point afluré que fon père en fuit l'autheur, & au contraire, que i'auois mis exprefTement, en la page 261 de l'édition latine de ce liure, que ie ne le voulois point perfuader aux le&eurs, mais feulement qu'il auoit elle fait pour

i5 luy, luy le fçachant & y confentant 3 ; qui font des chofes qu'il auouë, & qu'il dit que fon père n'a iamais niées.

Par quelle règle elt-ce donc qu'il veut perfuader, ie ne diray pas que i'eltois obligé de prouuer autre chofe

20 que ce que i'auois écrit; mais, ce qui efl encore plus eftrange, fuppofer que i'auois elle obligé de mettre dans mon liure allez de raifons, pour prouuer vne chofe que ie n'alïiirois pas élire vraye ?

Il n' adjoûte pas auffi que, dans ma réponfe a vollre

25 publication du treizième luin, fur laquelle réponfe il dit que | ces députez fe font réglez, i'auois mis expref- fement, « que s'il y auoit quelque chofe , dans mes » écrits, qui fufl d'importance, & dont on iugeall » que ie n'eulfe pas donné allez de preuues, ie m'of-

3o » frois d'en donner dauantage, en cas que i'en fulfe

a. Ci-avant, p. 182, 1. 26-27.

Œuvres. III. 74

�� � 2 J4 Lettre apologetiqve «.

» requis 8 ». D'où il fuit, qu'ils ne pouuoient Methodo à me ibi prœfcriptâ injijiere, comme il dit qu'ils ont voulu faire, finon en me demandant fi ie n'auois point d'autres preuues que celles que i'auois données.

Enfin, il dit que fon père, ad abundantiorem cautelam, 5 & fans qu'il en fufl befoin, auoit donné à l'vn des dé- putez les déclarations ou témoignages de cinq per- sonnes. A fçauoir, celuy de Schoock, auquel on a veu depuis combien il falloitadjoûterde foy, ayant déclaré deuant fes luges à Groningue b , qu'il a efté follicité io par Voëtius, Dematius & Waeterlaet, de donner ce té- moignage, & qu'il auoit fouuent fouhaitté, vt in forma de fpecialibus interrogaretur, juxta confcieniiam de illis refponfurus c , d'eftre interrogé des circonftances fuiuant les formes de Iuftice, afin de pouuoir defcharger fa i5 confcience. Puis celuy du Libraire d , qui eft affidé aux Voëtius, & qui a encore imprimé depuis peu leur Tri- bunal iniquum; en forte que, s'il n'a rien depofé de faux pour l'amour d'eux, ce que ie ne puis dire, à caufe que ie n'ay pas veu fon témoignage, il eft aifé à croire 20 qu'il n'a auffi rien déclaré que ce qu'il leur a pieu, & qu'il a tû lerefte : puifquece font eux, & non les luges, qui luy ont fait écrire ce témoignage. Le troifiéme eft celuy de Waeterlaet, que Schoock afTure auoir efté em- ployé par Voëtius & Dematius pour aider à le corrom- 25

2 En marge: Page 6 de la feuille 1, ligne 9. — 5 En marge : P. 7, feuille première.

a. Tome IV, p. 12, 1. 13-17, et p. 648.

b. Ibid., p. 198 et 199.

c. Ibid., p. 198, n° 6, 1. 5-6.

d. Jan van Waesberge.

�� � pre, & ainſi qu’il n’a pas eu beſoin d’eſtre corrompu ; outre que c’eſt vn ſi reuerend perſonnage, que bien qu’il ſoit Intimæ admiſſonis apud Voëtium[1], neantmoins Schoock s’eſtime trop bon, pour auoir quelque choſe néerlandais à deméler auec luy. Le quatriéme témoignage eſt de celuy qui ſe dit autheur d’vn ie ne ſçay quel liure intitulé Retorſio calumniarum, &c.[2] ; mais cét homme ne peut auoir declaré autre choſe, ſinon que c’eſt luy qui eſt autheur de ce liure, & non pas Voëtius, auquel ie 10 ne l’ay | point expreſſement attribué : j’ay ſeulement dit que pluſieurs l’en ſoupçonnoient ; & quand ie luy aurois attribué, cela ne me pourroit eſtre imputé à crime, pource qu’il ne croit aucunement que ce ſoit vn crime de l’auoir fait, & qu’il le louë & le deffend 15 encore à preſent le plus qu’il peut. Le dernier eſt d’vn ie ne ſçay quel Eſtudiant, qui ne ſçauroit auſſi auoir témoigné autre choſe, ſinon que c’eſt luy, & non pas Voëtius, qui eſt autheur de certains vers injurieux diſtribuez en voſtre Academie en ſa faueur, & en ſa 20 preſence, pendant des diſputes ; mais ie ne l’ay iamais accuſé d’eſtre mauuais Poëte : i’ay ſeulement dit qu’il auoit fait faire ces vers, ou du moins qu’il auoit permis qu’ils fuſſent faits, & cela ne peut eſtre nié. Outre que des vers de telle ſorte font ſi peu criminels, au iugement 25 des Voëtius, que le fils en a encore depuis peu fait imprimer d’autres, en des Theſes qui ſont de ce meſme Eſtudiant, & autant injurieux que les precedens ; meſme il y fait cet honneur à voſtre Académie, que de dire de quelqu’vn, qu’on ſçait eſtre du nombre de vos 2j6 Lettre apologetiqve »3-h-

ProfefTeurs, qu'il eft mon Jinge, ce qu'il exprime en ces termes :

Simia mendaçis Galli, mendacior ipfe.

Et il eft aifé à voir que ces deux derniers témoignages n'ont efté joints aux trois precedens que pour faire 5 nombre, & afin que Voëtius puft dire que la fentence n'a pas feulement efté fondée fur ce que ie luy ay attri- bué vn liure qu'il n'a point fait, mais fur ce que ie luy en ay attribué plufieurs ; & ainfi, que ceux qui fçau- roient la juftice de ma caufe, touchant chacun de ces 10 liures, peuffent penler que ie l'ay peut-eftre encore accufé à tort de quelques autres, fuiuant vne règle que luy & fon fils ont coutume de pratiquer, & que toutesfois ils reprochent aux autres, en difant : Dolus verfatur in generalibus. Mais fi leurs députez ne fe font i5 fondez, comme ilsdifent, que fur ma réponfe à voftre publication, ils n'ont pu s'enquérir que du liure qui porte le nom de Schoock, pource que ie n'y ay parlé que de celuy-là ; & il eft certain que ie n'ay point allure que G. Voëtius fuft autheur ny de celuy-là, ny 20 d'aucun autre, auquel il n'ait point mis fon nom, & que ie ne | l'ay foupçonné d'aucun, qu'il n'ait rendu lien en le louant & le deffendant, ainfi que parle fon fils en fa Pietas in parentem, feuille B, page 14, ligne 9.

Vous voyez donc, MefTieurs, que, fuiuant la defcrip- 25 tion que le ieune Voëtius fait de voftre fentence (en quoy iene le veux nullement croire, ficen'eft que vous m'y obligiez), elle a efté compofée par des députez

2 Non à la ligne (édit. Clers.). marge : Tribunal iniquum pag. — 3 Même remarque. — 1 b En 1 26 (édit. Clers.).

�� � a 4 . Avx Magistrats d'Vtrecht. 237

qui n'ont oùy aucune des parties, ny aucuns témoins ; qui ont fait accufateur celuy qu'ils ont condamné, nonobftant qu'il euft déclaré qu'il ne fe vouloit point rendre partie, & qu'il ne fuft aucunement fujet à voftre

5 jurifdicrion ; qui ont fait cela, fans l'en auertir, ny mefme vouloir eftre connus de luy, nonobftant qu'il fe fuft offert à donner d'autres preuues que celles qu'il auoit écrites, fi on luy en demandoit; qui ont changé la queftion fur laquelle vous auiez fondé voftre pre-

10 miere publication, & n'ont examiné qu'vne chofe qu'ils ont fuppofé que l'accufateur auoit écrite, bien qu'il ne l'euft pas écrite ; qu'ils ont déclaré eftre faulfe, bien qu'elle foit vraye ; qu'ils n'ont point confiderée comme vn crime au regard de celuy qui l'auoit faite, mais

i5 feulement au regard de celuy qu'ils fuppofoient l'en auoir accufé; & enfin, qui ne fe "font pas contentez d'ab foudre le criminel, en iugeant que ce dont on l'auoit accufé eftoit faux, mais outre cela ont condamné celuy qu'ils auoient rendu accufateur.

20 Et toutesfois ie vous prie icy de remarquer, qu'il ne s'enfuit point d'aucunes loix,que de ce que le criminel eft abfous , l'accufateur doiue eftre condamné ; fi ce n'eft qu'on puiffe prouuer, qu'il a entrepris l'accufation animo calumniandi, & fans auoir raifon de croire ce

2 5 qu'il difoit. En forte que, bien qu'il euft efté faux que Voëtius fuft autheur des principales calomnies de ce liure, ce qui neantmoins eftoit vray ; & bien que ie l'en eufle accufé, ce que ie n'auois pas fait; & qu'ils euflent iugé que l'autheur de ces calomnies eftoit pu-

3 niflable, ce qu'ils n'ont aucunement fait paroiftre ; & que i'eufle efté fujet à leur jurifdicrion, & enfin qu'ils

�� � 238 Lettre apologetiqve î4-^.

euflent oùy les deux parties & les témoins, & obferué toutes | les formes d'vn procez légitime : ils n'auroient eu pour cela aucun fujet de me condamner; pource que les prefomptions, qui font tres-notoires à vn cha- cun, eftoient fuffifantes pour prouuer que ie ne I'auois 5 point accufé animo calumniandi, & que i'auois eu iufte raifon de le faire.

On dira peut-eftre que ie n'ay pas efté condamné pour l'auoir accufé d'auoir fait ce liure, mais pource que i'ay écrit de luy plufieurs autres chofes qu'on «o auroit punies en luy, fi elles euflent efté vrayes ; lef- quelles ayant efté eftimées faufles, on s'eftoit feule- ment enquis s'il auoit fait le liure qu'on a écrit contre moy,afin que, s'il en euft efté l'autheur, on puft m'ex- cufer de ce que ie I'auois injurié le dernier. Mais fi i5 cela eftoit, ils deuoient donc fpecifier quelque mot de mes efcrits, par lequel il puft prétendre d'auoir efté injurié, & m'en auertir ; afin que, fi ie ne I'auois pas en- core aflez vérifié, ie pufle en donner d'autres preuues. Or cela n'a point efté fait ; & ie puis aflurer que les 20 deux efcrits, qu'on dit que vous auez condamnez, ne contiennent aucune chofe, non feulement qui ne foit tres-vraye, mais mefme qui fuft aflez d'importance pour fonder vn procez d'injures, fi elle auoit efté faufle, excepté vne, qui eft que ie l'ay nommé calomniateur 25 & menteur 8 . Mais ie l'ay fi clairement prouué, au lieu mefme où ie l'ay écrit, qu'il ne luy auroit pas efté auantageux de s'en plaindre. Et fi on m'en euft de-

26 En marge : En la Lettre ad celeberrimum virum p. 1 36 [édit. Clers.).

a. Ci-avant, p. 97-98.

�� � 2 5-a6. Avx Magistrats d'Vtrecht. 2^9

mandé des témoins, i'en auois, non pas vn ou deux, mais iufques à treize entièrement irréprochables, tous de voftre Religion, & des plus qualifiez de la ville de Boifleduc, qui afïurent qu'il les a calomniez ; & ils 5 ont rendu leur témoignage public, en le faifant im- primer a .

le puis affurer aufli que, bien que les Voëtius ayent publié plufieurs libelles depuis mon fécond efcrit, in- titulé Epijîola ad celeberrîmum virum, &c, dans lef-

ïo quels ils tafchent de le réfuter, ils n'y ont toutesfois fceu fpecifier aucune chofe en quoy ils prétendent que ie leur aye fait tort, finon que i'ay dit que G. Voë- tius eftoit coupable du Hure de Schoock ; & que, pour perfuader à ceux qui ne le liroient qu'en Fla|mend,

i5 qu'il y a beaucoup d'injures dans le Latin, qui ont elle obmifes par l'interprète, ils ont remarqué que fcurrilia diéîeria n'a pas efté bien tourné par poetifche fchimpwoorden b . Mais, outre que c'a efté la faute de l'Imprimeur, qui a mis poetifche au lieu de poctjîghe,

20 ils fe plaignent en cela de n'auoir pas efté allez battus, plûtoft que de l'auoir trop efté.

6 En marge : S. Marefi Epift. Clers.). — 18 fchimpwoorden] Apologetica, page 45 (édit. fchimpuordens (ibid.), faute.

a. Ci-avant, p. 82, note a. Cette Epijîola Apologetica de Desmarets, datée de 1643 (en réponse au pamphlet de Gif. Voet, Spécimen affertio- num etc.), a été réimprimée dans le volume Ultima patientia, du même auteur, p. 88-118. Voir les treize noms (p. 114) ci-avant, p. 66, note c.

b. En marge : « Aengerangen proced. p. 1. » [édit. Clers.) Il faut lire : Aengevangen Procedueren. P. i3. Le titre complet est : Aengevangen Procedueren \ Tôt Wttrecht, | tegens | Renatus Des Cartes, | ter oorfaecke van twee fijne | Diffamatoire ghefchriften | of fameufe libellen. | Vergadert ende uytgegeven door een liefhebber | der Waerheydt. | Tôt Utrecht. | Ghedruckt by Willem Strick woonende inde Korte Dieu Straet. (Datée, 2 7 feptember 1643, in-4 .) Voir ci-avant, p. 221, 1. 17.

�� � 240 Lettre apologetiqve a6.

Ainfi, Meffieurs, vous pouuez voir qu'ils fe vantent d'auoir obtenu de vous la condamnation d'vn efcrit, dans lequel ils ne peuuent remarquer eux-mefmes au- cun fujet de fe plaindre. Et afin que vous fçachiez que, lors qu'ils décriuent les particularitez de cette 5 condamnation, en difant que G. Voëtius ne l'a point follicitée ny procurée, qu'il n'a iamais efté oùy par vos députez, qu'il a luy-mefme donné à l'vn d'eux les déclarations des témoins, qui n'ont point auffi elle ouïs, & plufieurs autres chofes femblables : ce n'eft 10 pas pour vous faire honneur, ny pour perfuader leur innocence ou mon crime à ceux qui liront leurs ef- crits (car on fçait bien que, fi i'auois le moindre tort, i'aurois efté appelle deuant mes luges légitimes, & que G. Voëtius & vous, fi vous defiriez entreprendre i5 fa caufe, auriez eu aflez de crédit pour obtenir d'eux la juftice, fans fuiure des voyes fi extraordinaires); mais que, c'eft plûtoit pour faire gloire du pouuoir qu'ils ont auprès de vous, & pour fe rendre formi- dables à ceux qui font vos fujets, fçachant que la 20 connoiffance qu'on a de leurs crimes les rendra d'o- refnauant méprifables au refte du monde : ie vous prie de vouloir confiderer que, dans le mefme liure où le ieune Voëtius écrit de vous toutes ces chofes, & en- core dans vn autre intitulé Tribunal iniquum, qu'il a 25 fait depuis tout exprés, pour calomnier Meflieurs de Groningue, à caufe de la iuftice qu'ils m'ont rendue, il leur reproche impudemment, & fans aucune raifon, les mefmes chofes qu'il déclare que vous auez faites, & prend de là fujet de les injurier & blâmer, auec toutes 3o les plus odieufes inuediues qu'il puhTe inuenter.

�� � a6-2 7 . Avx Magistrats d'Vtrecht. 241

l'en mettray feulement icy deux ou trois exemples, tirez de ce Tribunal iniquum. Le premier eft en l'Epi- ftre, p. 9, où | il dit ces paroles : Licebit protejlari contra iniquam illam fententiam, ac judicium* in quo

5 nihil ejï judicij, imo in quo tôt ferè nullitates, quot ab

imper itijfimis rerum juridicarum committi pojjent : quales

funt judicis incompétent ia, allegationum faljitates, negle-

élœ citationes partium, litis contejîatio, & plura alia, quœ

in libro meo notata reperiuntur b . Ainfi il appelle cela

10 vne fentence inique, & vn iugement qu'on a fait fans iugement, pource qu'il fuppofe que le luge a eïté in- compétent, les allégations fauffes, la citation des par- ties négligée, & où la caufe n'a point efté debatuë. En la quinzième page du liure, il prononce contre eux ces

i5 fentences : Quicunque nocentem jujiificat, ac innocentem condemnat, vterque Deo abominatio, & fuppliciis ille di- gnus, qui cùm debuerit vindicare opprejfum, ipfum oppri- mere reperitur. Et dans les pages j 1 , j 2 & jj , il nomme & décrit chacun des luges en particulier, en feignant

20 d'eux tout le pis qu'il peut, pour tafcher de les rendre fufpecî.s. le ne croy pas qu'aucun de vous, ou de Mef- fieurs vos députez, fuft bien-aife d'eftre décrit de la forte; & i'aurois peur de vous ennuyer, fi ie m'arre- ftois icy dauantage à remarquer combien il vous of-

25 fenfe, lors qu'il écrit toutes ces chofes.

Mais ie fuis obligé de vous reprefenter combien il offenfe Meffieurs de Groningue par l'iniquité de fes calomnies. Et premièrement, pour l'incompetance

a. Tome IV, p. 196-199.

b. Cf. Paul Voet, Theologia naturalis reformata, p. 261. Voir ci-après, éclaircissement, à la suite de Querela Apologetica.

Œuvres. III. 7b

�� � 242 Lettre apologetiqve 27-28.

qu'il leur reproche, elle eft hors de toute apparence : car ma caufe a efté addreflee & recommandée par Monfieur TAmbafTadeur a à Meffieurs les Eftats de la Prouince, en laquelle Schoock, dont ie me plaignois, eft ProfefTeur, & elle a efté décidée par les autres 5 ProfefTeurs, qui, félonies priuileges de leur Académie, eftoient fes luges légitimes, & qui par confequent en cela n'ont pas fimplement agi comme ProfefTeurs, mais comme Magiftrats ; outre cela, leur iugement a efté reueu, examiné, & confirmé par Meffieurs les 10 Curateurs de la mefme Académie, qui font des Eftats de la Prouince. Et toutesfois le ieune Voëtius ofe écrire tout vn liure contre ce iugement, auec vn titre fi odieux que de le nommer Tribunal iniquum, & fe | fie tant en voftre protection, qu'il ne craint pas i5 d'offenfer par ce moyen toute la fouueraineté d'vne Prouince.

Il dira peut-eftre que i'ay auffi ofé écrire contre vn iugement de voftre Académie b . Mais il n'y a aucune comparaifon de l'vn à l'autre ; car en ce iugement 20 prétendu de vos ProfefTeurs, il n'eftoit queftion ny du ciuil ny du criminel (dequoy auffi vos ProfefTeurs n'ont aucun pouuoir de iuger), mais feulement de la Philofophie, touchant laquelle ie m'afTure que plu- fieurs eftiment que iefuis juge auffi competant, pour 25 le moins, que toute voftre Académie. Et il y a autant de différence entre le iugement qu'impugne le ieune Voëtius, & celuy que i'ay cy-deuant impugné, qu'il y a entre les vrais combats qui fe font en guerre, où

a. Tome IV, p. 96, et p. 84-95. — Voir ci-avant, p. 217, 1. 5.

b. Epijlola ad P. Dinct. Voir t. VII, p. 590-598.

�� � J8-Ï9- Avx Magistrats d'Vtrecht. 245.

l'on eft en hazard de fa vie, & les combats des Théâ- tres, ou bien les difputes qu'on fait contre des Thefes en voftre Académie, fans aucune effufion de fang, & mefme fans aucunement fe fafcher, quand ceux qui

5 fe difputent font gens d'honneur. Iamais on n'a veu que des Magiftrats fe foient mêlez des difputes qui arriuent ainfi entre les gens de Lettres, touchant des matières de Philofophie ; comme, au contraire, ie n'ay iamais veu, ny oùy dire, que quelqu'vn ait impugné

10 infolemment, auec des fauffetez manifeftes & des calomnies infupportables, vn iugement fait par des luges légitimes, qui font amis & confederez de ceux aufquels il eft fujet, fans en élire rigoureufement puny.

i5 Or le ; eune Voëtius ne peut eftre excufé des re- proches qu'il fait à Meffieurs de Groningue, fur ce que fon père n'eft pas de leur jurifdidion, & qu'on ne l'a pas cité, ny debatu la caufe auec luy. Car fon père n'a elle ny demandeur ny deffendeur en cette affaire,

20 & on n'a rien du tout iugé contre luy ; on a receu feu- lement les depofitions de Schoock, comme on fait en tous les procez criminels, lors que ces depofitions peuuent feruir pour excufer le crime de celuy qui eft accufé. Par exemple, fi on fe plaint de quelqu'vn,

25 pour auoir receu de luy vn payement en fauffe mon- noye, & que cettuy-cy, pour s'excufer, die qu'il n'a point fceu que | cette monnoye fuft faulTe, & que ce n'eft pas luy qui l'a faite, mais qu'elle luy a efté donnée par vn autre, fi cet autre n'eft pas de mefme

3o jurifdi&ion, fes luges n'ont pas droit de le citer, ny de luy faire fon procez ; mais ils ne peuuent pour cela

�� � 244 Lettre apologetiqve 29.

refufer de receuoir les depofitions qui font faites contre luy, ny mefme d'en examiner la vérité, en tant quelle fert pour la defcharge de celuy dont ils doi- uent iuger. Et fi elles contiennent des preuues fi claires que cela les oblige à luy pardonner, ils doi- 5 uent faire part de ces preuues à celuy à qui cette fauffe monnoye a elle donnée en payement, afin qu'il puiffe auoir fon recours contre celuy qui l'a fa- briquée.

Les injures & calomnies qui font dans le Hure de 10 Schoock, peuuent à bon droit eftre comparées à cette fauffe monnoye. Et pource que, lors que ie me fuis plaint de luy à l'occafion de ces injures, il a voulu s'excufer fur ce que ce n'eft pas luy, mais G. Voëtius, qui les a fabriquées, & que, ne me connoiffant pas, i5 il a ignoré qu'elles eftoient faufTes, fes luges ont efté obligez de confiderer s'il difoit vray, auant que de le condamner ou de l'abfoudre ; & il a mis de tels ades en leurs mains, qu'ils ne pouuoient me rendre la juftice que ie leur auois demandée, finon en me les 20 enuoyant.

Le ieune Voëtius n'a point aufïï fujet de fe plaindre, de ce que le procez n'a pas duré fort long-temps, que ie n'ay agi que par vne lettre, fans auoir ny Aduocat ny Procureur, & enfin, qu'on n'a pas vfé de toutes les 25 formalitez que la chicane a inuentées pour rendre les procez immortels. Car ces formalitez ne peuuent eftre requifes, que lors que le droit eft douteux ; & c'eft l'ordinaire en toutes les Cours de Iuftice, que lors qu'vne des parties a fi mauuais droit qu'on voit, 3o par fon propre plaidoyé, qu'elle doit perdre fa caufe,

�� � a9-3o. Avx Magistrats d'Vtrecht. 24$

on ne prend pas la peine d'ouïr les répliques de l'autre. Ainfi on a bien donné à Schoock autant de loifir qu'il en a déliré, pour confulter fon affaire & pour la deffendre : il ne fe plaint point qu'on luy ait

5 fait aucun tort en cela ; & il ne peut dire auffi que l'éloquence de mes Aduocats, ou la fubtilité de mes Procureurs, ait furpris fes luges : il n'y a eu que jl'euidence de mon bon droit qui ait plaidé pour moy ; mais les luges ont efté fi équitables, & ma demande

10 fi modérée & fi iufte, qu'ils me l'ont entièrement ac- cordée.

Le ieune Voëtius n'a point non plus de raifon de tafcher de rendre ce iugement fufpecî., fur ce qu'il contient vn mot ou deux qui ne luy font pas agrea-

i5 blés, à fçauoir fcelerata manus*, & fcenœ feruire b ; ny auffi fur ce que l'vn des luges m'eft amy c , & n'eft pas amy de fon père. Car, pour les mots qu'il trouue rudes, ce font les plus doux dont pouuoient vfer des luges vertueux & qui ont les vices en horreur, pour

20 exprimer le crime dont il efloit queftion. Outre que ces mots ne font mis que comme des depofitions de Schoock, qui apparemment en auoit dit beaucoup d'autres plus odieux au regard de G. Voëtius, pour fe defcharger en l'accufant. Et pour exprimer l'iniquité

2 5 de ceux qui auoient inféré dans fon liure, fans qu'il en fceuftrien, des calomnies affez criminelles pour le mettre en peine, que pouuoit-il moins que de dire, fans nommer perfonne, que ces calomnies auoient

a. Tome IV, p. 197, n° 3.

b. Ibid.fp. 198, n"6, 1. 11-12.

c. Samuel Desmarets.

�� � 246 Lettre apologetiqve 30-3 1.

efté inférées à fceleratâ manu? Ainfi, puifque G. Voè- tius prend cela pour foy, c'eft feulement fon crime qui l'offenfe, & non pas ceux qui l'ont nommé.

Que peut-on dire auffi de plus doux, que de com- parer à vne comédie, non point voftre iugement 5 (comme Voëtius tafche de vous perfuader, afin de vous engager en fes querelles, en vous animant contre Meilleurs de Groningue, ainfi qu'il vous a voulu cy- deuant animer contre moy), mais les intrigues dont il s'eft feruy, en fabriquant de faux témoins, & faifant 10 toutes les autres chofes qu'il doit auoir faites pour obtenir de vous la fentence qu'il a obtenue, & pou- uoir après cela fe vanter, comme il fait, qu'il ne l'a iamais follicitée ny procurée ?

Pour ce qui eft de l'amitié qu'il prétend que i'ay i5 auec l'vn des luges, il me fait tort de penfer qu'il n'y en ait qu'vn qui me foit amy ; car ie m'afTure qu'ils le font tous, comme auffi, de mon cofté, il n'y a aucun d'eux que ie n'eftime & que ie n'honore. Mais l'amitié qui eft entre eux & moy, neft pas j de mefme efpece 20 que celle que G. Voëtius a contracr.ee auec Schoock, Dematius, Waeterlaet, & femblables, qu'il engage peu à peu en fes querelles, & oblige à fa deffenfe, en les rendant fes complices, & les pourfuiuant à outrance, comme de tres-cruels ennemis, lors qu'ils témoignent 25 auoir enuie de fe repentir : comme il a paru en l'exem- ple de Schoock, qu'il auoit appelle en juftice pour ce fujet \ Et après s'eftre réciproquement menacez qu'ils découuriroient les fecrets l'vn de l'autre, la crainte qu'on ne fçache ces mifteres, femble les auoir ralliez. 3o

a. Voir ci-avant, p. 228, note a.

�� � 3i. Avx Magistrats d'Vtrecht. 247

Il n'y a point de tels fecrets entre Meffieurs les Pro- feiTeurs de Groningue & moy; leur bien-veillance n'eft fondée fur aucun intereft, ny mefme fur aucune conuerfation : car ie n'ay iamais parlé que deux fois 5 à celuy dont il me reproche particulièrement l'amitié, & ie ne luy ay point écrit durant cette affaire, pource qu'il auoit témoigné ne vouloir pas s'en mêler \

La haine auffi que le ieune Voëtius dit que le mefme porte à fon père efl fi iufte, & G. Voëtius l'a fi bien

10 méritée, que ie ne la fçaurois nier. Toutesfois celuy qu'il prend ainfi pour fon ennemy, a tafché tant de fois de fe reconcilier auec luy, qu'il a monflré n'auoir point de haine pour la perfonne de Voëtius, mais feu- lement pour fes vices. Et ie croy que cette mefme

i5 haine a efté auffi en tous les autres, & qu'il n'y en a aucun qui n'ait eu de l'horreur & de l'auerfion pour le crime de G. Voëtius, lors qu'ils ont veu les acr.es que Schoock a produits : car ces acr.es font tels que, par le propre témoignage du fils, pluiîeurs ont creu,

20 lors qu'ils les ont veus, que ny luy ny Dematius ne pourroient plus d'orefnauant eftre receus au nombre des gens d'honneur. Mais cette bien-veillance & cette haine n'ayant efté fondées que fur le zèle de la juftice, d'autant plus qu'elles ont efté grandes, & qu'elles ont

  • 5 rendu ma caufe plus fauorable, & celle de Voëtius

plus odieufe, à ceux qui en ont eu connoiiïance, d'au- tant mieux prouuent-elles l'équité de leur iugement. Quoy qu'il en foit, ce ne peut eftre ny l'amitié ny

19 En marge : Tribunal iniquum p. 2. prœfationis (e'dit. Clers.).

a. Voir ci-après sur les relations de Descartes et de Desmarets, éclair- cissement II, à la suite de Querela Apologetica.

�� � 248 Lettre apologetiqve s»-î«-

la haine des luges qui ont rendu G. Voëtius & De- matius criminels; | ce font les act.es écrits de leur main, lefquels ils n'ont point iufques icy defauoùez % qui les rendent manifeftement coupables d'auoir tafché de corrompre Schoock, & mefme de l'auoir 5 corrompu, pour donner vn faux témoignage contre moy. Car, premièrement, pour connoiftre ce que Voëtius a voulu que Schoock affuraft en juftice, il faut feulement confiderer que, dans le principal de ces acr.es, qui eft vne forme de témoignage écrite 10 de la main de Voëtius, & qu'il a enuoyée à Schoock pour la fuiure, il veut expreffement qu'il affure que c'eft motu proprio & fponte fuâ b , de fon propre mou- uement, qu'il a entrepris d'écrire contre moy; & qu'il a fait fon liure, partie à Vtrecht, & partie à Gro- i5 ningue : Et quidemfolwn, ita vt nec D. Voëtius nec quif- quam alius eius autor, Jîue in totum,Jiue ex parte fuerit, aut quod ad materiam, aut quod ad difpojitionem, aut quod adjiylum c : & ainfi qu'il nie que Voëtius luy ait fourny aucune matière. A quoy on peut adjoûter vne lettre 20 du mefme Voëtius, écrite à Schoock, en datte du 21 Ianuier 164$, laquelle Meilleurs du Sénat Aca- démique de Groningue ont fait imprimer, dans le Bonœ Jidei facrum d 7 page 35, où font ces mots : Summa hue redit. Te ex re confilium cepijjc & Jîatuijje 25

a. Voir toutefois ci-avant, p. 228, note a.

b. Tome IV, p. 199, 1. 9.

c. Ibid., 1. 10-1 3.

d. Bonœ Jidei facrum, five documenta omni exceptione majora, veritatis & innocentiœ Samuelis Marejii, in caufà Schoockio-Voetianâ, neenon ejuf- demferia 6 chrijliana tîravofû<iortç adC. V. D. Gisb. Voetfuper libello quem haud ita piè Pietatis nomine nuper infcripfit. (Groningue, J. Nicolai, 1646, in-8.)

�� � 3î-33. Avx Magistrats d'Vtrecht. 249

(à fçauoir d'écrire contre moy), teque opus illud quod

ad materiam, formam, methodum, Jtylum, inchoajfe, ab-

foluijje ; chartas & fchedas à me tibi nullas fuppeditaîas

aut fubmiffas, nec vllam vel minimam pagellam prœfor-

5 matam, quant in defcribendo tuam feceris, &c.

Puis, afin de fçauoir que ces chofes (qui ne con- fiflent qu'en deux articles : le premier eft que Schoock a écrit contre moy de fon propre mouuement & fans que Voëtius l'y ait exhorté; l'autre, qu'il ne

io luy a point du tout fourny de matière pour écrire) font

tres-fauffes, il fuffit de voir vne autre lettre du mefme

Voëtius à Schoock, qui eft auiîi dans le Bonœ fidei

facrum, page 28, en datte du 2 ou j nonas Iunij

1642 a . Car, d'abord, on y trouue ces mots : Nonpige-

i5 bit denuô te hortari, vt in difputationibus contra fcepticos pergas, & quidem quant primùm, fequeftratis tantifper reliquis tuis meditationibus . Erit hœc pulcherrima occajio furioft & ventoji iftius pro\mtJforis, R. De/cartes, hiatum obflruere : Appendix illa ad Meditationes prima? Philo-

20 fophiœ, édita Amjielredami h ', in primis te ad operis huius delineationem exjîimulare débet. EJi illa tôt furiojis & contradicentibus mendaciis ac calumniis in hanc Acade-

a. Desmarets assure la même chose, Ultima patientia etc., p. 410: « D. Voetium fuo Magiftratui falfô & parum decorè impofuiffe, dum ut fe » oftenderet nullius culpje confcium in Cartefium, il li perfuafit, fe nec » authorem nec fautoretn nec correâorem nec cooperatorem fuifle (funt » verba Senatûs-Confulti Ultrajeftini, fadi i3 Vllbris 1643) illius fciipti, » quod occafionem prxbuit Carteûo contra ipfum fcribendi. Nam ex varijs > litteris D. Voetij manufcriptis, quae funt pênes nos, ac declaratione pu- » blicâ ipûus C. D. Schoockij, contrarium luce meridianâ clariùs liquet. » Sufficiat è multis, quod habetur epiftolâ fcriptâ 3 Nonas Junij 1642 in » hœc verba : Ad abundantem cautelam, non pigebit. . . » Suit le même texte que ci-dessus p. 249, 1. 14 à p. 25o, 1. 2.

b. Sic. — Voir t. VII, p. 449 ; surtout, p. 563, Epiftolâ ad P. Dinet.

Œuvrbs. III. 7 6

�� � 2$o Lettre apologetiqve 33.

miam nojlram, meamque imprimis profejjioncm, dchbuta, vt ferream quorumuis Leclorum patientiam vincat. Voilà comme il parle d'vn innocent écrit, où ie n'auois rien mis de luy, qu'il n'euft mérité au double. Et cecy monftre euidemment, que Voëtius a exhorté Schoock 5 à écrire contre moy, car il vfe mefme des mots hortari & exjlimulare ; & qu'il l'y a exhorté plus d'vne fois, car il dit denuo te hortari; & que c'a efté à loccafion de ce qu'il nomme Appendix ad Meditationes primœ Philofophiœ , qui eft l'efcrit contre lequel eft fait le 10 liure de Schoock 3 . le fçay bien qu'il répond à cela, qu'il l'exhortoit, par cette lettre, à continuer d'écrire des thefes contra fcepticos, & d'impugner mes opinions dans ces thefes ; mais le titre du liure que Schoock a fait depuis contre moy, n'eftant pas encore alors in- 1 5 uenté, il ne pouuoit plus expreffement l'exhortera l'é- crire, qu'en l'exhortant à m'impugner . Et bien qu'il don- nait alors le nom de thefes, ou de difputes, à ce qu'il vouloit eftre fait contre moy, & dont il a luy-mefme depuis inuenté le titre, ainfi que déclare Schoock, ce 20 ne lahToit pas d'eftre, en effet, le mefme liure, pource qu'il n'eft aucunement queftion du nom, mais de la chofe, àfçauoir, des calomnies dont ie m'eftois plaint. Et afin que ie puiffe mieux éclaircir cecy, ie vous prie de vouloir remarquer que trois diuers efcrits ont 25 efté publiez en cette occafionpour Voëtius : à fçauoir, le liure intitulé Âdmiranda methodus, ou bien Philofo- phia Cartejîana h , qui n'eft autre chofe qu'vn amas d'in-

a. Admiranda Methodus , ou Philofophia Carteftana , citée ci-après, 1. 28-29.

b. Voir ci-avant, p. 5, note a.

�� � 33-3 4 . Avx Magistrats d'Vtrecht. 251

ueétiues contre moy, fous prétexte d 'impugner mes opinions ; puis la Préface de ce mefme liure, auec fes Paralipomenes*, où Ton tafche expreffement de répondre à ce que i'auois écrit de Voëtius ; & le troifiéme, la 5 Narration hi/îorique b , qui a paru au nom de voftre Aca- démie, où il eft traitté des chofes qui fe font paffées au regard de Moniteur Regius. Or on voit clairement, (par la lettre du troifiéme Iuin 1642, que Voëtius auoit deilors defTein de m impugner en ces trois façons. Car,

10 outre la première, à laquelle il exhorte Schoock par les paroles que i'ay défia citées, voici comme il parle des deux autres c : De iis quœ Academiam nojlram tangunt, videbunt DD. Profejfores, nec patientur eum conqueri nos effe ipfi debitores. De iis quœ in me immerentcm congerit

i5 malediélis reîundendis, etiamnum deliberamus . Vt Jilentio litemus, nemo ex Collegis, quod fciam, confulit ; fed per quem,aut quâ ratione,refpondendumJît, Ivooûi ixaXa ôuaoç. Sunt qui me, funt qui filium, funt qui te dejignant : fed de hoc ampliamus. Intérim quœ ad veritatem hiftoriœ perti-

20 nent, confgnabuntur; etiam, vbi opus, tefîimoniis confirma- buntur. Ainfi, il auoit deflors intention défaire que fes DD. Profejfores s'intereffaflent en fon party. Et pour ce qui le regardoit en particulier, qui eft ce que con- tient la Préface du liure de Schoock, il eftoit bien re-

25 folu de ne fe pas taire, car il dit : Vt Jilentio litemus, nemo confulit. Mais il eftoit encore incertain, fi ce qu'il écriroit, ou feroit écrire, fur ce fujet, deuoit paroiflre

a. Voir ci-avant, p. 137, notée, jusque p. i63, et ci-après, p. 255, note a.

b. Ibid., p. 190, note a.

c. Ce passage fait suite immédiatement à celui de la page 25o, 1. 2. — Le texte, 1, 19 est bien ampliamus. [Edit.Clers. :ampliùs.) De même p. 252, 1. 3.

�� � 2f2 Lettre apologetiqve h-ss.

fous fon nom, ou fous celuy de fon fils, ou pluftoft fous celuy de Schoock. Et il dit luy-me(me,fed de hoc ampliamus ce : qui eft proprement à dire, que les autres luy confeillent d'écrire luy-mefme, ou de faire écrire fon fils, mais que fon defir à luy eft que ce foit Schoock 5 qui écriue. Et après cela, il a voulu que Schoock dé- clarait en juftice, que c'eftoit motu proprio, & fans y eftre incité par Voëtius, qu'il auoit écrit.

On voit aufii, par la mefme lettre, qu'il luy a fourny de la matière, autant qu'il en a efté capable. Car vn 10 peu après, il y parle ainfi de mes opinions 3 : Operœ pretium feceris,Ji omnia i/tius farinœ paradoxa excerpfe- ris, & cum antiquorum fcepticis aliifque hœreticis [apud Auguji. & Epiphanîum de hœrefibus & Gennadium) tera- tologiis comparata, refutaris; primo, facris Litteris; fe- i5 cundo, rationibus, tum direclis, tum ducentibus adabfur- dum, & hominem in contradiclionem adigentibus ; tertio, confenfu Patrum; quarto, confenfu antiquorum Philofo- phorum, Scholajlicorum, & recentium Theologorum, ac Philofophorum, | fcilicet Reformatorum, Luther anorum, 20 Pontificiorum, vt appareat ejje commune??! caufam Chri- Jîianifmi, & omnium fcholaru?n. Hoc autem vbique notan- dum, nihil noui eum producere, Jiue quid fani, fiue quid infani ojîentet, &c b . Ce font de ces belles matières que

a. Avant ce nouveau passage, la lettre de Voet contient la phrase sui- vante, omise par Descartes, et qui fait suite à la citation précédente, p. 25 1 , 1. 12-21 : « Gloriaturfe, in libro Gallico ante hac edito, & fufius in fuis » his Meditationibus primœ Philofophiœ, aperuijfe fundamenta novœ fuce » Philofophiœ, quant aliquando ad Kalendas Grœcas daturus efl ; uti fa- » tis colligimus ex pagina penultimd fub finem. Inter Pfeudo-axiomata » aut pofïulata ejus, eft illud de fenfibus,quod tu foeliciter jam refutafti. » (Ultima patientia p. 41 1.)

b. La lettre de Voet se termine ainsi : « . . .oftentet : apud veteres aut apud

�� � 35 Avx Magistrats d'Vtrecht. 25}

le liure de Schoock efl compofé. Et on le peut encore voir, par vne autre lettre du mefme Voëtius, écrite cinq mois après, à fçauoirle 2$ Nouembre 1642, lors que le liure de Schoock eftoit fous la prefle a ; car on y

5 trouue ces mots . Particulares opiniones Cartejîj venti- lare, alterius ejîoperis & injîiiuti. Tu mode remitte nobis nec verba nec promiffa, fed excerpta Ma & chartas quas tecum hinc abjlulifli. Lacuna fi qucejît in generali fciogra- phiâ huius methodi, nos dabimus opérant vt hîc fupplea-

'o mus, nifi tufuppleueris. Et hœc abundè fuffîcient hac vice; particulares difputationes non curamus. A quoy répond ingenieufement Monfieur Defmarais : Quidergo ? mer a conuicia. Ainfi, Ton voit que le deffein de tout le liure n'a pas dépendu de la volonté de Schoock, qui euft

• 5 defiré d'impugner mes opinions en particulier, & cela auroit efté plus honnefle; mais de celle de Voëtius, qui a feulement voulu qu'on parlait de moyen gêne- rai, & qu'on employait tous ces lieux communs d'in- uecT.iues, pour tafcher de me rendre odieux; & que,

20 par confequent, il en elt l'autheur principal.

Si ces preuues, qui ne confiftent qu'en des aétes écrits de la main de Voëtius, & qu'il ne defauoùe point, ne font pas fuffifantes pour le conuaincre, mille

1 2-1 3 En marge : Vltima patientia, pag. 413 (Edit. Clers.).

» recentiores ea inveniri,fic faltem uti Stoïcorum placita apud alios philo- » fophos, à quibus verbo fcepè & phrafi paradoxâ dijfentiebant. » (Ultima patientia, p. 412.)

a. Cette nouvelle lettre de Voet commence, en effet, ainsi : « Sudat » libellus tuusfttb p-œlo, tanto magis quod coarâetur undique nobifcum, » nef tiens quid refponfurusjit typographo focias chartas pofcenti, qnas à » corporefuo divul/as Groeningam avolaffe conqueritur. Vtinam, vtinam » nunquam tibi illasrejlituijj'et D. Waterlaet. » (Ultima patientia, p. 41 3.)

�� � 254 Lettre apologetiqve 35-36.

témoins n'y fuffiroient pas. Mais, outre cela, Schoock a déclaré 8 qu'il garde encore tout le modèle de la Pré- face, écrit de la main de Voëtius ; & c'eft vne Préface qui contient plus de foixante pages b , & qui eftlaplus criminelle partie de tout le liure. Il a déclaré le mefme 5 de la comparaifon auec Vaninus c , qui eft le feul fon- dement qu'ils prennent pour m'accufer d'Atheifme : à fçauoir, que i'ay écrit contre les Athées, & que Vani- nus auoit feint d'écrire contre eux, bien qu'il fuft Athée en effet ; d'où ils concluent que i'enfeigne fecret- 1 tement l'Atheifme. Et il a expreffement déclaré que les mots qui affurent que | fubdolè atque admoàum occulte Atheifmi venenum aliis affrïco d , ont efté écrit d'vne autre main que de la fienne, c'eft à dire, àfceleratâ illâ manu, dont i'ay parlé cy-defîus c ; & c'eft principalement de i5 ces mots que ie me fuis plaint, pource qu'ils contien- nent la plus noire & la plus puniffable calomnie qu'on fçauroit imaginer, & que, félon les loix, il faut deter-

a. Desmarets dit de même, Ultima patientia: « Habeo pênes me Carte- » fiano-Voetianœ Caufœ brevem deduâionem, C. D. Schoockij manu con- » fignatam, quâ afferit & probat, evidentibus documentis, D. Voetium fe » exjlimulaffe ad dicendum falfum teftimonium & Iefuiticas œquivocatio- » /îeî.Item, (ibifuggeffiffe confilium monjlraffeque viam, quomodo Cartefto » refpondendumfit. Item, omniajuggeffiffequœfpeâant Cartefij atheifmum » ac comparationem cum Vanino. Item, contexuiffe totam prœfationem » libri, quae praefertim plus habet acerbitatis. Item, varia addidiffe toti » operi. Item, paratum fuilîe unacum Waterlaet, cùm Schoockius tardior » effet in Supplemento chartarum fabmittendo, id quod reflabat pertexere. » Item, ex illius confilio, typographum Wasbergum libellum evulgaffe. » (Pages 409-410.)

b. Cette Prcefatio (non paginée) compte, en effet, 64 pages en tête de VAdmiranda Methodus. Elle se trouve reproduite presque entièrement dans les notes, de la p. 137, ci-avant à la p. i63.

c. Voir ci-avant, p. 174, 1. 27, etc.

d. Voir ci-avant, p. 142, 1. 3-4.

e. Page 245, 1. i5.

�� � 36. Avx Magistrats d'Vtrecht. 25c

miner certum crimen, pour fe pouuoir plaindre en jufti- ce, non pas vagari in incertum, comme fait Voëtius, lors qu'il dit que ie l'ay calomnié dans mes efcrits, fans que toutesfois il ait encore iamais pu fpecifier aucun 5 mot, en quoy ie luy aye fait tort.

Déplus, les Paralipomenes adjoûtez à la Préface 3 , dont la dernière période feule contient autant d'aigreur & autant d'amertume que tout le refte du liure, ont eflé, dés le commencement, defauoùez de Schoock, &

10 ne l'ont point eflé de Voëtius.

le n'aurois iamais fait, fi ie voulois icy ramaffer tou- tes les preuues qui monftrent que le témoignage, fug- geré ou prefcrit par luy, efl faux. Mais ie vous prie de confiderer que toutes celles que i'ay mifes icy font

i5 réelles, &ne dependentpointdelarelationdeSchoock; car pour le modelle de la Préface, & les autres efcrits qu'il dit auoir entre fes mains, & qui n'ont point eflé imprimez, s'il n'eftoit pas vray qu'il les eufl, on fçait bien que le procez de Voëtius contre luy n'auroit pas

20 manqué d'eflre pourfuiuy. Ce qui monflre combien efl

a. Paralipomena ad prœfationem : De Magia. De Atheo aut Beftia. De Elias Veniet. De Chorœbo. De duobus Libellis. En tout sept pages (non numérotées), à la suite de la Préface de YAdmiranda Methodus. Voici la dernière période, dont se plaint Descartes :

« Neque enim putamus arridere ufquequaque prudentioribus, ut pere- » grinus quis tenebrio, profeffione externâ Pontificius, & fenfuScepticifmi » fi non Atheifmi candidatus, perpétué proteftetur fe Theologica atque » Ecclefialtica non attingere, intérim in unos Theologos, prœtextu philo- » fophico, totam belli molem convertat, Medicis & Philofophis prajteritis, » res & facra Theologiae & Politise noftrae Ecclefiafticœ perreptet atque » Ecclefiarum & Academiarum pèrturbationem moliatur : unde aliqoando » nihil aliud quàm Reipublicae concuffionem, & Optimatum ac Procerum » quorundam collifionem, exfpeftandam nôrunt illi, quibus eft genius in- » colarum Belgij notus. »

�� � 256 Lettre apologetiqve ss-*;-

impudente la calomnie du ieune Voëtius, lors qu'il reproche à Meflieurs de Groningue, qu'ils ont iugé fur la depofition d'vn feul témoin, qui eft ce qu'il leur reproche le plus a ; car quand ils n'auroient eu aucun égard aux paroles de Schoock, ils ont eu affez 5 de preuues fans cela. Et toutesfois, il eft euident que la déclaration faite à Groningue, eft incomparablement plus croyable, que celle qu'il auoit donnée auparauant à Vtrech; car en celle d'Vtrech, outre qu'elle luy auoit efté fuggerée, il ne depofoit que les chofes qu'il pen- 10 foit eftre à fon aduantage, à fçauoir, qu'il eftoit au- theur d'vn liure, auquel il auoit defia|mis fon nom. Et il n'eftoit point en la prefence des luges ; il n'auoit point peur d'eftre repris, encore que ce qu'il declaroit ne fuft pas vray; il le donnoit feulement par écrit à i5 vn amy, qu'il eftimoit affez puiffant pour le pouuoir tirer de peine, encore que fa fauffeté fuft découuerte : au lieu qu'à Groningue, il a depofé ce qu'il auoit honte qu'on fceuft, & qui deuoit grandement déplaire à fes plus intimes amis ; & il ne l'a pas depofé en fecret, 20 mais c'a efté en la prefence des luges. Et ainfi, on peut s'affurer qu'il n'y a eu que la reuerence de la juftice, & la crainte d'eftre chaftié, s'il mentoit, & s'il fe char- geoit du crime d'vn autre, qui l'a obligé à dire ce qu'il a dit. Mefme il a déclaré qu'il euft confeffé dés Vtrech 25 les mefmes chofes, s'il euft efté ferieufement interrogé par des luges; & il arriueprefquetouûours, lors qu'on examine vn criminel, ou vn témoin, qui a quelque intereft à celer la vérité de ce qu'on luy demande, que la depofition qu'il fait en iugement, eft contraire à ce 3o

a. Cf. aussi p. 288 ci-avant, note a.

�� � 37-38- Avx Magistrats d'Vtrecht. 257

qu'il a dit hors de la prefence des luges, fans qu'on laiffe pour cela de la croire.

Mais ce n'eft pas aflez d'auoir prouué que le témoi- gnage que Voëtius a prefcrit à Schoock eftoit faux ; il

5 ne croira pas eftre conuaincu, fi on ne prouue qu'il l'a follicité & importuné à donner vn tel témoignage. C'eft pourquoy ie vous prie de confiderer qu'il ne l'en a pas feulement prié, mais qu'il a fait pis, & qu'il luy a expreffement commandé ; car il a mis ces mots au

10 bas du témoignage : Stylum faciès tuum, vbi opusfuerit, intérim tejlimonij àxpipeîa feruatâ vbique, quantum per Latinitatem illudfieri poterit, imprimis ubifubuirgulaui. Ainfi ilvouloit que ce fufl la voix de Iacob&les mains d'Efaù a , le ftyle de Schoock & les menteries de Voëtius.

i5 11 luy commandoitde changer le ftyle, mais de retenir exactement le fens de tout ce qu'il luy prefcriuoit, principalement celuy des mots, au deffous defquels il auoit tiré des lignes ; & il en auoit tiré au deffous de tous les mots que i'ay ci-deffus rapportez b . Ceux qui

20 connoiffent Voëtius fçauent combien cette façon de prier, ou de commander, eft importune, principa- lement au regard de ceux qu'il croit luy | eftre infé- rieurs, ou obligez, comme eftoit Schoock; & on en a veu depuis l'expérience, en ce qu'il l'a pourfuiuy en

25 juftice, à caufe qu'il n'auoit pas perfifté à maintenir ce témoignage.

Puis, outre cela, n'eft-ce pas a Voëtius qu'on doit attribuer toutes les allées & venues de Waeterlaet, & tout ce qu'a fait Dematius, pour induire Schoock peu

a. Vêtus Testamentum, Genesis, xxvn.

b. Page 248, 1. 16.

Œuvres. III. 77

�� � 38.

��258 Lettre apologetiqve

à peu à former fon témoignage, fuiuant le modelle qu'il luy auoit prefcrit ? Car ces deux n'y auoient aucun intereft, que comme eftant amis de Voëtius. Et neant- moins Schoock affaire que Waeterlaet eft allé plufieurs fois le trouuer pour ce fujet, & qu'il luy a enuoyé à 5 Groningue le modelle du témoignage que Voëtius de- firoit; mais que, fa confcience ne luy permettant pas de donner vn tel témoignage, il leur en auoit enuoyé vn autre plus conforme à la vérité. En effet, on peut connoiftre, par ce qui a eflé fait depuis, que, dans le 10 témoignage que Schoock auoit enuoyé à Voëtius, il auoit omis les mots qui contenoient la principale fauf- feté, à fçauoir : Et quidem folum, ita vt nec D. Voëtius, nec quifquam alius, eius auior, Jîue in totum,Jiue ex parte fuerit, quoad materiam, & qu'il en auoit mis quel- i5 ques autres en leur place ; & que, pour le motuproprîo, & prefque tout le refte, il auoit tafché de le fauuer par vn equiuoque, en mettant par tout Methodum, où Voë- tius auoit mis Librum, afin de ne fignifier, par Methodum, que l'ordre des chapitres & le ftyle, dont il vouloit bien *o eftre autheur, & ne rien affurer des injures & de la matière, ainfi qu'il a déclaré depuis. Et Voëtius ne fe mettoit pas en peine de cet equiuoque : car, le liure eftant intitulé Admiranda Methodus, il ne doutoit point que tous ceux qui verroient ce témoignage, ne priffent 25 Methodum pour tout le liure. Mais il femble que les autres chofes, en quoy Schoock n'auoit pas fuiuy fon modelle, ne le contentoient pas affez, & particulière- ment l'omiiïion du mot Et quidem folum, &c. Car il garda ce témoignage plufieurs femaines, fans s'en 3o feruir, iufques à ce que, Schoock eftant allé à Vtrech,

�� � 38-3 9 . Avx Magistrats d'Vtrecht. 2$o

il euft plus de commodité pour le faire induire à le reformer. A quoy derechef on employa Waeterlaet, qui |luy apporta ce billet écrit de la main de Dematius :

Reuer e . Vir, Velim in îejîimonio tuo quœpiam mutari; 5 quœnam autem illafint, paucis accipe.

Lineâ 21 & 22 : deleantur omnia quibus linea fub- fcripta, & fcribatur meque illum folum abfoluifTe.

Lineâ 3o : Tantùm hœc retineantur: vix effe poteram, ex amicis quaefiuiffe & didiciffe. 10 Lineâ3i: Deleantur, ab aliéna manu effe ; & fcribatur, alterius authoris funt, qui vbi neceffum erit, vt puto, nomen fuum aperiet, veljïmile quidpiam.

Rationes, quare ita faciendum cenfeo, non expono, corarn diclurus. Vale a .

i5 Et le mot meque illum (à (qsiuoir librum, ou bien illam methodum) folum abfoluiffe, ell icy tres-remarquable. Car il contient ce folum, pour exclure Voëtius: qui eft le fondement de toute leur fourbe. L'autre mot: vix effe poteram, ex amicis &c, ne pourroit pas eftre û fa-

20 cilement entendu, fi Dematius luy-mefme ne Tauoit expliqué, par vn efcrit où il tafche de fe deffendre, qui eft inféré dans le Tribunal iniquum, depuis la page 1 17 iufques à la page \iG h . Mais là il nous apprend, page 1 20 & i2i, que Schoock auoit mis en fon témoignage,

25 qu'il auoit appris, partie de Voëtius & partie de fes autres amis, les chofes particulières qu'il auoit écrites

5 Non à la ligne (édit. Clers.). — 23 nous] vous (édit. Clers.).

a. Voir t. IV, p. 199.

b. Voir aussi p. 229 ci-avant, note a, fin.

�� � 260 Lettre apolggetiqve 39-40.

touchant ce qui s'eftoit païté à Vtrech, ainfi qu'il luy auoit efté prefcrit par Voëtius ; & que luy, Dematius, ne croyant pas que Schoock euft aucun autre amy à Vtrech, que Voëtius, duquel il euft rien appris de ces chofes, auoit iugé qu'il ne deuoit pas mettre partim à 5 D. Voëtio, partim ab aliis amicis, mais effacer le nom de Voëtius, & mettre feulement ab amicis. Dequoy il fe deffend plaifamment : Si quid hîc à me peccatum effet (dit-il) , peccatum in eo Jîatuendum effet, quàd collegœ mei, mihi charifjimi & cui Ecclefia plurimum débet, innocentiœ, 1 cautelâ forte fuperabundante, nemini tamen noxiâ, imà ali- quibus vtili (vt quœ occajionem peccandi tolieret), cauen- dum ejfejudicaui. Ainfi ce faint homme appelle cautelam nemini noxiam, de fuborner des témoins pour tromper des luges, en leur faifant imaginer alios amicos, au lieu 1 5 de j Voëtius, en vne chofe qu'il fçauoit ne venir que du feul Voëtius, & par ce moyen faire condamner vn innocent, pour luy ofter l'honneur, les biens, & mefme la vie, s'il en auoit eu le pouuoir. Et on ne peut dire que ce Dematius, qui auoit en cela plus de foin que 20 Voëtius mefme pour tromper les luges, ne fçauoit point que Schoock euft efté induit à écrire ; car puis qu'il fçauoit que c'eftoit de Voëtius feul qu'il auoit appris ce qui s'eftoit paflë à Vtrech, il ne pouuoit ignorer le refte, ny luy perfuader de mettre en fon témoignage 25 meque illumfolum abfoluiffe, qu'il ne fceuft bien que ces mots contenoient vne faufleté. Outre que, par la de- pofition de Schoock, qui eft dans le Bonœ fidei facrum, page 4, on apprend que c'a efté dans vn feftin, en la prefence de Dematius, que le premier deffein de ce 3o liure a efté pris. En voicy les mots : Nimirum cùm,

�� � 40-41. Avx Magistrats d'Vtrecht. 261

anno 1642, more fuo (Schoockius) ^>er/èrza.î canicuîares Vltrajeéîum ad vifendos amicos excurrijjet, à Domino Voè'tio vna cum ClariJJimis eius Académies Profejforibus, nonnullifque aliis honejïis viris, lauto atque opiparo om- 5 ninà conuiuio fuijje exceptum. In eo, menjis iamfublatis, à ClariJJimo D. Dematio aliifque injeéîam mentionem Epijlolœ Cartejij ad Dinetum, in quâ Dominus Voëtius, Prœceptor eius, grauiter omnino vapularet; rogatumque je atque injlanti hortaîu inuitatum à D. Voè'tio, vtprofe,

10 Prœceptorefuo, calamum in Cartejium Jlringeret.

N'eft-ce pas vne choie admirable, que ce qui a efté fait fi publiquement, en des feftins, enprefence de plu- fieurs perfonnes qui doivent auoir foin de leur conf- cience & de leur honneur (car ie ne veux pas croire que

1 5 tous ceux qui fréquentent Voëtius deuiennent fembla- bles à luy),& quieftdefoy fi probable que ceux mefme qui n'en iugent que par conjecture ne doutent point qu'il ne foit vray que Voëtius a follicité Schoock à écrire contre moy ; n'eft-ce pas, dis-ie, vne chofe ad-

20 mirable & furprenante, que cela ait efté choifi par luy, pour eftre nié deuant des luges, & pour feruir de fon- dement à vne fentence par laquelle il auoit deffein de me perdre ? Et on n'a aucun fujet de douter de la vérité de | cette depofition faite par Schoock deuant fes luges ;

25 car elle n'a pas mefme efté contredite par fes aduer- faires, dans leur procez contre luy, où ils ont fourré tant d'autres chofes hors de propos & de moindre im- portance, qu'ils n'auroient pas obmis celle-là, s'ils neuffent eu peur d'eftre conuaincus par les témoigna-

3 ges de ceux qui eftoient de ce feftin.

Mais cecy ne fuâit pas pour conuaincre Dematius ;

�� � 262 Lettre apologetiqve 4».

il veut qu'on luy prouue qu'il a importunément folli- cité Schoock à fuiure le billet qu'il luy auoit prefcrit, car toute fa deffenfe efl de' dire : Nulla hic importunes follicitationis fpecîes. Comme il ce n'eftoit pas aflez importuner vn homme, après qu'vn autre luy a prefcrit 5 vn témoignage qu'il n'a pas entièrement voulu fuiure, nonobftant que cet autre euft beaucoup d'authorité fur luy, de luy enuoyer vn billet auec ces mots: Velim in te/îimonio tuo quœdam mutari, &c. Ce qui eft û mani- feflement contre les bonnes mœurs & contre les loix, 10 que quand bien ce billet ne contiendroit rien qui nefuft vray, ceux qui l'ont enuoyé ne laifleroient pas de méri- ter d'en eftre repris. Mais, outre cela, il dit luy-mefme qu'il n'auoit aucune familiarité auec Schoock ; & tou- tesfois il confeïTe qu'après luy auoir enuoyé ce billet, i5 il l'alla trouuer le lendemain, entre les fix & fept heures du matin ; ce qui monftre, ce me femble, vne follicita- tion tres-importune. Vn homme âgé a , Profefïeur en Théologie, va de grand matin au logis d'vn autre plus ieune b , auec lequel il n'a aucune familiarité, pour le 20 prier d'vne chofe à laquelle il n'a point d'autre intereit, comme il le déclare, que pour faire plaifir à fon amy, & mefme de laquelle cet amy a déjà eftérefufé. On n'a pas couftume d'aller trouuer quelqu'vn de cette façon pour luy parler d'vne affaire, que ce ne foit à deflein 25 de l'en prier à bon efeient, & de joindre fes raifons & fes inftances auec celles de l'amy par qui on eft enuoyé.

Mais j'aduoùeque iene fçay point pourquoy Voëtius

a. Dematius était né à Leyde, le 25 janvier 1597.

b. Martin Schoock était né à Utrecht, le 1* avril 1 614.

�� � 41-42. Avx Magistrats d'Vtrecht. 26}

n'y alloit pas luy-mefme, finon qu'il vouloit en cela, auffi bien qu'en faifant écrire Schoock contre moy, imiter le finge qui fe feruoit de la patte du chat pour tirer les marons du feu. | Ou bien peut-eftre qu'après

5 auoir défia fait, de fon collé, tout ce qu'il auoit pu, fans en eftre venu à bout, il efperoit que les perfua- fions & l'authorité de plufieurs feroient plus efficaces que celles d'vn feul ; & qu'il falloit que Voëtius & Dematius, deux vieillards de réputation, & qui,

10 comme ie croy, compofoient alors toute la faculté Theologique de voftre Académie, pource que le troi- fiéme mourut en ce temps-là a , joignirent enfemble leurs artifices, pour corrompre la chafteté de cette Sufane b .

i5 Mais , s'il vous femble que toutes les preuues que vous pouuez auoir contre ces deux hommes, dont ie n'ay pu écrire icy qu'vne partie, ne foient pas fuffi- fantes pour les conuaincre, ie vous prie de confiderer que celles du ieune Daniel contre ces deux autres

20 vieillards, de très-grande authorité & les luges du peuple, qui auoient tafché, comme eux, de faire, par de faux témoignages, que l'innocent fuft condamné, eftoient bien moindres. Car Daniel ne donna point d'autres preuues contr'eux, linon qu'ils ne s'eftoient

25 pas accordez touchant le nom de l'arbre fous lequel ils pretendoient que Sufane auoit péché. Sur quoy il eft croyable que ces vieillards ne manquèrent pas de

a. Meynardus Schotanus mourut, en effet, le 6 avril 1644.

b. Vêtus Testamentum, Prophetia Danielis, xm.

c. Cet alinéa, et les deux qui suivent, p. 263,1. 1 5, à p. 265, 1. 29, manquent dans le texte latin. Voir ci-après, Querela Apologetica.

�� � 264 Lettre apologetiqve 42-43.

trouuer diuerfes excufes, en difant qu'ils n'y auoient pas pris garde, qu'ils ne fçauoient point les noms des arbres, qu'ils n'auoient pas affez bonne veuë pour les reconnoiftre de loin, qu'ils ne s'en fouuenoient plus, ou chofes femblables, qui auoient beaucoup plus d'ap- 5 parence qu'aucune de celles que Voëtius & Dematius ont alléguées en la deffenfe de leurcaufe ; &toutesfois ils ne laiflerent pas d'eflre condamnez.

En vn fait où les prefomptions font contraires aux preuues, on a fujet d'vfer de beaucoup de circonf- 10 pedion, auant que de rien déterminer. Mais icy les preuues font fi claires & fi certaines (à fçauoir, des efcrits de la main des criminels, & qui ne font point defauoùez par eux), qu'on feroit obligé de les croire, encore que les prefomptions fuflent contraires. Outre 1 5 cela, les prefomptions s'accordent entièrement auec elles; & enfin ces prefomptions fontfi fortes, que|fui- uant le iugement du plus fage de tous les Rois, elles fufiîroient pour faire condamner Voëtius, encore qu'on n'euft point d'autres preuues. Car Salomon, ayant à 20 iuger laquelle de deux femmes eftoit la vraye mère d'vn enfant, pour lequel elles eftoient en difpute, ne fit aucune difficulté de le donner à celle qui luy témoignoit le plus d'affecT.ion, encore qu'il n'euft rien du tout pour prouuer qu'elle en fuft la mère, finon cette feule con- 25 jecr.ure a . Il eft queftion tout de mefme de fçauoir, le- quel des deux, Schoock ou Voëtius, eft le vray père du liure intitulé Admiranda Methodus ou bien Philofophia Cartejîana (car ce liure a deux noms, à caufe qu'il femble auoir eu deux pères). Or Schoock le defauoùe 3o

a. Vêtus Testamentum, Regum Lib. III, c. ni, v. 16-28.

�� � 43-44. Avx Magistrats d'Vtrecht. 26 c

& le renonce, en forte qu'il a mefme déclaré qu'il ne detefle rien tant, de toutes les adions de fa vie, que de ce qu'il s'eft employé à l'écrire : Ex omnibus aclionibus fuis nihil magis detejîari, quàm quod illi negotiofe immif- 5 cere vnquam pajfusjit. Mais Voëtius, au contraire, con- tinue toufiours constamment à louer & à deffendre ce liure, ou à le faire deffendre par fon fils, & particuliè- rement ce qu'il contient de plus criminel, à fçauoir, leur calomnie touchant l'Atheifme. Car le fils dit ex-

10 preffément, dans fon liure Pietas in parentem, feuille H, page 11: Nec puderet parentem, Jï(yti non feçit)fcriptio- nis partem ipfe prœformajfet ; imprimis etiam illam, quâ vertiginofi fcepticifmi, & confequenter Atheifmi, abfurdis Cartejiana Philofophia premitur; & en plufieurs autres

■ 5 endroits de tous les liures qu'il a publiez depuis, il a eu foin de faire fçauoir aux ledeurs, que fon père ap- prouue & deffend ce liure. Et neantmoins il fe vante que vous m'auez condamné, pource que ie l'en auois accufé ; comme fi ç'auoit efté vne grande calomnie,

20 d'auoir dit qu'il a fait vne chofe, laquelle il eftime bonne, & qu'il n'auroit point de honte d'auoir faite. Mefme il veut qu'on croye qu'il a tant de pouuoir en voflre Ville, qu'il a obtenu cette condamnation, fans l'auoir follicitée n'y procurée.

?5 le neveux point continuer à mettre icy des exemples de la Bible, bien que celle du Roy AfTuerus, qui eflant auerty | qu'Aman auoit abufé de fa faueur, luy fit fouf- frirle fupplice qu'il auoit préparé à Mardochée 3 , feroit peut-eflre fort à propos.

3o Au refle, afin de conclure ce difcours, ie ne veux

a. Vetds Testamentum, Esther.

Œuvres. III. 78

�� � 266 Lettre apologetiqve 44-

point vous reprefenter que, par voltre publication du ij Iuin 1643, qui fut fi célèbre que la mémoire en durera plusieurs fiecles, vous auiez expreffément dé- claré « que vous vouliez vous enquérir des mœurs de » Voëtius, pource que, fi elles eftoient telles que ie les 5 » auois décrites, vous le iugeriez tres-nuifible à voftre » Ville », & que maintenant elles fe trouuent pires que ie n'auois dit : en forte que vous elles obligez de tenir en cela voftre parole. le ne veux point vous animer contre luy, en difant qu'il s'eft mocqué de la juftice, 10 lors qu'il a voulu jouer le perfonnage d'vn criminel, fans eftre iamais interrogé ; & me faire jouer celuy d'accufateur, fans que i'en fceufle rien ; &. feindre que ie l'auois calomnié, pour auoirditqu'ila fait vnechofe qu'il eftime bien faite; & enfin me faire condamner i5 par des députez, dont ie n'ay iamais pu fçauoir les noms : ce qui ne mérite rien moins, que d'eftre fait vne fois criminel de telle façon, qu'il n'ait pas fujet de s'en mocquer. le ne veux point aufîi vous animer contre fon fils, en difant que , lors qu'il publie toutes ces chofes, 20 il fe rend pour le moins auffi coupable que Monfieur Regius, qu'on dit auoir cfté au hazard de perdre fa profefiion, pource qu'il eftoit foupçonné de m'auoir auerty de ce qui s'eftoit pafle en voftre Académie ; bien que i'eufle intereft de le fçauoir, & que ce ne fuflent 25 point des fecrets de la Republique, comme Voëtius vouloit perfuader. le ne veux point tafcher de rendre ces Voëtius odieux, en difant qu'ils font tellement en- durcis, & que la couftume de pécher fans sftre punis, les a rendus fi effrontez, que non feulement ils fe moc- 3o quent de la juftice, mais aulii de leurs crimes. Et

�� � 44-45. Avx Magistrats d'Vtrecht. 267

comme fi des témoignages apertement faux, écrits de la main de Voëtius & de Dematius, pour induire Schoock à les dépofer en juftice & tromper les luges, eftoient des chofes de peu d'importance, le ieune Voë- 5 tius les appelle amuleta, des | bagateles de nulle vertu, que Meffieurs de l'Vniuerfité de Groningue m'ont en- uoyées. Et il ne fe contente pas de faire vn faint Paul de fonpere, en difant que nullius efl Jibi confcius, non- obflant que ces crimes foient connus par plufieurs

jo milliers de perfonnes, & qu'il ne puifie rien apporter que des injures & des impertinences pour les excufer ; mais mefme il va iufques à l'impudence de le comparer à Iefus-Chrift, en difant de Monfieur Defmareftz & de moy, que Herodes & Pilatus amicifaéîi <ejfent>, vt in-

i5 noxiœ famœ, ac per Dei gratiam illibatœ (huius fcilicet Chrijîi) maculam afpergerent. Enfin ie ne veux point vous demander juftice contre ces calomniateurs & ces fauf- faires : c'eftàvous à iuger s'il vous eft honnefte ou vtile que leurs crimes demeurent impunis; ie n'y ay point

20 d'intereft. le ne croy pas qu'il y ait d'orefnauant per- fonne qui adjoûte foy à ce qu'ils diront ou écriront contre moy; toutes leurs machinations feront ridicules & fans effet, les enfans mefme s'en mocqueront, pour- ueu qu'ils ne foient point fortifiez par voftre protec-

25 tion. Car leurs vices font maintenant afTez connus ; ou bien s'ils ne le font pas encore aflez, i'ay intereft de les faire fçauoir à tous ceux qui pourront ouïr leurs menteries en ce fiecle icy ou aux fuiuans, afin qu'elles ne me nuifent pas ; & ie tafeheray de n'omettre rien de

3o ce qui fera de mon deuoir.

16 En marge: Pietas, feuille H, page 10 [édit. Clers.).

�� � 268 Lettre apologetiqve +s- 4 6.

Mais ie vous prie de trouuer bon, qu'auec tout l'hon- neur & le refpecr. que ie dois & que ie veux rendre aux Magiftrats d'vne Ville comme la voftre, ie me plaigne à vous de vous-mefmes, à caufe que, par vos procé- dures, & par la fentence que mes ennemis fe vantent 5 d'auoir obtenue de vous contre moy, vous auez donné autant d'authorité & autant de crédit à leurs calom- nies, qu'il a efté en voftre pouuoir. C'eft pourquoy ie puis dire auec iufte raifon, que c'eft de vous feuls que ie me dois plaindre. Ce n'eft pas que ie prétende 10 pour cela vous donner aucun blafme des chofes que vous auez faites : ie fçay que les meilleurs luges du monde peuuent eftre trompez par de fauffes depofi- tions de témoins ; & ie ne fçay point toutes les intri- gues & toutes les rufes | dont G. Voëtius s'eft feruy i5 pour obtenir les chofes qu'il a obtenues ; ie ne fçay pas mefme certainement, s'il les a obtenues ; ie fçay feulement qu'vn homme de fon humeur, & qui a le crédit qu'il a en voftre Ville, y peut obtenir beaucoup de chofes. Mais pource que la raifon veut, & que la 20 juftice demande, qu'on dédommage, & qu'on mette hors d'intereft, autant qu'on en a le pouuoir, non feu- lement ceux qu'on a offenfez volontairement, mais auffi ceux à qui on a fait quelque tort fans le fçauoir, ou mefme auec intention de bien faire ; & pource 25 que c'eft l'ordinaire des hommes vertueux, qui font jaloux de leur réputation & de leur honneur, d'a- uoir beaucoup de foin de reparer les torts qu'ils ont ainfi faits fans le fçauoir, afin d'empefcher qu'on ne fe perfuade qu'ils ont eu mauuaife intention en les 3o faifant; comme, au contraire, ce ne font que les amcs

�� � 46-47. Avx Magistrats d'Vtrecht. 269

baffes, lafches & ftupides, qui ayant fait du mal à quelqu'vn, bien que c'ait peut-eftre efté fans y penfer, continuent après de luy nuire le plus qu'ils peuuent, pour cela feul qu'ils croyent auoir mérité d'en eftre 5 haïs; ou bien que, s'eftant vne fois mépris, ils ont honte de ne pas maintenir ce qu'ils ont fait, bien qu'en eux-mefmes ils le defaprouuent ; enfin, pource que ie vous eftime tres-genereux, tres-vertueux, & tres-pru- dens, ie ne doute point que, maintenant que les fauf-

10 fêtez de mes ennemis font découuertes, & que vous ne les pouuez plus ignorer, vous ne foyez bien-aifes d'auoir occallon de me donner la fatisfadion que ie vous demande.

C'eft pourquoy, ie vous prie de confiderer le tort &

i5 le préjudice que vous m'auez fait : premièrement, par voftre publication du 1 j Iuin 1 643 a , en me citant au fon de la cloche, & par des affiches, qui furent mefmes en- uoyées auec foin de tous coflez en ces Prouinces, comme û i'euffe efté vn vagabond, ou vn fugitif, qui

20 auroit commis le plus grand & le plus odieux de tous les crimes. Car, encore qu'on n'en fpecifiaft point d'autre, finon que i'auois écrit contre Voëtius, toutes- fois, à caufe que c'eft vne chofe entièrement inouïe & fans exemple, de voir citer quelqu'vn d'vne façon | fi

25 extraordinaire, pour auoir écrit contre vn particulier, & que le menu peuple, & généralement tous ceux qui n'ont point eftudié, ne fçauent pas iufqu'où fe peut eftendre le péché de faire des liures, vous leur donniez fujet de penfer que i'auois commis en cela vn fi grand

3o crime, qu'il eftoit auffi fans exemple. Et l'injure que

a. Voir t. III, p. 696, et t. IV, p. 646.

�� � 270 Lettre apologetiqve 47-

ie receuois, eftoit d'autant plus grande, que ie l'auois moins méritée : car, au fonds, ie n'auoisfait autre chofe, finon que ie m'eftois deffendu, auec beaucoup plus de modération que ie n'auois eflé obligé d'en obferuer, contre les plus outrageufes calomnies qui puiffent 5 élire imaginées, &aufquelles la prudence ne permet- toit pas que iedifferafleplus long-temps de m'oppofer. Car, outre que i'ay fait voir cy-deffus que Voëtius auoitvn deffein formé de longue-main, pour perfuader que i'eftois Athée, i'ay iufte raifon de penfer qu'il 10 m'en vouloit mefme accufer en juftice, & tafcher de m'opprimer par de faux témoignages ; pource que ce n'eft point luy faire tort, que de dire qu'il eft capable de corrompre des témoins, & que Schoock aflure que, lors que ce Voëtius luy recommandoit de m'objeder i5 principalement l'Atheifme en fon liure, il luy promet- toit, taies tejîes aliquando prodituros (à fçauoir, pour me conuaincre de ce crime), qui pojfent reuerâ ajfidui Jiue clajjici tejîes haberi ; mais, depuis qu'il aveu que ie veillois pour me defFendre, il n'en a fceu produire au- 20 cun. La féconde chofe par laquelle vous m'auez gran- dement prejudicié, eft la fentence qu'on dit que vous auez rendue a , en laquelle condamnant mes efcrits, vous donniez expreiïement action contre moy à voftre officier de Iuftice, pour m'ofter entièrement l'honneur 25 & les biens, autant qu'il eftoit en voftre pouuoir. I'adjoûte, pour la troifiéme, non feulement l'ade du

19 Necefiaria & modefta defenfio, p. 48 (édit. Clers.).

a. Le i3 sept. 1643. Voir t. IV, p. 20-23 et p. 65o-652 ; et ci-après, Theo- logia naturalis reformata, p. 258-2ÔO. (Eclaircissement, à la suite de Que- rela Apologetica.)

�� � 47-48. Avx Magistrats d'Vtrecht. 271

11 Iuin 1645 a , par lequel vous deffendiez aux libraires d'imprimer ou vendre les efcrits qui feroientpourmoy & en ma faueur, au mefme temps que ie receus le iuge- ment de Meffieurs de Groningue, en datte du 10 Auril

5 de la mefme année b , lequel feruoit à me juftifier.. & pendant que Voëtius faifoit imprimer vne lettre de Schoock, pour confirmer fes calomnies | contre moy c ; mais auffi, toute la protection que vous auez donnée depuis quatre ans d aux injures de Voëtius, & de tous

10 les autres qu'il a fufcitez pour me nuire. Iufques-là qu'il a elle vn temps qu'aucun amy que i'eufle en voflre ville, n'ofoit, fans contrefaire fon écriture & celer fon nom 6 , m'auertir des chofes qui s'y faifoient à mon préjudice, bien qu'elles ne puffent eftre faites legiti-

i5 mement, fans que i'en fufîe auerty; & que, pendant que Schoock obenToit aux paffions de Voëtius, en écri- uant, pour luy complaire, toutes les plus criminelles calomnies qu'on puiffe inuenter, il eftoit le bien venu en voflre ville; & le témoignage qu'on auoit tiré de

20 luy contre moy, y eftoit receu pour bon en juftice, bien qu'il fuft remply de contradictions & d'equiuoques, ainfi qu'il déclare luy-mefme, & que fon liure, fait au- parauant contre moy, le deuft rendre entièrement fuf- pect.. Mais, après qu'il a eu confeffé quelques veritez

25 à mon auantage , on luy a fait vn procez d'injures

a. Lire : 2 Juin. Voir ci-avant, p. 226, note a.

b. Voir t. IV, p. 196.

c. Voir ci-avant, p. 227, note a.

d. C'est-à-dire depuis 1641, la première lettre envoyée par Descartes au Vroedschap d'Utrecht étant datée du 16 juin 1645. Voir ci-avant, p. 201, note b.

e. Ci-avant, p. 216, 1. 22-24.

�� � pour ce ſujet ; & bien qu’il les ait prouuées ſi euidemment, que Meſſieurs de Groningue ne les ont aucunement miſes en doute, il n’a pû toutesfois encore chez vous en eſtre abſous. En ſorte qu’il ſemble que vous ayez fait, depuis quatre ans[3], tout voſtre 5 poſſible pour me lier les mains, & empeſcher que ie ne me deſſendiſſe, pendant que mon ennemy me battoit, & qu’il deſchargeoit toute ſa colere & toute ſa rage ſur moy.

Mais ie mettray auſſi, s’il vous plaiſt, entre les raiſons 10 pour leſquelles i’attens de vous vne iuſte & entiere ſatisfaction, que ie n’ay point voulu rompre ces liens dont vous me reteniez, bien qu’il m’euſt eſté tres-facile ; & que i’ay ſouffert patiemment toutes les injures que i’ay receües de Voëtius depuis ce temps-là, 15 ſans m’en reuancher, pour cette ſeule conſideration, que i’ay veu que vous le couuriez tellement de voſtre Corps, que ie ne pouuois pas aiſément le frapper ſans vous toucher, & que ie ne voulois pas vous offenſer. Auſquelles choſes ie vous ſupplie de vouloir 20 auoir égard, afin que ie puiſſe receuoir de vous la ſatisfaction que ie pretens. Et ſi ie n’en puis obtenir d’autre, qu’il vous plaiſe au moins | m’octroyer, ce qu’on n’a pas couſtume de refuſer aux plus criminels, & de trouuer bon que ie ſçache quelle eſt la ſentence[4] 25 qu’on dit auoir elle donnée contre moy, par quels luges elle a eſté donnée, ſur quoy ils ſe ſont fondez, & quelles ſont toutes les charges ou les preuues qu’ils ont euës pour me condamner. Sur quoy ie prie Dieu qu’il vous inſpire les conſeils qui feront les plus vtiles à ſa gloire, & deſquels vous puiſſiez le plus eſtre loüez & eſtimez par tous ceux qui aiment la vertu, afin que i’aye juſte raiſon de me dire,

5 Meſſieurs,

Voſtre tres-humble & tres-obligé ſeruiteur,
Descartes.



ÉCLAIRCISSEMENT

��Aux Archives d'Utrecht, on conserve, en un cahier MS. de 90 pages et demie, une traduction flamande de cette même lettre. L'écriture est d'un copiste, mais Descartes l'a relue, en y mettant çà et là quelques annota- tions de sa main. C'est ainsi qu'il a corrigé Dinet (p. 222, 1. 1), le copiste ayant écrit dient (sic) ; quelques lignes plus bas, il a ajouté le mot regulen (ibid., 1. 10), laissé en blanc. Il a ajouté, en marge, Pietas in parentem (p. 23o, 1. i5), omis dans la traduction ; et de même pour d'autres titres : Tribunal iniquum (p. 234,1. 17-18, et p. 240, 1. 25), Retorfio calumniarum (p. 235, 1. 7), Admiranda Methodus (p. 258, 1. 24). Il a aussi ajouté un nom propre oublié, Dematius (p. 234, 1. 11), ainsi que Içs deux citations, également omises, fcelerata manits et Jcenœ fervire (p. 245, 1. i5). Enfin il a rajouté le mot Methodum, que le copiste avait passé dans la citation du Bonce fidei Sacrum (p. 249, 1. 2), et il a rétabli ce mot Methodus, qui avait été traduit en flamand « de ordre » (p. 258, 1. 18, 19, etc.). Mais ce qui importe le plus, c'est que Descartes a signé lui-même cette traduction, ajoutant ces mots, de sa main, à la dernière page :

Mijne Heeren V. E. Seer ootmoedigen ende verplichten dienaer

DESCARTES. Gefchreven tôt Egmond, den 2 1 Februarii 1648.

�� � Eclaircissement. 2 7 $

Et sur la même page, dans le peu d'espace resté libre, il a ajouté cette note manuscrite :

I'ay fait traduire cet efcrit en Flamend ; mais pource que c'eft vne langue que i'entens fort peu, ie prie ceux qui le liront, d'auoir principalement égard au Fran- çois, duquel feul ie puis refpondre.

Descartes avait d'abord envoyé, le 16 juin 1645, sa lettre en latin. Mais sur les quarante membres du Vroedschap d'Utrecht (voir ci-avant, p. 201, note a), combien comprenaient cette langue? Il est même probable que tous n'entendaient pas également le français. C'est pourquoi Descartes jugea plus sûr de leur envoyer, le 21 février 1648, une traduction fla- mande.

�� � RENATI DESCARTES

QUERELA APOLOGETICA

AD AMPLISSIMUM MAGISTRATUM VLTRAJECTINUM

Quâ technœ, calumniœ, mendacia, falforum

te/Hmoniorumfabricœ, aliaquc crimina Voetiorum

& Dematii, plenè reteguntur.

�� � AD LECTOREM

��Ut ex Africâ femper aliquid novi, ita quotidie aliquid monjlri prodit ex officinâ Voetianâ : adeo pertinax eji illud Theologicum Gisberti Voetii odium, ut videatur JEtnœ ac Vefuvii perennes jlam~ mas Juperare. Iatndiu nqfter Héros ad plures in Suecia abierat, Schoockio- Voetianâ lis pojl Schoockii appellationem per annos ali- quot filuerat, Jcriptionum polemicarum induciœ Authoritate publicâ inter Voetium & Marefium, ceu earundem partium Theologos, pa✠fuerant, cùm derepentè apparuit, injiar fpeâri horridioris, Voetii Theologia natvralis Reformata', partim ineptiis ineptijfimis re- ferta, partim verù calumniis & conviciis atrocijjimis in Marefium, Schoockium, ac zov iraw Cartesivm, Philo/ophorum Decus & Cory- phœum, tota confuta, ut rêvera, pro Theologia naturali reformata, meram diabologiam moralem deformatijfimam Juo Leâori exhibeat".

Difplicuit equidem ille liber injicetus prudentioribus omnibus, fuit- que, ut audimus, cenfurâ notatus à quibufdam Synodis in Belgio ;fed cùm hœcjudicia intra privatos parietes maneant, aliquid illi reponi publiée debuit, ne de Veritate & Innocentiâ aliorum ejus author im- punè triumphet, & fibi de fuâ maledicentiâ tanto magis gratuletur, quanto grandius honorarium dicitur à Magijlratu Vltrajeâino ex illius dedicatione c retuliffe. Quid fecerint aut faâuri fint Gronin-

a. PauliVoet, | Iuris in AcademidVltrajeâinà Antecejforis, Theologia naturalis | reformata. | Cui fubjeâd Brevis | De} Anima Separata | Dif- quifitio. (Trajeftiad Rhenum, | Ex Officinâ Johannis àWaesberge, Biblio- polœ. | CID ID C LVI, in-4", pp. 614, plus deux Indices non paginés, 34 pages.)

b. Non à la ligne (/" édit.). Même remarque pour les alinéas suivants, jusque Plura potuijfent etc. (Pag. 281, fin.)

c. L'ouvrage est, en effet, dédié NobiliJJimis & Ampliffimis Viris DD. Confulibus & Senatoribus Inclytœ Reipublicœ VltrajetHnœ, Academiœ Curatoribus. Cette dédicace est suivie de douze distiques, en grec d'abord, puis en latin, adressés à Paul Voet, et signés Ant. Mmilius.

�� � 280 QjJERELA

genfes, nobis nondum confiât, nifi qubd fando accepimus Marefium aliquid pro Je Jcripfijfe, per modum Appendicis ad alium aliquem traâatum Theologicum; quod num fit verum, & an Schoockiusfit taciturns, dies docebit.

Nos vero non putavimus nojlrum Heroem tneliùs defendi pojfe quant àfeipfo: profeclurus in Sueciam, hanc Apologiam quant tibi dantus, Gallicè à Je conjcriptam, Latine verjam ab Antico, reliquerat in his oris, cum aninto eam evulgandi, Ji privatim nihil operaretur. Quoniam vero, morte prœventus, nequivit quod dejiinaverat perficere, importunitate Adverjariorum Juorum cogimur nunc eam in lucem emittere, ut quam maledicendo homini mortuo ceperunt voluptatem, vera dejeipfis audiendo ab ipjomet amittant, ac in pojlerum definant imbelles lepufculi leonis mortui barbam vellicare. Si contuleris quœ hîcfummus ille Vir clarè, judiciojè & nervojè, ut Jolet omnia, ad fui Defenfionem conjcripfit, cum Us quœ habet Theologia naturalis reformata (Jed Reformationis Voetianœ) à pag. 253 ad 264 indu- ftvè % videbis hœc omnia Cartefiano fulmine ita protrita & in pul- verem redada, ut nihil aliud refiet Voetiis quàm ad hujus Galli inexpeâlatum cantum, fi quam adhuc retinent conjcientiam , Jerià refipijcere, & \ oris illoti amarulentiam in amaras lachrymas pœni- tentiœ commutare.

PotuiJJemus huic Cartefianœ Apologiœ, alla non nulla haâenus vija adjicere, quœ Jufficerent pleniffimè retundendis veteribus calum- niis quas Theologia naturalis reformata recoquit. Sed nec opus fuit ifia veteramenta huic novœ purpurœ nojlri Cartefii ajfuere, cùmjatis per Je Jubfijlat, & poterunt illa Jeorfim recudi ac in unum fafciculum rerum expetendarum ad caujam Cartefianam compingi, fi eb nos adigant Voetii & Voetiani. Admitte interea indicem nonnullorum opujculorum hue potiffimum fpeâantium, quœ tibi commendatijjima fecundùm hanc Apologiam ejfe velimus :

Bfxli sacri triumphus, five Sententia lata 3i maii 1649 à No- biliffimo & Ampliffimo Magiftratu Ultraje&ino, inter DD. Gisber- tum Voetium arreftantem & Carolum Dematium adjun&um, S. Theologiaî Do&ores & ejufdem Facultatis ProfefTores in Aca- demiâ Ultraje&inâ, ab unâ parte, & D. Martinum Schoockium L. A. M. ac Profefforem Philofophiae in Academià Groninganâ,

a. Ces douze pages, qui forment une sorte de parenthèse dans l'ouvrage Theologia etc., ont motivé, à elles seules, la publication de la Querela Apologetica en i656. Nous les donnerons donc en Addition, après le texte de la Querela.

�� � Apologetica. 281

arreftatum & citatum, ab altéra parte ; ad decifionem aftionis fa- mofae, magno cum impetu toto ferè quadriennio inter partes conti- nuâtes. Cum variis variorum fuper eâdem fententiâ reflexionibus, clam Groningâ perfcriptis ad Celeberrimum virum D. Gisbertum Voetium ab occulto quodam ipûus difcipulo,& nunc in curioforum gratiam in lucem protra&is à Paulo Philalethe Cofmopolitano.

Viârix caufa dits placuit, fed vicia Catoni.

Anno 1649.

Gravamina Schoockii contra eandem fententiam, édita Belgicè, Groningâ?, eodem anno, apud Iohannem Nicolai.

Allocutio séria et Christiana ad D. Gisbertum Voetium, S. S. Theologiae Do&orem & Profeflbrem, itemque Miniftrum verbi Divini, quod verbum veritatis, in Ecclefià Ultraje&inâ, pro Martino Schoockio, Philofophiae Profeffore ordinario in Academiâ Gro- ningae & Ommelandiae ; inftitutâ occafione monftrofaî prasfationis prasfixae recenti editioni Bibliothecas Voetianae, in quâ Schoockius nullâ fuâ culpâ à Celeberrimo illo Theologo, intolerandis quà ca- lumniis, quà mendaciis, gravatur. (Groningae, typis Henrici Luffinck Typographi in plateâ cygneâ, anno i652.)

Auctarium primum Bibliothecas Theologicae D. Gisberti Voetii, nuper recufas cum viru|lentâ prasfatione, continens : I. Summa- riam deduftionem litis decennalis quœ ipfi cum Samuele Marefio, licet pacem & amneftiam femper deprecante & offerente, hadenus interceffit. II. Vindicias Conditionum Amneftiaa & Reconciliationis partibus oblatarum à R. R. Deputatis Synodi Groning. Omlandicaï, ab hoc admiffarum, & ab illo reje&arum. III. Conditiones iniquif- fimas & impra&icabiles ab ipfo D. Voetio pro imperio praefcriptas. Ad ejus pertinax odium & animum invincibiliter irreconciliabilem toti Belgio démon ftrandum : to9i èuvowv tw eâmSUta <jov ^zyùi ^i ôtou d h t>j à$û> (j.iz y avroù. Matth., v, 25. (Groningae, ex officinà Johannis Nicolai, anno i652.)

Plura potuijfent addi ; fed in hujus quadrigœ indicio nunc fubfijii- mus, monemufque Voetium, ut Jiquando voluminofas fuas The/es de Falfo (eodem tempore éditas cum Theologiâ naturali Reformata, ut Amplijf. Viro D. Berckio per homines fuœ faâionis prejjfo infultaret, & immemor jidei publiée datœ de non amplius offendendo, veterem fuam calumniam contra Marefium circa ludicrum Antiplacitum Œuvres. III. 80

�� � 282 QUERELA

Leodicenfe orbi literato in nova hac patina fuf'e reponeret) fecundis curis Jludebit illujlrare, hoc problema à Je omijfum traâet accuratc : An ille pro falfario nequijjimo non fit habendas, qui formulas falfi tejlimonii , fuâ manu fcriptas, mittit alteri, ut tali falfo tefîimonio fuam caufam promoveat apud judices, & iniquam viri znnocentis condemnationem procuret? Sed quamdiu manet obfirmatus infuo cri- mine, &,fretus Tribunitiâ polejlate quam exercet Vltrajeâi, putat Jibi omnia & in omnes licere : Deum rogamus ut, deteââ tandem ejus hfpocrifi & impietate, illi reddat fecundum fua opéra. Sed tibi, Bénévole Leâor, omnia faufta & fœlicia vovemus ac comprecamur. Vrifladii, x. Augujli i656.

�� � QUERELA APOLOGETICA

��Nobiliff. & Ampliff. Domini,

Qui norunt continuas quas per quadricnnium à Voetiis fuftinui injurias, mirantur quôd hue ufque eas vindicare conatus non fue- rim : non quôd eorum vel fermones vel libri digni cenfeantur quos morer, nifi veftrâ abuterentur authoritate ad me lasdendum; fed quoniam omnes fuas in me calumnias inaedificant fententiœ quam à Vobis in me latam prœtexunt, ad mei honoris & nominis defenfio- nem credor paffim obligari. Idem quoque & ego fentio ; fed diffe- rendi caufa fuit tum negotium quod mihi cum Schoockio, tum illud quod huic cum Gisberto Voetio interceffit. Interea pertuli omnes infultationes horum Voetiorum, qui me tanquam dejertorem caufx injuriofe traducunt, & in veftram provocant urbem, quafi mihi in illâ aquâ & igni interdictum effet. Quin & minantur nefeio quam fe fibi adionem in me fervarc, quam fint profecuturi idoneo tempore : adeo ut me, etfi nollem, ad meî defenfionem cogant.

Sed, ut ordine procedam, & reliquo faltem orbi (fi non etiam Vobis) fatisfaciam, & palamfaciam omnibus, me nihil unquam omi- fiffe, non folum officii , fed etiam comitatis, quo mererer plane alio modo à Vobis haberi quàm habitus fum : hic fummatim vobis ex- ponam caufae meœ juftttiam & iniquitatem adverfariorum meorum, ut, fi pote eft, per Vos ipfos eorum ulcifcar injurias ; aut fi iftud con* fequi non dabitur, dignemini faltem me edocere de ordine litis contra me in | veftrà Urbe inftttutae, qui in illà federint judices, & quibus motivis innixi fuerint. Necdum enim quicquam de eo refeivi, nifi per feripta iftorum Voetiorum, aut per rumores in eorum favo- rem fparfos, quibus certô credere non poffum. Anno 1639, mente Martio, D. jEmylius, in veftro Lyceo Pro-

a. L'en-tête complet de l'édition de 1 656 se trouva reproduit ci-avant, p. 277.— Le tome III des Lettres de ûescartes en latin, publié seulement en i683, chez Blaeu, à Amsterdam, donnait le titre suivant: Epijîola I. \Continens querelam Apologeticam ai Amplijfimwn Magiflratum. Ultra- jeâinum \ adverfus Dominos Voetios Patrem& Filium. — Les numéros, en haut des pages, renvoient à la pagination du texte français, p. 201-273 ci-avant.

�� � 284 QjJERELA jo3-jo5.

feffor & prœcipuum illius ornamentum, oratione funebri parentavit D. Renerio, qui etiam veftram Academiam plurimum ornaverat ; ac inter multa ad ejus honorem fpe&antia, maximam orationis fuae partem infumpfit in eo laudando ab amicitiâ quam mecum coluerat ; iis in me collatis maximis elogiis, quœ referre verecundia mea non finit. Hîc folùm apponam titulum & conclufionem Elegiae, quam orationi illi, cùm excuderetur, adjunxit. Titulus hic erat : Ad mânes defunâi, qui cum NobiliJJimo Viro Renato des Cartes, no/tri fœculi Atlante & Archimede unico, vixit conjunâijjïme, abdita naturœ & cœli extima penetrare ab eodem edoâus. Et in conclufione ita compellaba t defuncTum :

Et nova quœ docuit, tibinunc comperta patefcunt, Omniaque in liquido funt manifefia die;

Ut merito dubites, utrum magis illius arti, An nunc indigetijint mage clara tibi.

Honeftioribus è veftrâ Urbe haî laudes placuerunt, uti ex eo patuit quôd eas publici juris fieri per Académie veftrae Typographum expedire vifum fuit. | Nec in illas ullius adulationis cadebat fufpicio, cùm eo tempore D. jEmylius nonnifi ex famâ & fcriptis meis me noffet. Nec eas ipfe expetiveram ; nam è contrario, cùm quaedam eodem fpe&antia carmina, ab ipfo condita & ad me miffa ut illa perluftrarem, poftea repeterentur, quôd eorum exemplar nullum haberet, illa tamen praelo vellet committere, honefte me ab il lis reftituendis excufavi. Non quôd mihi à tanto viro laudari volupe non effet ; fed quôd, cum fcirem vix quem poffe fummis efferri lau- dibus à laudatiffimis viris, citra eorum offenfam qui taies volunt haberi neque funt, fatis mihi erat noffe quid de me fentiret, nec id ab ipfo vulgari cupiebam.

Paulo poft, nempe menfe Junio ejufdem anni, G.Voetius prolixas confcripfit thefes de Atheifmo. Et quamvis diferte in illis non nomi- narer, qui tamen me norunt, fatis poffunt percipere jafta ibi ab eo fuiffe fundamenta pertinacis illius calumniae, in quà | femper deinceps perfeveravit. Immifcuit enim illic Atheifmi notis omnia quae ex rumore publico mihi tribui noverat, etfi ex illis nihil nifi bonum & laude dignum* fuerit. Et quod notatu eft digniffimum, me quoque ex fama demum & fcriptis noverat; adeo ut ex illis ipfis dotibus, quœ laudum ^Emylii materia fuerant, Voetius maledicentias fuae venenum confecerit.

a. a Et laude dignum » addition. Voir p. 2o5, 1. 4.

�� � 2o5-*> 7 . ÀPOLOGETICA. 285

Non dicam quot honeftiorum teftimonio ab eo tempore com- pertum habuerim, conari ipfum omnibus perfuadere me Atheum effe, & quomodoundique per has Provincias hoc virus difpergeret : id enim vellet fibi probari, & quamdiu eâ pollebit poteftate, nemo eft qui velit in ipfum teftis effe. Satis habuero obfervaffe quôd, anno fequenti, ivit perquifitum, per ipfa Gallise Cœnobia, unum ex fer- ventiffimis Religionis Romanae propugnatoribus, quocum in me confpiraret, tanquam in generis humani hoftem publicum. Repe- tam hîc quaedam ex eâ quam ad ipfum perfcripfit epiftolâ, cujus ad orv-réyparçoi/, quod eft pênes me, exaftum apographum ha&enus vo- bis mifi. Haec funt ipfius verba : Renati des Cartes Philofophemata quœdatn Gallice in 4? édita vidijti proculdubio. Molitur \ ille vir, Jed fera nimis, ut opinor, feâam novatn, nunquam ante hac in rerum naturâ vifam aut auditam ; & funt qui illum admirantur atque ado- rant, tanquam novum Deum de cœlo lapfum. Et paulo poft : Judicio ac cenfurœ tuœ copiera ipjius fubjici debebant : à nullo Phyfico aut Metaphyjico felicius dejicerentur, quàm à te ; quippe qui eâ in parte Philofophiœ excellis, in quâ ille plurimum pojfe creditur, in Geome- triâfcil. & Opticâ. Certe dignus hiclabor eruditione & Jubtilitate tuâ. Veritas à te ajferta haâenus, & in conciliatione Theologiœ ac Phyjicœ & Metaphyficœ cum Mathefi oftenfa, te requirit vindicem, &c. Ubi notari velim, quôd licet nefas non fit amicitiam colère cum homini- bus alterius religionis & ad illos perfcribere (alias reatu grandi propter fcedus cum noftro Rege vos ipfi implicaremini), tamen in fandto hoc Reformato, qui me plerumque Jefuitaftrum vocitat, nulloque frequentiori ad me apud vos traducendum utitur argu- mento, quàm eo quod à meâ defumit Religione, id indicio eft cer- tiffimo non fervare illum régulas quas aliis folet praefcribere ; nec tantse effe fcrupulofitatis, fi credat nihil iftius emanaturum ad ple- bem, quin poffit unius è noftris Religiofis ambire benevolentiam, eumque pro veritatis affertore agnofcere, dicendo : Veritas à te ajferta & in conciliatione Theologiœ oftenfa, &c, fi modo per ipfum mihi ullo modo obeffe queat.

Et quo conftet eum, non quôd aliquid putaret reprehendendum effe in meis opinionibus (quas nequidem, utpote captum ejus fupe- rantes, aifequi poteft), fed ex merâ malignitate conatum fuiffe me publiée | traducere tanquam novae cujufdam hasrefeos authorem, di- cendo : Molitur ille vir novam feclam, &c. Et funt qui illum adorant tanquam Deum, &c. : referam quid ipfi prudens ille & eruditus reli- giofus refponderit : Se videlicet libenter contra meas opiniones fcrip- turum, fi rationes ullas haberet ad eas impugnandas ; rogare igitur

�� � 286 QuERELA

��207-209.

��Voetium, vellet fuas fecum communicare, aut quas amicifuggejfiffent • Je quoque à fuâ parte in Mas inquifititrum. Sed nullam unquam tranfmifit Voetius, licet mihi nominati fuerint, quibus earum per- quifitionem commiferat. Satis habuit fuam cum Vanino compara- tionem, quae primas tenet inter ejus calumnias, perfcripfiffe, & famam fparfiffe illum Monachum contra me fcripturum*.

Adhœc, ut liqueat non me metuere, fi mes quoad res littera- rias fententia; impugnentur, nec ullo modo id trahere in offenfam, modo à calumniis contra meos mores abftineatur : hîc addam fapien- tem illum religiofum, fuum refponfum apertum mihi mififfe, ac meo arbitrio illud permififfe, meque ipfum id fideliter G. Voetio redden- dum curafle, poftquam legiffem & obfignafTem. In quo nihil fuberat figmenti vel collufionis : ille enim religiofus animo deftinabat facere quod promittebat ; ac fi Voetius cum confpiratae fuas faftionis uni- verfo popello, vel minimam illi contra me rationem fuggerere potuiffet, eam proculdubio illeviffet charta;, quod & mihi fuiffet jgratiffimum : uti inde patuit, quôd poftea alias fcripto mandant, quas ego ipfe edi curavi fub titulo Secundarum Obje&ionum ad- verfus Meditationes meas.

Taceo quas illo biennio evenerunt quoad D. Regium, qui puta- batur meas opiniones philofophicas docere, & periculum adiit primi propter illas martyrii : licet poftea viderim, in libro cui nomen fuum praîfixit, eum hac in parte innocentiorem fuiffe quàm putaveram. Nihil enim eo in libro pofuit, eorum refpedu quai ad Theologiam poffunt referri, quod meo fenfui ex diametro non adverfetur.

Teneor tamen dicere quôd, occafione unius in thefibus fuis vo- culaï, qua: nullius erat momenti, nec quo fenfu eam interpretabatur cum reccptà pugnabat fententià, contrarias thefes Voetius emiferit quai per triduum fuerunt agitatai; in quà difputatione & ego fui nominatus, ne dubitari poffet me illi eife authorem opinionum earum, quibus id fuis in thefibus dabat elogii, Atheos vel beftias effe qui cas admitterent ; & quafi novai alicujus fe£laî hœreticorum ap^r,-/ô; fuiffem, aut me venditaffem pro Prophetà, de me, ridendi caufà, dicebat Elias veniet. Imô parum abfuit quin D. Regium hai- refeos nota inureret, | Facultatis fuœ Theologicae nomine : quod fafturus erat, nifi primarius Vcftri ordinis Vir eum impediviffet; ac tandem emiil'um fuit, Academia; veftrai nomine, judicium quo meaî damnabantur opiniones fub titulo noiw <L'- preefumptoe Philojophùv.

a. Scriplurum. Texte français, p. 207, 1. i5 : e'criuoit. Lire peut-être : êcriroit.

�� � 209-2M. Apologetica. 287

Poft quas nihil aliud ei reftabat, quàm abuti Facultate fuâ Theolo gicâ, quae tota, uti poftea patuit, in ipfius erat arbitrio, ad me tradu- cendum apud Magiftratum, ceu authoremdoclrinaî adeo perniciofae, ut unum ex veftris Profefforibus tabe hsereticâ infeciffet.

Poftquam haecomnia mihi innotuiffent, fummae fuiffet impruden- tiae, me iftius hominis machinationibus non opponere ; nec potuiffem honeftiorem ad id, juftiorem, aut molliorem 1 viam infiftere, & de quâ minus poffet queri, eâ quam inftiti. Satis enim habui, occafione fcripti quod tum mihi fudabat fub praslo, enarrare paucis injurias quas ab ipfo acceperam, nonalio animo quàm ejus cuniculos dete- gendi, & maledicentiee ipfius impetum infringendi, fignificando iis qui eas audire poffent, non effe citra probationem admittendas, eô quôd ab homine inimico prodirent.

Quas moneo ad eos erudiendos, quibus probus ifte Vir perfuafit me priorem ipfum adortum fuiffe : juvabit enim illos fcire, quôd praeter tetros fermones quos undique accipiebam ab ipfo de me haberi, in fuis le&ionibus, difputationibus, | concionibus & alibi, & ipfius manu exaratas epiftolas (quarum autographa affervo), in qua- rum unâ me confert cum Vanino, cui comparationi atrociffima & fœtidiffima obtreclationum fuarum innititur : poffim enumerare fep- tem diverfa fcripta typis excufa, quibus mihi nocere annixus eft, priuf- quam aliquid dixiffem.fcripfiffem aut feciffemadverfus eum. Nempe quatuor varia de Atheifmo ; quintum, quod vocabat Corollaria ihe- fibus de Jubilœofubjecla; fextum, quod erat Appendix ad ijla Corol- laria, ftve The/es de formis fubjlantialibus ; & tandem pro feptimo, J udicium Academix Ultrajeclinœ. Non quôd velim quicquam demp- tum parti ei quam ipfius Collega; fibi in hoc ultimo vendicant; fed cùm ipforum tune effet Rector, non ibunt infkias potiorem illi de- beri. Dicetur fortaffe, me in majori parte illorum feriptorum typis editorum nominatum non fuiffe; fed nec ipfe in meo feripto nomi- nabatur, imô nec veftra vel Academia vel Urbs : adeo ut id folum effet diferiminis, quôd vera cùm effent quœ de ipfo feripferam, multo magis eum offendebant, quàm me quas de me feripferat, utpote quœ omni, non folum veritate, fed etiam veriiimilitudine carerent.

Rêvera ita ipfum pupugit ha;c mea feriptio, ut paulo poft refeive- rim, agitare eum confilia | de aclione injuriarum mihi movendà, & varia fcripta contra me componere : ut vellet eodem tempore me verberare & in jus trahere, quo fie mulftaretur infuper qui vapu- laffet.

a. « Aut molliorem » addition. Voir p. 209, 1. 14.

�� � 288 Q.UERELA 2 ii-ai 3.

Et fane variis ex locis prœmonebar ipfum contra me fcripturire : etiam adeo res erat vulgata, ex Galliâ id ad me fcribebatur. Refere- bantur quoque ex ipfius in me fcriptis nonnulla fingularia, quas nunc proftant partim in Prœfatione libri qui Schoockio tribuitur, par- tim in Hijioricâ narratione, quœ veftrœ Academiœ nomen prasfixum habet. Etiam edocebar ipfum deliberare de iis qui, ipfo inftigante, in me effent fcripturi, id eft qui fub fuis nominibus compofitiones ejus evulgarent, jlylum faciendo fuum & addendo de fuo quod poffent ; atque in multorum hominum confortio quendam dixiffe, eas partes effe filio ipfius committendas, fed interceffitîe matrem, ac refpon- diffe filium fuum juniorem effe quàm ut fuae fama3 periculum hoc fubire deberet; maritumque potius fcripturum, fi quenquam fcri- bere oporteret. Necdum ulla Schoockii fiebat mentio ; & plures tum fciebant quid futurum effet in eo libro, qui poftea prodiit ejus nomine. Quod obfervo ut expendatis, quàm parum probabiliter poft ifta poffet Voetius perfuadere, contra confcientiam infinitorum hominum qui idem quod ego noverant, fe futurum | extra noxam librorum qui in me' ad fuî defenfionem ederentur; ac limul videatis, juftam mihi fuppetiiffe caufam, ubi accepi fex priora folia talis libri, cui nullius dum authoris nomen erat prœfcriptum, Voetio infcri- bendi refponfum quod illi adornabam.

Sed, quod me maxime movit ad illam refponfionem confcriben- dam, non fuit atrocitas injuriarum quas illis in foliis reperiebam : ita abfurdœ & parum credibiles erant, ut digniores contemptu quàm offenfâ & ira" viderentur; verùm eô me très aliae graviores rationes impulerunt. Harum prima fuit publica utilitas & quies harum Provinciarum, quam femper optarunt & procurarunt Galli mei ma- jori cum cura quàm plures indigenae : quamvis enim nullius crimi- nis dicam Voetio fcribere vellem, putavi utilem me huic Reip. operam navaturum, fimplicioribus eas veritates retegendo quas de ipfo compertas habebam, eodem prorfus modo, at longe meliori jure , ac ipfe plura de me fpargebat mendacia, fingendo id fe facere ad prœmonitionem Jludiofœ juventutis. Altéra mea ratio fuit, quôd fpeciatim noffem me rem gratam fa&urum pluribus civibus veftris : non iis equidem qui à veftris facris abhorrent, ut abfurde aliis per- fuadere conatur (ex illis enim credo neminem effe, qui eum fie non I contemnat, ut optet illi fimiles omnes fieri qui illa tuentur ac

a. « In me » addition. Voir p. 212, 1. 1.

b. « Et ira » idem. Même page, 1. 10.

c. « Eodem... jure ». Texte français, p. 212, 1. 18 : pour, le recom- penser.

�� � ai3-si5. Apologetica. 280

feclantur)', fed plurimis maxime zelotis & honeftioribus ex iis qui ea profitentur, etiam ex veftris Miniftris; quibus id laudis debeo, quôd licet nihil non fecerit ut eos partibus fuis implicaret, & libel- lum fupplicem ad id cuidam Synodo obtulerit (ut filii fui fcripta me docent), nihil tamen ab illis in meum prasjudicium confequi po- tuerit. Imô quod à Synedrio teftimonium retulit, oftendit id eos denegaffe : nam, tranfcripto verbo ad verbum libello fupplici quem obtulerat & in quo nominor, fimplex illi perhibent teftimonium morum, quale honefte nequilfent ulli collegae fuo denegare, quamdiu nondum judicii publici cenfuram incurrit, nec eum accufare vo- lunt; fed nullam ifthic meî, vel ullius rei ad me fpeftantis, faciunt mentionem ; quin déclarant id ei concedi teftimonium ad veftrum poftulatum : op het verfoeck van de achtbaere Heeren Magijîraet der Stadt Utrecht, &c, forte non concefluri illud, fi folus petiiflet. Et etiamnum vix dubito quin fi, remotis ex eorum numéro iis qui ejus effe creaturae vel difcipuli nofcuntur, cceteri rogentur quid fentiant de falfo teftimonio quod Schoockio adverfus me prjefcripfit, fint de re totâ fincere & candide pronunciaturi. Tertia mea ratio fuit, quôd cùm Voetius vellet mihi fcribere injuriarum aftionem ad ea pro- banda quae obiter & fummarie priori meo fcripto fueram complexus, putavi fingula effe diftinctiùs explicanda & ita dilucide altero fcripto comprobanda, ut fublevarer labore illa ulterius probandi in judicio, & ipfi demerem voluntatem me ad id juridice cogendi.

Sic ergo, alter omeo fcripto adornato, ut & ipfum femet fufficienter tueri, & prius quoque defendere poffet, miffifque illius exemplaribus quibufdam ad DD. binos veftros Confules p. t., quœ illis oblata fuere honeftiffime meo nomine per duosè primariis & honeftioribus civibus veftris: non leviter me perculit quôd, aliquot poftea fepti- manis, veftrum recepi Edidum, promulgatum i3 Junii 1643. Non quôd impendio non lastarer de eo quod continebat refpeftu Voetii : ejus enim ibi manifeftam condemnationem legebam, eo quôd ipfum pronunciabatis inutilem, imô valde noxium veftrœ Urbi, fi quae de illo fcripferam vera forent; de illorum etenim veritate certus eram. Sed mirabar me à Vobis citatum fuiffe ad ea comprobanda, quafi ulla Vobis jurifdidio in me competiiffet ; mirabar quoque hanc citationem tanto cum ftrepitu faclam fuiffe, & ad campanae fonum, ac fi reus fuiffem; & tandem mirabar quôd ad id fuppofuiffetis nefcire vos domicilium meum, cùm DD. veftri Confules de illo po- tuiffent edoceri (nifi jam non illud nefciebant),rogatis iis qu' librum

a. « Ac fe&antur » addition. Voir p. 2i3, 1. 2.

Œuvres. III. 81

�� � 2 ÇO QjJERELA 1 15-217.

meum ipfis offerre meo nomine dignati fuerant. Quoniam tamen hic procedendi modus varias poffet interpretationes admittere, & me, non odium, fed amorem veftrum commeruiffe putarem,credidi vobis animum effe non mihi nocendi, fed folùm rem totam divul- gandi, ut qui reus erat & veftrae jurifdictioni obnoxius, poffet cum totius orbis approbatione puniri.

Ideo quoque meam ad veftrum Ediftum refponfionem typis mandavi, quâ poft gratias aclas quôd dignaremini examen fufcipere morum hominis à quo lœfus eram, rogabam etiam ut eâ occafione velletis inquirere, num confcius & particeps fuiffet libri fub nomine Schoockii editi, quo variis profcindebar calumniis : non quôd di- (erte afBrmarem eum hîc complicem effe ; fed cùm omnes id fufpi- carentur, jufta fuberat caufa vos enixe rogandi ut quaeftionem hac de re haberetis. Etiam exprefliffime declarabam nolle me A&oris contra ipfum partes fufcipere, & proteftabar de injuria, fi ullam in me jurifdictionem arriperetis. Ac tandem, fi quae forte viderentur Vobis | non fatis dilucide probata in meis fcriptis, me fufficientes ' eorum probationes Vobis fubminiftraturum pollicebar, quoties illas à me petere placuiffet.

Poft taie refponfum, impoffibile putabam ullam vobis fore inten- tioncm me divexandi, cùm praefertim ex variis locis nunciaretur librum meum diligentiffime à plurimis le&itatum fuiffe, imô à multis eorum qui xMagiftratu in prascipuis harum Provinciarum civitatibus defunguntur, nihilque quenquam eorum in illo obfer- valfe, quod Voetio querendi de me, aut vobis me vituperandi, juftam anfam prœbere polfet.Adeoque mea caufa tam univerfaliter probaba- tur, ut qui de illà aliquot hominum chiliadas différentes audiverant, affeverarent duos tantùm repertos effe qui me culpare anniterentur : & hi duo palam agnofcebantur tanquam Voetianœ faclionis proxe- netœ ejufque emijfarii, ut loquitur Schoockius, qui affirmât plures taies ei elfe ; quod Schoockio optime perfpectum effe débet.

Nihilominus mirabar, nullum ampliùs nuncium Ultraje&o, uti folebam antea, me accipere ; & très integri menfes elapfi funt, priuf- quam refcirem quid ifthic ageretur, quibus finitis duas fucceflîve accepi epiftolas, manûs mihi ignotœ, quibus monebar Praetorem veftrum me tanquam reum citaffe perfonaliter, neque etiam fecu- rum futurum hac in provincià, eo quôd, per concordata quaedam, fcntentia; quœ | in veftrà feruntur, etiam in hac mandentur execu- tioni. Jocari epiftolarum fcriptorem initio rebar, nec id me commo- vebat; Hagam tamen excurri, de re totà accuratiùs inquifiturus; & cùm ita fe cam habere comperilfem, adii Excell. D. Legatum de La

�� � 217-218. Apologetica. 291

Thuillerie, qui promptiffimum in me juvando fe praeftitit, ut & ge- neratim reliqui omnes quos compellavi ; atque fie facillime obtinui quod volebam.

Sed nihil aliud petieram, quàm fufflaminari impetum extraordina- riae a&ionis, in cujus primordiis credebam adhuc vos verfari, plane nefeius fententiae quam aiunt Vos jam anteain me tuliffe. Nihil iftius inaudivi, nifi poft aliquot feptimanas, cùm cafu delapfus in confortium nobilium quorundam & generoforum illorum animorum, qui ftu- dio juftitise ducuntur, quamvis nullam familiaritatem contraxerint cum iis quos lsefos putant, ab illis audivi promulgatam fuiffe contra me Veftro nomine fententiam, quà duo illa feripta, in quibus de Voetio loquutus eram , tanquam libelli famofi damnabantur. Et quoniam vix poteram id mihi perfuadere, eo quôd haberem in veftrâ Urbe amicos, qui id mihi non renunciarent, licet | antea in tempore monuiffent de Edifto veftro promulgato i3 Junii, refponfum fuit, illam promulgationem i3 Junii faclam fuiffe longe celebriori ritu quàm alias folet, majori cum populi convocatione, fuifleque ediftum illud typis deferiptum, affixum, & fedulô per praecipuas hujufce Belgii fœderati Civitates tranfmiffum, ut mirum non fuerit id mihi innotuiffe; fed poft refponfionem meam, plane ftylum & ordinem agendi" fuiffe immutatum, meofque adverfarios tam follicite caviffe, ne refeiretur id quod contra me moliebantur, ac fi confilium fuiffet clancularium b de hoftili quâdam urbe intercipiendâ : voluifle tamen eos quafdam formalitates, uti loquuntur , obfervari, eâque de caufû fententiam quam à Vobis erant confecuti, è Curiâ recitatam fuiffe, fed horâ folitâ, & poft alia feripta, & cùm judicabatur id à nemine eorum à quibus prsemoneri potuiffem animadverfum iri. Verùm non ita follicitos fuiffe refpe&u citationum veftri Prastoris quas erant fequuturœ; utpote cùm reputarent me, licet prœmonitum, nullâ ratione illi malo medicam manum adhibere poffe, eo quôd, libris meis jam damnatis, & me perfonaliter citato, fequutura effet fen- tentia ob vadimonium non obitum, qua; nihil fonaret molliùs, quàm exilio me gravique œre muldandum, & libros meos flammis ultri- cibus d abfumendos. Quin affirmant nonnulli (Ult.pat., pag. 407)' Voetium jam in anteceffum tranfegijfe cum carnifice, ac Jlipulatum

a. « Et ordinem agendi » addition. Voir p. 218, 1. 10.

b. « Clancularium » idem. Même page, 1. 12.

c. « Uti loquuntur » id., 1. 14.

d. « Ultricibus » id., 1. 29.

e. Parenthèse ajoutée. Voir p. 219, 1. 1.

�� � 2Ç2 QjJERELA ai8-ui.

fuijfe tantum illum excitaturum ignem \eos comburendo, ut Jlamma è longinquo confpici poffet.

Addebatur confilium eorum poft ifta fuifle, typis committere fub Academiae veftras nomine prolixam narrationem eorum omnium quae facta effent ; eique plura adjicere tum teftimonia tum carmina, tam in laudem G. Voetii quàm in contumeliam meam, eorumque exemplaria fedulo per totum terrarum orbem tranfmittere, ut nullum in locum ire poffem, quem mei nominis infamià deturpa- tum non reperirem, & ad quem gloria triumphi Voetiani non fe extenderet.

In iftius rei confirmationem referebatur quôd, poft iftius proceffûs impetum quadantenus fufflaminâtum, adhuc édita fuiffet, nomine Academiae veftrœ, narratio eorum quae contigerant ante primum meum fcriptum, cum aliquot ex illis teftimoniis in favorem Voetii corrafis'; | & has fuifle pulveris fui pyrii reliquias, quas confumere voluerat, cùm fpes jam decolaflet illis melius utendi.

Quaerebam quo fundamento, quove praetextu, eo ordine contra me ac~tum fuiffet; fed nihil certi refpondebatur. Solùm dicebatur quôd à tempore primée veftree publicationis, omnes emiffarii & affeclae " Voetii perpétua fuâ maledicentiâ occupaverant omnes circulos & omnia confortia, in quibus poterant reperire qui patulas aures fibi praeberent; quâarteficplebemconcitaverant, ut nemo eorum quibus de veritate conftabat, & qui ad illorum calumnias exhorrefcebant, quicquam auderet pro me mutire; preecipue ex quo videbant quo- modo cum D. Regio aélum fuiffet; cujus hîc non refero hiftoriam, cum vobis fit notiflima. Sed tamen, cùm expenderentur omnia quas ifti Voetii affeclae & emiffarii de me dicebant, ad duo potiffimum capita fpe&are videbantur. Unum, me effe Jefuitarum difcipulum, | in quorum favorem fcripfiffem contra illum Reformatas Religionis Atlantem & c Propugnatorem fortifflmum,Gisbertum Voetium; imô forte ab ipfîs clam fubmiffum me fuifle ad ferendas diffenfiones in his oris. Alterum, nullam mihi à Voetio unquam illatam fuiffe injuriam, nec illum ullo modo authorem extitiffe libri contra me fcripti, fed unicum Schoockium; qui cùm tune quoque in veftrâ Urbe forte fuiffet, ipfum hac in parte plene liberabar, & fibi foli vel honorem vel probrum illius fcripti deberi volebat; adeoque inju- ria me Voetium ideo aceufaffe, ut haberem praetextum adverfus

a. « Corrafis » addition. Page 220, 1. 1.

b. « Emiffarii & affeclae » : les fauteurs. Page 220, 1. 8.

c. « Atlantem & » addition. Voir p. 221, 1. 2.

�� � »ji-m3. Apologetica. 295

illum fcribendi, atque fie Religionem veftram publiée traducendi.

Atque hinc faftum ut putaretur, veftram fententiam duplici illi capiti innixam fuiffe : nec immérité plane, fi talis ea fuerit, qualis typis exeufa repraefentatur in libello, fine authoris nomine edito, fub titulo Aengevangen proceduren &c, quem Schoockius à juniore Voetio prodiiffe afferit.

Ubi haec omnia refeivi, putavi meum effe rationes inire me juftifi- candi, & aequitatem meae caufae apud eosomnes propalandi, qui forte fecius de illâ opinarentur. Sed quoad primum caput, nullâ labo- rabam difficultate in me exeufando : cùm enim fim eâ oriundus quâ fum regione, ejufque religionis quam profiteor, foli Galliae hoftes poterant mihi vitio vertere amicitiam cum iis quibus folent noftri Reges cogitationum fuarum penetralia referare, eos in Confeffarios fuos eligendo. Taies autem funt in Gallià Jefuitas; & fpeciatim | R. P. Dinetus, cui uni quod feripferim probro mihi vertitur, in Régis Confeffarium eleftus fuit, paulo poft editam epiftolam quam illi inferipferam. Et fi, hac non obftante ratione, fuperfint adhuc homines ita partiales & zelotae Religionis quae in his oris obtinet, ut graviter ferant omnem communicationem cum iis qui illam fe impugnare profitentur, id fane turpius ipfis débet videri in Voetio, qui cùm velit effe Ecclefiarum Belgicarutn decus & ornamentum, feribit nihilominus ad Monachos quorum régula eft Jefuiticâ aufte- rior, eofque vocat Defenfores Veritatis, ut fe eorum favori infi- nuet, quàm in homine Gallo qui eadem facra cum fuo Rege palam colit.

Sed praeterea, ut vobis liquidé conftet quantopere Voetius ftudeat aliis imponere, & iis qui fibi credant ea perfuadere, qua; ne ipfe quidem crédit : fi dignemlni légère libellum qui inferibitur Sep timee Objeâiones &c, qui continet illam epiftolam cujus occafione mihi Jefuitarum amicitia objicitur, & cujus, ut aiunt, condemnationem à vobis Voetius obtinuit, aut fi faltem vobis placuerit ab aliquo qui ipfum legerit percontari quâ de re agat : deprehendetis totum eum librum feriptum effe contra aliquem Jefuitam, cujus tamen nunc amieum me effe glorior, nec me docuerunt Magiftri | me irreconcilia- bilem effe. Scietis infuper me vicies plura in illum Jefuitam tune fcripfiffe quàm in Voetium, de quo nonnifi obiter, diffimulato quoque ejus nomine, loquutus fueram. Adeo ut, cùm vobis author fuit iftius libri condemnandi, videatur fe procuratorem Jefuitarum conftituiffe, & plus à vobis in ipforum favorem obtinuiffe, quàm conati fint aut fperarint confequi à Magiftratibus ullarum Urbium in quibus plurimum poffe perhibentur. Et quaedam honeftatis ac comi-

�� � 2Ç4 QjJERELA i23-«5.

tatis verba*, quae eo in libro pofueram, rapuit obtorto collo b , perfua- furus iis qui illa folummodo vidèrent, nec legerent castera, magnam mini intercedere familiaritatem cum Jefuitis; perinde ac fi quis me accufaret, non fane in Galliâ, ubi tam frivolae accufationes contemptui forent, fed in aliquâ ditione in quà feveriffima Inquiûtio obtineret, arftam me cum Voetio colère amicitiam, idque inde probaret, quôd eum nominem Celeberrimum Virum in titulo prolixae Epiftolae quam illi publiée infcripfi. Non dubito palam iis fore, qui hanc legiffent Epiftolam, mendacio eum fuiffe deleclatum, qui me fie aceufaffet, eofque nafo fufpendiffe adunco, quibus talia aufus effet proponere.

Quoad fecundum caput, quamvis illi refutando non deeffent multi teftes, fi eos voluiffem nominare, cenfui nihil tutius fore mihi quàm recla Schoockium aggredi, ut in locum Voetii plecteretur, fi ejus crimen in fe vellet derivare; aut fi | non tam eximiae in ipfum effet charitatis, malletque aliquam exeufationem mereri, totius rei veri- tatem retegere teneretur.

Prudentia, integritas, generofitas eorum qui adminiftrant Remp. eâ in Provinciâ in quâ degit, mihi perfuaferunt illos juftitiam petenti neutiquam denegaturos, quamvis nunquam antea quenquam ex illis compellare datum fuiffet, eofque omnes Schoockius amicos haberet, effetque Reftor Univerfitatis ipforum, cùm querelam meam adverfus ipfum detuli. Sola enim juflitia Refp. & imperia tuetur ; illius gratiâ, primi mortalium fylvas & fpeluncas reliquere ad Urbes extruendas; ea fola eft quse confert libertatem, ut è contrario ex reo- rum impunitate & condemnatione innocentium nafeitur licentia, quas, juxta Politicorum obfervationem, femper fuit exitio Rebufpu- blicis : adeoque vix dubitabam prudentiflimos Magiftratus, qui Reip. bonum optant, & authoritatis fuae tuendœ funt ftudiofi, follicite pro- curaturos ut jus mihi, ubi id petiiffem, adminiftraretur.

Quid inde evenerit, poftea refeiviftis, & quomodo DD. Profeffores Univerfitatis Groninganae, quos Schoockius in judices fuos expetiit, eâ omni erga ipfum ufi fint manfuctudine quam exoptare poterat, |& nihilominus, prudentia fingulari, omnem quam expeclabam, & légitime defiderare poteram, fatisfactionem mihi dederint. Privatis enim non licet fanguinem, famam vel bona petere adverfariorum fuorum; fufficit fi eorum profpiciatur indemnitati, quantum judicis pote eft : reliqua ipfos non fpectant, fed publicum. Quod autem potiffimum meî intererat in hoc negotio, erat ut retegeretur falfitas

a. « Honeftatis ac comitaus » : de civilité. Page 223, 1. 11.

b. « Rapuit obtorto collo » : il a pris prétexte. Page 223, 1. 10.

�� � S25-228. Apologetica.

��2 9 Ç

��accufationum adverius me in veftrâ Urbe inftitutarum : quare non poterant jure mini illa denegare Afta quas eo inferviebant, & quœ Schoockius fe excufaturus apud eos depofuerat. Sed illa Afta talia funt & tam dilucide aperiunt crimen G. Voetii & Collegae fui De- matii, uti poftea fum di&urus, ut crediderim, cùm ea recepi, hos duos protinus fe in pedes conjefturos & fugam ex veftrâ Urbe arrepturos fuiffe , quamprimum illis quid Groninga; faftum erat innotuiffet Satifque habui ea Afta vobis mittere, nullâ petitione per me fpe- ciatim fadà, quoniam nec volebam, nec dum volo, Aftorem me adverfus ipfos conftituere; reputabamque vos forte antiquius habi- turos, in caufà tam publicâ, ex proprio motu & nobili officio* jus adminiftrare, quàm ad id ab ullo inftigari.

|Sed necdum obfervare potui documenta quae tum vobis fubmifi ullum effeftum produxiffe ; folùm paucis poft diebus exemplar mihi datum fuit hujufce decreti : De Vroet/chap der Stadt Utrecht inter- diceert ende verbiedt welfcherpelijck de Boeck-druckers ende Boeck- verkopers binnen defe Stadt ende vryheit van dieu te drucken ofte te doen drucken, mitfgaders te verkopen ofdoen verkopen, eenige boecks- kens of gefchriften pro ofte contra Des Cartes, op arbitrale correctie. A&um den 1 1 Junii 1645. Et fubfcriptum erat : C. De Ridder.

Inde judicaffem velle vos plane fopire hoc negotium, nifi eodem tempore percepiffem Voetium habere fub praelo libellum contra me, nempe Epiftolam nomine Schoockii, cujus abfque | authoris confenfu editionem abfolvi curabat, illi nociturus fi poffet, & novas in me calumnias publicaturus. Etiam poftea multi libri funt editi, nomine filii fui, qui omnes adverfus me, licet quoque contra alios, fuerunt. Neque id proculdubio ibitis inficias, quandoquidemcondemnaftis librum, ceu in Voetium editum, cujus duaj tantum vel très periodi ipfum fpeftabant, & reliqua fcriptio tota in quendam Jefuitam erat adornata. Non audivi tamen Typographos & Bibliopolas, qui illos in me libros excuderunt & vendiderunt, ullam ideo pcenam incurriffe.

PraatereaVoetius&Dematius ita juftitiœ fecuri fuerunt, ob crimen cujus propriis fuis manibus funt convifti, ut loco fugœ quam eos ftatim arrepturos credideram, adionem injuriarum intentarint Schoockio, quafi eos calumniatus effet, eo quôd noluit perfeverare eâ in malitiâ quam ipfum docuerant ; ac aufus fuerat veritatem enunciare coram legitimis fuis judicibus, cùm de eà in judicio poftu- laretur, nec poffet j débitas calumniatoribus pœnas vitare, nifi eam

a. « Et nobiti officio » addition. Voir p. 225, 1. 26.

�� � 296

��Q.UERËLA aî8-î3i.

��retegendo. Sed cùm ifta lis ab initio fatis fervide utrimque con- teftata atque agitata fuiffet, derepente cùm jamjam ferenda effet fen- tentia, ita fufflaminata fuit, ut audiam ab aliquot menfibus nihil ulterius in eâ fieri.

IQuapropter ego, qui ejus prseftolabar decifionem, fperans mul- tum infervituram propalandis injuriis quas pertuli, poffem dein|ceps vocari Defertor caufœ, prout me jam Voetii, triumphum ante vifto- riam canentes', falutant, fi omni ope non conarer tandem aliquando juflitiam confequi.

Quem in finem teneor hîc vobis dicere, quomodo junior Voetius loquitur de procedendi ordine fervato, ut ait, in veftrâ urbe contra me, & de eo qui fervatus fuit Groningae contra Schoockium : ut comparatione inftitutâ inter utrumque poffitis obfervare, num vobis honorifica fint necne quas fcribit, & ita incitari ad eam mihi fatis- faftionem praeftandam quam expeto.

Inter varios libros quos junior Voetius pro fuo pâtre emifit, pen- dente Schoockianâ lite, quorum numerum non fcio, unus eft qui infcribitur Pietas inparentem, in quo à quartâ pagina quaternionis I ufque ad fecundam quaternionis K (non aliter ejus libri paginas notantur), expreffe loquitur de fententiâ quam afferit Vos pronun- ciaffe contra libros meos, & ait, inter caetera, totum negotium fuifle commiffum Deputatis ex ordine Seitatorio & Collegio DD. Pro- fejforum, aut, prout loquitur pag. i3 philyrae 4, rem omnem per Deputatos Politicos & Academicos pera&am effe. Sed quanquam ftudiofe inquifiverim quinam il li Deputati fuerint, nullius ex illis nomen adhuc refcire potui. Ait quoque eos cafum de quo inquirere voluerunt in eo fundaffe, quôd in meâ ad veftrum ediftum promul- gatum i3 Junii refponfione.l vos rogaverim, quandoquidem Voetium conftituebatis in reatu, & de vità ipfius quaaftionem inftituere vo- lebatis, dignaremini, inter caetera, perquirere num confcius effet calumniarum quae extant in libro nomine Schoockii edito contra me ; unde vult credi ipfos fuppofuiffe quôd affirmaffem Voetium effe authorem illius libri; licet certifflmum fit nihil me aliud expreffe dixiffe, quàm ejus effe de eo libro refpondere, ut qui pro fe & ipfo confcio editus effet; adeoque mihi apud eos Accufatoris & A&oris partes fuiffe delatas, G. Voetio rei " ; licet eàdem in refponfione cui eorum xpivifjicvbv innitebatur, ut ait, expreffiffime declaraverim,

a. a Triumphum ante vi&oriam canentes » addition. Voir p. 23o, 1. 1-2.

b. « Rei » : le criminel ou le deffendeur. Page 23 1, 1. 12.

�� � »3i-»33. APOLOGETICA. 207

nolle me A&orem in judicio effe contra Voetium, nec ipium in jus coram vobis vocare, nullamque vobis jurifdi&ionem in me compe- tere, imô me de injuria proteftari, fi ullam velletis ufurpare.

Affirmât prseterea patrem fuum nunquam auditum fuifle in eo

negotio, nec illud unquam follicitafle vel procuraffe. Nunquam,

inquit, AmpliJJïmus Senatus parentem fuper hoc negotio interro-

gavit, nec parens illi quicquam refpondit, nec unquam judicium

Senatûs de famojis Cartejii libellis follicitavit aut procuravit. Et

quaeftionem plane immutat : nam in veftrà promulgatione i3 Junii

declaraftis, fi vera effent quas de Voetio fcripferam, ipfum fore plane

indignum munerum quas fuftinet in veftrà Urbe, imô illi fummo-

pere noxium, | ideoque vos velle rem habere cordi, & in veritatem

inquirere; quod non aliam admittit interpretationem, nifi velle vos

inquirere, num illa quas, inter castera de illo fcripta, vobis videban-

tur eum reddere indignum muneribus fuis, ac illi in crimen impu-

tanda, vera effent. Sed iftius generis non eft res illa quam unicam

junior Voetius dicit, pag. 6 quaternionis I", fuos Deputatos exami-

naffe, num Pater fuus effet author libri qui nomen Schoockii prœ-

fert; etenim nunquam eum librum criminis loco habuiftis ejus vel

eorum refpectu qui illum compofuerunt; prout ex eo liquet quôd

cùm Schoockius palam fe illius authorem, dum effet in veftrà Urbe,

profitebatur, ejufque invidiam in fe derivaret, fublevandi Voetii

caufà, nullam ideo cenfuram à vobis veftrifve Deputatis incurrerit,

& etiamnum junior Voetius in omnibus fuis fcriptis impune laudat

& défendit, nomine patris fui, peffima quaeque illius libri : adeo ut

quôd, cùm antea declaraffetis velle vos inquirere, num Voetius reus

effet criminum quas illi impofueram, afferit fuos Deputatos de eo

folùm inquifiviffe quod nec ipfe nec illi crimini ducunt, & ita eos

me condemnaffe, quôd fuppofuerint accufatum à me Voetium ejus

rei, propter quam, etfi illius author fuiffet, condemnandus non

veniebat; licet veriffimum fit ipfum ei culpas affinem fuifle, & falfif-

fimum me unquam eum illius accufaffe; nam declaraveram | nolle

me A&oris partes contra ipfum fufcipere, nec aliud in meis fcriptis

afferueram, quàm eum librum pro eo fa&um fuiffe ipfo confcio, quod

nullatenus negat.

Praeterea omnes quas perquifitas afferit probationes, aliae non funt, quàm quôd examinatas fuerint rationes, quas in meo libro pofueram, probaturus fuum patrem authorem effe fcripti illius quod praîfert nomen Schoockii, nec fufticientes deprehenfas fint. Sed non

à. « Pag. 6 quaternionis I » addition. Page 232, 1. 8.

Œuvres. III. 82

�� � 2Ç8

��QUERELA 233-ï35.

��addit, me non affirmaffe patrem fuum illius Iibri authorem extitiffe, & è contrario, expreffe dixifle, pag. 261 editionis latinœ mei libri, nolleme id leftoribus perfuadere; fed tantùm pro illo fadum fuiffe eo confcio & confentiente. Quod & ipfe agnofcit, & ait nunquam à pâtre fuo negatum fuiffe.

Per quam.ergo regulam non folùm vult perfuadere me obligatum fuiffe ad aliud probandum quàm quod fcripferam; fed quod magis mirum eft, fupponere me fuiffe obligatum fat rationum in meo libro ponere, ad id probandum quod non affirmabam verum effe ?

Non addit quoque, refponfo meo ad promulgationem veftram i3 Junii (quod ait fuis Deputatis fuiffe in cynofuram judicii ab ipfis inftituendi), expreffe fignificatum fuiffe, quôd fi quid in meis fcriptis alicujus momenti effet, quod tamen non fatis probatum videretur, offerrem id omne dilucidiùs probare fi | rogarer. Unde fequitur eos non potuiffe methodo à me ibi propqfitce' infijlere, ut ait voluiffe eos facere, p. 6 qudter. I. lin. 9, nifi rogando num alias pro- bationes mihi fuppeterent, praster eas quas dederam.

Tandem ait patrem fuum, ad abundantiorem cautelam &cùm opus non foret, uni ex Deputatis dediffe quinque hominum declarationes five teftimonia. Nempe primum Schoocki, cui quantum deberetur fidei, conftitit poftea, ex eo quôd coram fuis judicibus Groningœ declaravit quomodo follicitatus fuerit à Voetio, Dematio & Water- latio, ad illud teftimonium perhibendum, & faepius exoptarit, ut in forma de fpecialibus interrogaretur, juxta confcientiam de Mis rej- ponfurus. Alterum Typographi, qui eft Voetiis addi&iffimus, nec ita pridem adhuc eorum Tribunal iniquum impreffit; adeo ut, fi in ipforum gratiam nihil falû depofuit, quod nequeo dicere, cùm ejus teftimonium non viderim, faltem credibile eft nihil eum declaraffe quàm quod ipfis placuit, & caetera reticuiffe; quandoquidem ipfi fuere, non judices, qui hoc teftimonium ab eo confcribi curarunt. Tertium Waterlatii, quem Schoockius affirmât à Voetio & Dematio adhibitum ad fe corrumpendum, \ ut fie in ipfo corrumpendo allabo- randum non fuerit : ut taceam hominem effe tam reverendum, ut licet fit intima: admijfionis apud Voetium, Schoockius tamen fe ho- neftiorem putat, quàm ut velit quicquam fibi cum illo effe negotii. Quartum eft illius qui fe profitetur authorem nefeio cujus libelli qui inferibitur Retorfio Calumniarum &c. Sed is nihil aliud potuitdecla- rare, nifi fe authorem effe illius libri, non Voetium, cui nec eum expreffe attribui ; folum monui plures effe qui id fufpicarentur; nec

a. « Propofitae. » Page 234, 1. 2 : Prwfcriptd.

�� � î35-j3 7 . APOLOGETICA. 2ÇO

mihi crimini verti poffet, quôd eum librum ipfi attribuiffem, quan- doquidem nec ipfe crédit ullum crimen admiffum fuifle ab ejus fcriptore, eumque in hune ufque diem laudat & tuetur, quantum poteft. Ultimum eft nefeio cujus ftudiofi, qui etiam nihil aliud po- tuit teftari, quàm fe authorem extitiffe quorundam Carminum famo- forum, in veftrà Academià diftributorum in ipfius favorem & ipfo praefente, dum quaedam difputationes haberentur. Sed nunquam eum aceufavi quôd malus effet Poê'ta : folùm dixi eum procuraffe aut faltem permififfeut illa carmina fièrent, quod negari non poteft. Ad haec tam parum eft criminis, Voetiis judicibus, in carminibus ejufmodi, ut filius non ita pridem alia curarit in fuis thefibus edenda, ejufdem ftudiofi, ejufdem commatis*, & aeque injuriofa ac prascedentia. Quin eo honore veftram afiîcit Academiam, ut de quodam, quem ex numéro veftrorum | Profefforum effe confiât, meî fimiam effe dicat, quod his verbis expreffit :

Simia mendacis Galli, mendacior ipfe.

Et palam eft, hœc duo ultima teftimonia tribus praecedentibus, numeri potius quàm ponderis gratià, addita fuiffe, & que poffet Voetius dicere fententiam non ideo tantùm in me latam fuiffe, quôd ei tribuerim librum quem non fecit, fed quôd plures taies illi tribuere voluerim ; ut fie, qui noffent caufae meaa juftitiam quoad unumquemque ex his libris, portent exiftimare me adhuc alios ipfi imputaffe, in quo peccaverim, juxta regulam quam ipfe & filius ejus folent obfervare, licet eam exprobrent aliis, Tribu, iniq., p. 126, DoIofus b verfatur in generalibus. At fi eorum Deputati, foli meœ, ut aiunt, refponfioni ad veftram promulgationem innixi funt, de folo demum libro qui Schoockii nomen praefert potuerunt quœ- ftionem inftituere, quia ibi de hoc folo loquutus fueram : ac certum eft, me non affirmaffe G. Voetium authorem fuiffe vel illius libri, vel alterius alicujus cui nomen fuum non praefcripferit; nec de quo- quam id fufpicatum fuiffe, quem rêvera fuum non reddiderit, eum laudando & defendendo, ut loquitur ipfius filius in fuâ Pietate in par., Phil. B,p. 14, lin. 3.

Videtis itaque, Ampliffimi Viri, quôd juxta deferiptionem à ju- niore Voetio factam veftrae fententias (in quo illi fidem nolim adhi- bere, nifi ipfimet id volueritis), concinnata fuit ab ejufmodi Deputatis, | qui partium nullam nullumque teftem audiverunt ; qui actorem

a. <t Ejufdem commads » addition. Page 235, 1. 27.

b. « Dolofus. » Page 236,1. 14: dolus.

�� � JOO QUERELA a3 7 -a3 9 .

reddiderunt eum quem condemnarunt, licet declaraffet nolle fe afto- rem conftituere, nec aliàs veftras jurifdiftioni obnoxius effet; qui id fecerunt, eo non prasmonito, &cùm nequidem ab ipfo fciri volue- rint quinam effent, licet fe obtuliffet ad alias dandas probationes quàm quaî fcriptas fuerant, fi à fe peterentur; qui mutarunt ftatum quaeftionis fuper quâ fundabatur prima veftra promulgatio, & rem tantùm unam examinarunt, quam fuppofuerunt ab accufatore fcrip- tam, licet eam non fcripferit, quam declararunt effe falfam, licet vera fit;quamque inftar criminis non confiderarunt ejus refpeétu quem accufatumillius fuiffe fupponebant; qui tandem, non contenti abfol- viffe reum, judicando accufationem falfam fuiffe, condemnarunt infuper eum quem ipfi accufatorem fecerant.

Attamen id à vobis velim hîc abfervari, ex nullis fequi legibus condemnandum effe accufatorem, eo quôd reus abfolvatur, nifi pro- bari poffit accufationem fufceptam fuiffe anitno calumniandi, & cùm nulla fubeffet ratio credendi quod dicebat. Adeo ut, quamvis falfum fuiffet Voetium extitiffe authorem prœcipuarum calumniarum illius libri, quod tamen verum erat; & eum iftius rei accufaffem, quod non feceram ; & judicaffent illarum calumniarum authorem effe pœnâ dignum,quod non prseftiterunt ; & obnoxius fuiffem ipforum jurifdi&ioni, & tandem | utramque partem & teftes audiviffent, ac omnes formas legitimi proceffûs obfervaffent : non tamen juftam ideo habuiffent caufam me condemnandi, eo quôd prasfumptiones, cuilibet notiffimaî, fufficerent ad probandum quôd eum non accu- faffem anitno calumniandi, & jufta mihi ratio id faciendi fuiffet.

Dicetur forte, me non fuiffe condemnatum quôd ipfum accufa- verim hujus libri, fed quôd plura alia de ipfo fcripferim meritô pledenda fi vera fuiffent, quas cùm pro falfis habita fint, id folum inquifitum, num feciffet librum contra meeditum, ut fi author illius extitiffet, potuiffem excufari à recriminatione, utpote prior ab ipfo petitus injuriis. At fi id foret, debuiffent ergo enotare quafdam faltem voculas ex meis fcriptis, quibus fe lœfum putaret, & me praemo- nere, ut fi necdum fufficienter omnia probaveram, alias probationes adducere poffem. Id autem fadum non fuit; & poffum amrmare, duo illa fcripta quas à vobis damnata dicuntur, nihil continere, non folùm quod non fit veriffimum, fed etiam quod, fi falfum effet, adioni injuriarum inftituendaî queat fufficere; uno tantùm, in epiftolâ ad Cel. Vir. p. 1 36, excepto, quôd eum calumniatorem & mendacem appellavi. Sed id tam luculenter probavi, illo ipfo in locoubi fcrip- tum eft, ut querelam de eo inftituere non valde illi utile fuerit. Et fi | teftes dandi fuiffent, fuppetebant ad manum, non unus vel duo, fed

�� � 23 9 -34'- APOLOGETICA. ^OI

ufque ad tredecim, omnes veftraî Religionis & ex primoribus Urbis Sylvaeducenfis, qui teftantur fe ab ipfo calumniis difciffos fuiffe, fuumque teftimonium publicum fecerunt, curando illud typis ex- fcribi. Mar. Epift. Apol., pag. 45, & in Ult. pat., pag. 11S'.

Id quoque poffem affirmare, quôd licet Voetii plures emiferint li- bellos polt alterum meum fcriptum, quod infcribitur Epijlola ad Ce- leberrimum Virum &c, quibus illud conantur refutare, nihil tamen potuerint diftin&e referre in quo fe laefos pertendant, nifi quôd dixe- rim Gisbertum Voetium reum effe libri Schoockiani ; & quôd, quo perfuadeant iis qui Belgice tantum illud effent lecturi, multas in latinâ editione extare injurias quae interpres Belga omiferit, obfer- varint, in Aengev. Proced.,fcurrilia diâeria non bene reddita fuiffe Poëtifche fchimpwoorden ; fed praeterea, quod eft mendum typothe- tae, qui potuh poëtifche loco poctjighe, in eo queruntur fe potius non fatis quàm nimis vapulaffe.

|Ita, Ampliffimi Domini, poteftis animadvertere illos gloriari quôd à vobis obtinuerint condemnationem ejufmodi fcripti, in quo nequi- dem ipfi ullam juftaî querelae caufam poffunt obfervare. Et ut fciatis, quôd cùm defcribunt iftius condemnationis circumftantias, dicendo G. Voetium earn nec follicitaffe nec procuraffe, eum à veftris Depu- tatis nunquam auditum fuiffe, ipfummet uni ex illis teftium fuorum, qui nec ipfi auditi fuerunt, declarationes exhibuiffe, & plura iftius generis : id non faciunt honoris veflri gratiâ, aut perfuafuri fuarft innocentiam vel meum crimen iis qui fua fcripta legent (confiât enim me conveniendum fuiffe coram judicibus meis legitimis, fi vel in le- viffimâ culpâ fuiflem, nec defuturam vobis omnibus authoritatem ad juftitiam ab ipfis confequendam, fi caufam ipfius fufcipere voluiffe- tis, miffotam extraordinario agendi modo), fed potius ut glorientur de poteftate quâ pollent apud Vcs, & fe tam formidabiles reddant veftris fubditis, quàm norunt fe inpofterum contemptibiles refiduo orbi futures, poftquam fua crimina innotuerunt. Id quoque digne- mini obfervare, quôd in eodem libro in quo junior Voetius haec omnia fcribit de vobis, & adhuc in alio infcripto Tribunal iniquutn quem poftea emifit, non alio fine quàm calumniandi DD. Gronin- ganos ob jus mihi adminiftratum, impudenter & abfque ullâ ratione eadem ipfis exprobrat, quae dicit à vobis facla fuiffe, & inde occa- fionem fumit eos traducendi & plenis conviciorum odiofiffimorum plauftris in illos invehendi.

|Duo vel tria proferam exempla, ex illo Tribunali iniquo defumpta.

a. s Et in Ult. pat., pag. n3 » addition. Voir p. 239, 1. 6.

�� � 2 02 QyERELA 241-242.

Primum extat in epiftolà pag. 9, ubi dicit: Licebit protejîari contra iniquamillorum' fententiam ac judicium, in quo nihil ejl judicii ; imb in quo tôt f ère nulhtates, quot ab itnperitijjhnis rerum juridicarum committi poffunt : qualesfuut judicis incompetentia, allegationum fal- fitates, negleQce citationes partium , litis contejlatio, & plura alia quœ in meo Ubro reperiuntur. Ita ei eft fententia iniqua & judicium fine judicio, quôd fupponat judicem fuiffe incompetentem, allegationes falfas, negle&as citationes partium, & omiffam litis conteftationem. Qua? tamen omnia ab ipfo veftrae quoque in me fententia; tribui, paulo ante oftendi". Et libri pag. iE>, has fententias contra eos pro- nunciat : Quicunque nocentem jujlificat, ac innocentem condemnat, uterque Deo abominatio; & fuppliciis Me dignus, qui cùm debuit vin- dicare oppreJJ'um, opprimere reperitur. Et pag. 3r, 32 & 33, nomi- nat ac defcribit in particulari quemlibet ex judicibus, de illis peflima quaeque fingendo, vel recitando folius Schoockii fide (qui pravas iftas & falfas de Collegis fuis innocentibus fufpiciones ab ipfius pâtre jam diu ante inftillatas fibi fuiffe profitetur) , ut eos fufpedos reddere conetur. Non credo cuiquam veftrum aut Deputatorum veftrorum gratum fore ita defcribi, & taediofus forte vobis effem, fi pluribus hîc infifterem, oftenfurus quàm vos offendat, haec omnia fcribendo.

Sed teneor vobis indicare, quantopere DD. Groninganos offendat iniquitate calumniarum fuarum. Acprimum, quoad incompctentiam | quam illis exprobrat, omni fpecie probabilitatis deftituitur. Mea ete- nim caufa dire&a & commendata fuitab Excell. D. Legato Ordini- bus illius Provinciae in quà Schoockius, de quo querebar, agit Pro- fefiorem, & decifa fuit à cœteris Profefforibus qui, juxta Academiœ fuae privilégia, judices ejus legitimi erant; & qui adeo non egerunt in eo quà Profeffores, fed quà Magiftratus. Adha-c eorum judicium revifum, examinatum & confirmatum fuit à DD. Curatoribus ejuf- dem Academiae, qui funt ex Ordinibus Provinciœ. Et tamen junior Voctius integrum librum audet contra hoc judicium fcribere, etiam fub titulo ita odiofo, ut eum infcribat Tribunal iniquum, & fie veftrœ confidit proteftioni, ut alterius intégra; Provinciai majeftatem lœdere non metuat.

Dicet forte etiam me aufum fuiffe fcribere adverfus judicium Aca- demiae veftrae. Sed nulla poteft comparatio inftitui inter utrumque :

a. « Illorum ». Page 241,1.4 : illam.

b. « Qux. . . oftendi » addition. Voir p. 241, 1. i3.

c. « Vcl recitando... profitetur » idem. Voir p. 241, 1. 20.

�� � 24S-344- Apologetica. joj

nam in illo prastenfo judicio Académie veftrae, nec de civili nec de criminali agebatur a ; fedfolum de Philofophiâ, de quâ confido plures exiftimare me effe judicem œque competentem, ne magis dicam, ac univerfam veftram Academiam. Et tantum eft difcriminis inter judi- cium quod impugnat junior Voetius & illud quod impugnavi, quan- tum eft inter vera praelia quœ fiunt in bello, & in quibus|fubeft vitae periculum, & théâtrales pugnas, aut difputationes theticas, quœ fiunt in veftrâ Academià, in quibus nulla fit effufio fanguinis, & citra omnern iracundiam, fi qui difputant honefti & probi fuerint. Inauditum eft Magiftratus fe immifcuiffe iftiufmodi difputationibus, quœ inter litteratos de rébus Philofophicis oriuntur; ut, è contrario, nunquamfando audiverim b quenquam ita infolenter &licenter c im- pugnaffe.cum evidentibusmendaciis & calumniis intolerandis, judi- cium fa&um à judicibus legitimis, qui amici fuerint & fœderati eorum quibus eft obnoxius, quin ex rigore juris exemplum in eum ftatutum fuerit.

Nequit autem junior Voetius excufari à contumeliis quibus DD. Groninganos profcindit, eo quôd pater fuus eorum jurifdi&ioni non fubeft". Etenim pater ipfius nec A£tor nec rcus fuit in eo negotio; nihilque omnino contra illum judicatum fuit; folùm admiffae funt depofitiones Schoockii, ut fit in omnibus proceffibus criminalibus, cùm taies depofitiones cxcufando crimini ejus, qui accufatur, infer- vire poffunt. V. g., fi querela adverfus aliquem à creditore inftitua- tur, quôd nummos adulterinos fibi in folutum expenfos tulerit, & hic dicat, fe excufaturus, nefciviffe nummos elTe adulterinos, nec à fecufos fuiffe, fed ab alio fibi datos; fi alter ille non fuerit ejufdem jurifdidionis, non eft in judicum poteftate eum citare & procelîum ejus inftituere ; fed non poffunt ideo | non admittere depofitiones quae fiunt contraeum, & earum veritatem in tantum expendere, quantum infervit illi liberando, de quo judicare debent; & fi probationes ita dilucidas continent (v. g., fi proferret ipfius falfi monetarii manu litteras & defcriptam fpecificationem fingulorum iftorum nummo- rum quos ad illud debitum exfolvendum miferit, ne creditor ultra conqueri pqffet fe effe ei debitorem)', ut teneantur ipfum abfolvere, erunt quoque illi communicandae qui adulterinos nummos recepit,

a. Parenthèse omise : (dequoy aujft vos Profejfeitrs n'ont aucun pou- uoir de iuger). Voir p. 242, 1. 22-23.

b. Page 243, 1. 8-9 : ie n'ay iamais veu, ny oiiy dire.

c. « Et licenter » addition. Voir p. 243, 1. 10.

d. Omis : & qu'on ne l'a.. . avec luy. Page 243, 1. 17-18.

e. Parenthèse (v. g., fi. . . debitorem) ajoutée. Voir p. 244, 1. 5.

�� � J04 QUERELA J44-J46.

ut recurfum fuum habeat contra fabrum eorum. Falfae illi monetae jure conféras convicia & calumnias quaî funt in Iibro Schoockii ; & quoniam de ipfo queftus fum propter illa convicia, fe excufaturus dixit, fe eorum fabrum non extitiffe, fed G. Voetium, nec fciviffe, cùm me non noffet, quôd falfa effent. Debuerunt verô judices ipfius expendere, priufquam eum vel condemnarent, vel abfolverent, num vere loqueretur ; & talia ipfis ad id confignavit a&a, ut nequirent jus, quod petieram, mihi adminiftrare, nifi illa ad me mittendo.

Nec poteft etiam queri junior Voetius, litem non diu conteftatam fuiffe, me uno duntaxat epiftolio caufam meam egiffe, abfque Procu- ratore & Advocato, nec omnes eos ritus obfervatos fuiffe quos vitili- tigatio excogitavit ad lites confecrandas immortalitati. Hae enimfor- malitates non requiruntur, nifi ubi jus in dubio verfatur; & moris eft in omnibus Curiis, ut cùm partium altéra tam malam habet caufam, ut id ex ipfius ore patefcat, | de piano judicetur, alterius replicis non auditis. Ita Schoockio indultum eft quantum fpatii & otii petiit ad confulendum de fuo negotio & fe defendendum : de nullâ hac in parte injuria queritur; nec etiam poteft dicere judicum fuorum reli- gionem praîoccupatam fuiffe vel advocatorum meorum eloquentiâ, vel fubtilitate procuratorum : fola juris mei evidentia caufam meam egit; fed judices tam aequi fuere, meaque petitio tam moderata & jufta, ut eam totam mihi concefferint.

Nec plus juftae caufae fubeft juniori Voetio querendi de hoc judi- cio, eo quôd unam aut alteram voculam quaî minus fapit ipfius palato contineat, nempe fcelerata manus & fcenœ fervire ; aut quôd unus ex judicibus mihi fit amicus, non fuo patri. Nam, quoad voca- bula quae dura ipfi videntur, molliora adhibere non poterant probi Judices, & qui vitia deteftantur, ad crimen de quo agebatur expri- mendum ; praîterea quôd haî voces non aliter ponuntur, quàm ad exprimendam depofitionem Schoockii, qui, uti verifimile eft, multis acerbioribus refpeftu Voetii ufus fuerat, ut fe liberaret eum taxando. Et fane eorum iniquitati exprimendae, qui fe infcio taies infarferant fuo libro calumnias, ex quibus periculofum reatum poffet fubire, quid mollius potuiffet dicere, nemine nominato, quàm eas fuo fcripto |infertas fuiffe àjceleratâ manu? Sic ergo, quandoquidem id ad fe rapit G. Voetius, folo fuo crimine offenditur, non verô ab iis qui fcapham fcapham dixere*. Quid etiam mollius, quàm comcediae con- ferre per vocu\as fcence fervire b , non quidem veftrum judicium, ut

a. Texte français : ceux qui l'ont nommé. Voir p. 246, 1. 3.

b. « Per voculas. . . fervire » addition. Voir p. 246, 1. 5.

�� � 246-H8. Apologetica.

��m

��conatur fuadere Voetius, vos fuis rixis impliciturus, & contra Gro- ninganos utquondam contra me inftigaturus, fed malas artes qui- bus ufus eft ad falfa fabricanda teftimonia, & omnia peragenda quae egiffe debuit, ad eam veftram extorquendam fententiam quam obti- nuiffe dicitur, fie ut poffit poftea gloriari fe illam nec follicitaffe nec procuraffe?

Quoad amicitiam quam pertendit mihi cum uno ex judicibus in- tercedere, in eo mihi injurius eft, quôd putet unum tantùm ex illis mihi amicum elfe; omnes enim eos eo loco habeo, prout nemo eorum eft viceverfa quem magni non faciam. Sed amicitia noftra non ei eft fimilis quam G. Voetius contraxit cum Schoockio, De- matio, Waterlatio & fimilibus, quos pedetentim fuis rixis implicat & obligat ad fuî defenfionem, eos complices fuorum criminum faciendo, ac tanquam hoftes crudelifllmos infe&ando, ficubi aliquâ peenitudine fe duci teftentur : ut patuit exemplo Schoockii, quem ideo in jus vocaverat; at poftquam reciproce fibi interminati fuerant fecretorum fuorum revelationem, videntur, dum metuunt utrinque ne haec difpalefcant myfteria, in gratiam fimul rediiffe. | Talia inter me & DD. PP. Groninganos, nulla fubfunt fecreta; horum bene- volentia nullo nititur intereffe, nullà etiam converfatione : nonnifi enim bis eum fum alloquutus, cujus fpeciatim amicitia mihi expro- bratur; neque ad eum fcripfi durante hoc negotio, quôd fignificaflet diu ante" nolle fe ï 11 i immifeere.

Odium etiam quo junior Voetius dicit eum ferri in fuum paren- tem, ita juftum eft, & G. Voetius fie illud commeruit, ut id negare nolim. Is tamen quem ita pro adverfario fumit, tam faepe optavit redire cum ipfo in gratiam, ut fatis oftenderit, non fe perfonam, fed vitia Voetii odiffe. Ac credo eodem flagraffe odio cœteros omnes, neminemque eorum fuiffe qui non fuerit deteftatus & averfatus crimen Voetii, ubi vifa funt ac~la quae produxit Schoockius : ejuf- modi enim illa funt ut, vel ipfomet filio tefte (Tribunalis iniqui p. 2. prcefat.) crediderint plurimi, iis vifis, non poffe amplius, vel ipfum vel Dematium honeftorum & proborum virorum cenfu ve- nire. Sed cùm is favoridque odium ex folo zelo juftitiœ pependerit, quo majores fuerunt & caufam meam favorabiliorem, Voetianam magis odiofam, reddiderunt iis quibus innotuêre, eo amplius ju- dicii fui aequitatem comprobant.

Ut ut fit, nec amor nec | odium judicum, G. Voetium & Dema- tium reos fecere, fed a&a iplorum proprià manu feripta, & quœ

a. « Diu ante » addition. Voir p. 247, 1. 7.

Œuvres. III. 83

�� � jo6

��Q.UERELA 248-2 5o.

��haftenus non denegarunt, eos palam convincunt, quôd ftuduerint corrumpere Schoockium , & de fado corruperint, ad falfum tefti- monium contra me perhibendum. Nam, primo, ut conftet quid voluerit Voetius Schoockium in judicio affirmare, îufficit animadver- tere, quôd in illorum Actorum principali (quod continet formulam teftimonii, manu fuâ fcriptam, & quam mifit ad Schoockium ut eam fequerentur), expreffe vellet hune afferere, fe motu proprio & fpotite Juâ contra me fcripfifle, fuumque librum peregifle, partim Ultrajedi, partim Groningas, & quidem folum, ita ut nec Dom. Voetius nec quifquam alius ejus author, five in totum, Jive ex parte fuerit, aut quod ad materiam, aut quod ad difpofitionem, aut quod adjtflum, adeoque negare ullam ad id materiam Voetium fibi fuppeditaffe. Cui addi poffet ejufdem Voetii epiftola ad Schoockium, feripta 21 Jan. 1645, quae Groningae édita fuit* in Bonœ Jidei Sa- cro, pag. 35, cujus haec funt verba; Summa hue redit. Te ex re conji- lium cœpijfe &JtatuiJfe j (nempe contra me feribendi), teque opus illud quoad materiam, formant, methodum, Jl/lum, inchoajfe, abjolvijfe; chartas &fchedasàme tibi tiullasfuppeditatas autfubmiffas,nec ullam vel minimam pagellam prœformatam, quam in de/cribendo tuam feceris, &c.

Deinde ut conftet (quae duobus capitibus abfolvuntur : primum eft Schoockium contra me fcripfifle proprio fuo motu nec inci- tatum à Voetio ; alterum, nullam ad id Schoockio fuppeditaffe ma- teriam) effe falfiffima, fufficit videre aliam Voetii epiftolam, quœ etiam extat in Bonœ Jidei Sacro, p. 28, fcriptam 3 Nonas Junii 1642. Nam à limine hase habet : Non pigebit denuà te hortari ut, in difputatio- nibus contra Scepticos pergas, & quidem qtiàm primum, fequejiratis tantifper reliquis tuis meditationibus. Erit hœc pulcherrima occafio furiofi & ventofi iftius promifforis R. Dejcartes hiatum objtruere. Ap- pendix illa ad Meditationes primœ Philofophiœ, édita Amjlelredami, imprimis te ad operis hujus delineationem exjlimulare débet. EJl illa totfuriofis & contradicentibus mendaciis ac calumniis in hanc Acade- \miam nojlram meamque imprimis Pro/effionem delibuta, utfèrream yuorumvis leâorum patientiam vincat. Ita feilicet loquitur de inno- centiflimo feripto, in quo nihil de ipfo dixeram, quod, imô duplo majus, meritus non fuiffet. Et hoc evidenter demonftrat Voetium exftimulafle Schoockium, ut contra me feriberet : utitur enim etiam verbis hortari # exjlimulare ; & plufquam femel eum incitaffe : dicit

a. Omis : Laquelle Mejfieurs du Sénat Académique de Groningue ont fait imprimer. Voir p. 248, 1. 24.

�� � s5o-j53. Apologetica. 307

enim denuo te hortari ; & id feciffe occafione Appendicis ad Me- ditationes primœ Philofophiœ, cui fcripto rêvera liber Schoockii oppofitus fuit. Scio equidem eum ad hase refpondere, fe Schooc- kium hac epiftolâ hortari ad continuandas Thefes contra Scepticos, meafque in illis opiniones impugnandas ; fed cùm nondum adin- ventus effet titulus libri quem poftea Schoockius in me edidit, non potuiffet expreffiùs Schoockium ad eum feribendum adhortari, quàm illum extimulando ut me impugnaret ; & quamvis tune Thefium aut Difputationutn nomen imponeret ei fcripto quod in me volebat adornari, & cujus poftea titulum ipfe excogitavit, ut déclarât Schoockius, rêvera tamen idem futuruserat liber; nec enim quaeftio eft de nomine, fed de re, feil. de calumniis de quibus queror.

Et quo haec dilucidiùs explicem, obfervetis, quaefo tria diverfa feripta hac occafione emiffa fuiffe pro Voetio : nempe librum qui in- feribitur Admiranda Methodus five Philojophia Cartejiana, nihilque aliud eft quàm cento | convitiorum contra me, fub prœtextu meas opi- niones impugnandi ; dein Prcefationem ejufdem libri eum fuis Para- lipomenis, in quibus expreffe conatur author iis refpondere qua; de Voetio feripferam ; & tandem Narrationem Hijloricam, quae prodiit Academiae veftrœ nomine, in qua agitur de iis quas refpectu D. Regii contigerunt. Clare autem apparet ex Epiftolâ 2 Junii* 1642, confi- lium Voetio fuiffe me tribus his modis impugnandi. Nam, prœter primum, ad quem hortatur Schoockium verbis quse modo citavi, en ut loquitur de duobus aliis : De iis quœ Academiam noftram tan- gunt, videbunt DD. Profeffores, nec patientur eum conqueri nos effe ipfi debitores. De iis quœ in me immerentem congerit maledidis re- tundendis, etiamnum deliberamus : utfilentio litemus, nemo ex Colle- gis, quodfciam, confulit ;Jed per quem, aut quâ ratione, rejpondendum fit, iv Sofa pake/. %uoç. Sunt qui me,funt qui filium,funt qui te defignant; fed de hoc ampliamus. Intérim quœ ad veritatem hiftoriœ pertinent confignabuntur ; etiam, ubi opus, tejîimoniis confirmabuntur . Ita jam tum in fuas partes fuos DD. Profeffores pertrahere fatagebat. Et quantum ad id quod ipfum privatim fpe&abat, illud ipfum feilicet quod praefatione libri Schoockiani continetur, fatis decreverat non tacere : utfilentio, inquit, litemus, nemo confulit. Sed adhuc flucTua- bat, num quae feripturus erat ipfe, aut ab aliis procuraturus ad hanc rem, emittenda forent | fuo, an filii, an Schoockii nomine : Sed de hoc, ait, ampliamus. Quod proprie eft dicere, alios quidem fuadere, ut vel ipfe, vel filius feriberet, fed fe magis cupere id fieri à Schooc-

a. Texte français : Troifième Iuin. Page 25 1, 1. 8.

�� � kio. Et post hæc voluit Schoockium in judicio declarare, quòd scripsisset motu proprio nec à Voetio incitatus !

Etiam ex eàdem epistolà patet, ei Voetium tantum materiæ suppeditasse quantum potuit. Nam paulo post sic de meis opinionibus loquitur : Operœ pretium feceris, <si > omnia istius farinœ paradoxa excerpseris, & cum antiquorum scepticis aliisque hœreticis (apud Augustinum & Epiphanium de hœresibus & Gennadium) teratologiis comparata, refutaris, 1. sacris literis, 2. rationibus, tum directis tum ducentibus ad absurdum & hominem in contradictionem adigentibus, 3. consensu Patrum, 4. consensu antiquorum Philosophorum, Scholasticorum, & recentium Theologorum ac Philosophorum[5], ut appareat esse communem causam Christianismi, & omnium Scholarum. Hoc autem ubique notandum, nihil novi eum producere, sive quid sani, sive quid insani ostentet, &c. Atque Schoockii liber ex bellulis hisce materiis conflatus est.

|Id ipsum quod dixi, potest insuper intelligi ex alià Voetii epistolà scriptà quinto post Mense, nempe 25 Nov. 1642. cùm Schoockii liber esset sub prælo, in quà hæc verba extant : Particulares opiniones Cartesii ventilare, alterius est operis & instituti. Tu modò remitte nobis nec verba nec promissa, sed excerpta illa & chartas quas tecum hinc abstulisti. Lacuna si quœ sit in generali sciographiâ hujus methodi, nos dabimus operam ut hic suppleamus, nisi tu suppleveris. Et hœc abunde sufficient hac vice. Particulares disputationes non curamus. Quid ergo ? ut ingeniose loquitur D. Maresius Ult. pat. p. 41 3. Mera convicia. Et sic constat totius libri edendi consilium ex voluntate Schoockii non pependise, qui optasset meas opiniones particulatim impugnare, quod longe honestius fuisset ; sed ex arbitrio Voetii, qui solùm voluit generatim in me scribi, & omnes locos communes suarum invectivarum explicari ad me traducendum; adeoque Voetium authorem ejus primarium meritò haberi.

Si hæ probationes, quæ confiant Actis manu Voetii scriptis & quæ non denegat, illi convincendo nondum sufficiant, nec mille | testes ad id sufficerent. Sed præterea declaravit Schoockius, se adhuc asservare Ideam præfationis, scriptam manu Voetii : & prœfatio illa continet ultra 60 paginas, estque totius libri portio maxime injuriosa. Idem declaravit de comparatione cum Vanino, quæ ipsis unicum est fundamentum me Atheismi insimulandi : nempe, quòd scripserim contra Atheos, & quòd Vaninus contra eosdem scribere finxisset, »54-ï5€. APOLOGETICA. JOÇ

Atheus ipfe licet; unde condudunt me clanculum Atheifmum do- cere. Quin expreffe Schoockius declaravit verba affirmantia qubd fubdole atque admodum occulte Atheifmi venenum aliis affrico, efle ab aliâ manu quàm fuâ, id eft, à fceleratâ illâ manu, de quâ fupra loquutus eft". At praecipue queftus fum de illis verbis, quod atro- ciffimam & omni fupplicio dignam contineant calumniam, & juxta leges | certum crimen fit determinandum ei qui queritur in judicio, non verô debeat vagari in incertum, ut fit à Voetio, cùm ait fe calumniis meis impetitum fuifle, etfi necdum minimam oftenderit voculam, quâ eum praeter jus & fas laîferim.

Praeterea Paralipomena praefationi addita, & quorum ultima pe- ricopa fola plus habet fere acerbitatis & veneni quàm refiduum opus, ab initio Schoockius reprobavit, Voetius nunquam.

In immenfum excrefceret mea oratio, fi deberem hue congerere omnia argumenta, quae evincunt falfum efle teftimonium quod fug- geflit five praefcripfit. Sed. quaefo vos, obfervate, realia efle illa om- nia quae hîc propofui, neque pendere ex relatione Schoockii ; nam quoad praefationis ideam & alias fchedas non éditas quas dicit efle pênes fe, nifi rêvera eas haberet, fervidius fuam litem contra ip- fum Voetius fuiflet profecutus. Quod oftendit quàm | impudens fit junioris Voetii calumnia, dum exprobrat DD. Groninganis ipfos unius teftimonio nixos judicafle (quod maxime urget) : licet enim ad Schoockii verba non attendiflent, fat' praeterea proba- tionum habuêre. Et tamen evidens eft, declarationem ipfius Gro- ningae fadtam, longe plus fidei mereri eâ quam ante fecerat Ul- trajefti. Nam in Ultrajeftinâ, praeterea quôd ipfi fuggefta fuerat, nihil aliud deponebat quàm quod putabat è re fuâ efle, videlicet fe authorem efle libri cui nomen fuum jam praefcripferat, nec erat co- ram judicibus, nec metuebat reprehendi, licet non foret verum quod declarabat ; eamque duntaxat feriptam exhibebat amico fuo, quem fatis potentem arbitrabatur ad fe extricandum, etfi falfitas illius difpalefceret. At Groningœ id depofuit quod refeiri ipfum pu- debat, & fummopere difpliciturum erat fummis fuis amicis; nec illud depofuit, nifi cum aliquo animi taedio ", & coram judicibus ; atque fie ftatui poteft folâ juftitiae reverentiâ & metu pœnas, fimenti- retur & criminis alieni onus in fe derivaret, eum adattum fuifle ad ea profitenda quae profeflus eft. Quin declaravit confeffurum fe eadem fuifle Ultrajecî:i, fi ferio & in judicio de re totâ interrogatus

a. Lire : loquutus fum. Page 254, 1. i5.

b. « Cum... tsdio » addition. Voir p. a 56, 1. ai.

�� � JIL Q.UERELA 256-J58.

fuiffet. Et fere femper contingit, cùm examinatur reus vel teftis, cu- jus ullo modo intereft veritatem celari, ut depofitio quam facit in judicio adverfetur iis | quas extrajudicialiter dixit, nec tamen ideo quifquam poteft ndem ei derogare.

Sed neque fatis eft probaffe falfum fuiffe teftimonium quod Voe- tius praefcripfit Schoockio ; non fe credet conviclum, ni probetur infuper, quôd eum ad taie teftimonium peihibendum importune admodum follicitaverit. Quare vos expendere velim, non folùm id eumpetiiffeà Schoockio, fed rêvera, quod pejus eft, expreffiffime illi praecepiffe ; nam hœc verba pofuit ad calcem formula; quam prœfcn- bebat: Stylum faciès luum, ubi opusfuerit; intérim teftimonii «y.pi- Set'a fervatâ ubique, quantum per Latinitatem fieri poterit, imprimis ubijubvirgulavi. Acque fie volebat effe vocem Jacobi & manus Efavi, ftylum Schoockii & mendacia Voetii. Stylum mutari praecipiebat, fed exacte retineri fenfum omnium quai praeferibebat : praefertim earum vocum fub quibus lineas duxerat ; atqui fubvirgulata erant omnia illa quas fuperius retuli. Qui norunt Voetium, non nefciunt, quàm importunus fit mos ille rogandi aut praîcipiendi, prœcipue eorum refpe&u quos habet inferiores vel obftriclos, qualis Schooc- kius erat. Hoc ipfa comprobavit experientia, eo quôd eum traxit in jus, quoniam non perfeveravit in illo teftimonio.

Adhœc, nonne Voetio tribui debent omnes Waterlatii itiones ac negotiationes, & quicquid à Dematio faétum fuit, ut paulatim Schoockius induceretut | ad concipiendumfuum teftimonium eâ for- mula quœ ipfi prœfcripta fueratî Res enim illos duos non fpeftabat, nifi quatenus erant amici Voetio. Et tamen affirmât Schoockius faepius ad fe ventitaffe Waterlatium eà de caufà, & fibi mififfe Gro- ningam formulam teftimonii quod Voetius expetebat; fed aliud fe fubmififfe magis conforme veritati, eum illi per confcienHam fubfcri- bere non poffet. Rêvera, ex iis qua: poftea funt fequuta, cognofci poteft in teftimonio à Schoockio fubmiffo, omiffa fuiffe verba, qua: continebant prajcipuum mendacium, nempe : Et quidem Jolum, ita ut nec Voetius, nec quifquam alius ejus author.Jive in lotum,five ex parte fuerit, quoad materiam; & alia quaedam in eorum locum repofitaab eo fuiffe. Et quoad rô motu proprio & fere reliqua omnia, conatum fuiffe elabi per aequivocationem, reponendo Methodum ubicunque Voetius librum pofuerat; fie ut per Methodum nihil aliud vellet fignificari, quàm ordinem capitum & ftylum, cujus volebat author haberi, nihilque ultra affirmare de conviciis & materià, uti poftea deelaravit. Nec iftam aequivocationem curabat Voetius ; cùm enim liber inferiberetur Admiranda Methodus, non dubitabat omnes qui

�� �

  • 58-26o. APOLOGETICA. J 1 1

lefturi effent hoc teftimonium, per Methodum totura librum effe in- tellecturos. Sed reliqua, in quibus Schoockius formulae ipfius non inftiterat, non videntur ei plene fatisfeciffe, ac fpeciatim omiffionem vocabuli & quidem folum, &c. Nam per plures feptimanas iftud preffit teftimonium, nec eo ufus eft, donec, Schoockio Ultrajectum veniente, | na&us fuit œmmodiorem occafionem eum inducendi ad illud reformandum. Cui rei iterum adhibitus fuit Waterlatius, qui ad ipfumhanc fcedulam, manu Dematii fcriptam, attulit :

Rev. Vir, velim in tejlimonio tuo quœpiam mu tari ; quœnam autetn illafnt, paucis accipe :

Lineâ 21 & 22, deleantur omnià quibus linea fubfcripta ejl, & fcri- batur Meque illum folum abfolviffe.

Lineâ 3o, tantùm hœc retineantur, Vix effe poteram, ex amicis quœfiviffe ac didiciffe.

Lineâ 3i, deleantur Ab aliéna manu effe, & fcribatur, Alterius authoris funt, qui ubi neceffum erit, ut puto, nomen fuum aperiet: vel fimile quippiam.

Raliones quare ita faciendum cenfeo, non expono, coram diâu- rus. Vale.

Eftque hîc fummopere notanda vox meque illum (nempe librum vel illam Methodum) folum abfolviffe. Illud enim folum continet, ut Voetius excluderetur, quod elt totius malitiofas hujufce technae fundamentum. Altéra vox tantùm hœc retineantur, vix effe poteram &c, non tam facile percipi poffet, nifi eam explicaffet ipfe Dematius fcripto quo fe voluit defendere, inferto Tribunali Jniquo, à pag. 1 17 ufque ad 126. At ibi nos docet Schoockium in fuo teftimonio po- fuiffe fe partim à Voetio, partim ab aliis amicis, particularia illa re- fciviffe,|quaî Ultraje&i contigerant, uti prœfcriptumfueratà Voetio; fed fe, Dematium, credentem alios ifthic amicos non fuiffe Schoockio, prœter Voetium à quo talia refciviffet, judicaffe non ponendum effe partim à D. Voetio, partim ab aliis amicis, fed indufto nomine Voetii, ponendum tantùm ab amicis; quod ut légitime faétum Dematius feftive défendit. Si quid hîc à me peccatum effet, inquit, peccatum in eo flatuendum effet, quod Collegœ mei mihi chariffimi & cui Ecclejia Dei % plurimum débet innocentix, cautelâ forte fuperabundante, ne- mini tamen noxiâ, imb aliquibus utili (ut quœ occafionem peccandi tolleret) cavendum effe judicavi. Ita fanftus ifte vir vocat cautelam nemini noxiam, teftes fubornare, qui judices decipiant, imaginando alios amicos loco Voetii, in re quam à folo Voetio profeftam noverat,

a. « Dei » addition. Voir p. 260, 1. 10.

�� � 2 12 Q.UERELA a6o-ï6a.

atque fie procurare condemnationem innocentis, ut honore & bonis, imô etiam vitâ, fi potis fuiffet, mulftaretur ; nec dici poteft hune Dematium, qui in eo Voetii curam fuperabat ad judices decipiendos, nefeiviffe Schoockium induftum fuiffe ad feribendum ; quandoqui- dem enim feiebat quôd ex folo Voetio didiciffet quae Ultraje&i conti- gerant, reliquum nequivit ignorare; ut nec illi perfuadere ut in fuo teflimonio poneret, meque illum Jolum abfolviffe, quin feiret hœc verba falfiflimum mendacium continere. Imô ex depofitione Schooc- kii, quae refertur in Bonœ fidei Sacro, pag. 4, confiât primum de illo libro confilium cceptum fuiffe in epulo folemni cum & coram ipfo Dematio. Ita habent illius verba : Nimirum quum \ anno 1642, more fuo (Schoockius) perferias Caniculares Ultrajeâum ad vifen- dos amicos excurriffet, à D. Voetio unà cum Cl. ejus Académies Profefforibus, nonnullifque aliis honeflis viris, lauto atque opiparo omnino convivio fuiffe exceptum. In eo, menfis jamfublatis, à Cl. D. Dematio aliifque injeâam mentionem Epiflolœ Cartefi ad Dinetum, in quâ D. Voetius prœceptor ejus graviter omnino vapularet; roga- tum fe atque inflanti hortatu invitatum à D. Voetio, utprofe, prœ- ceptorejuo, calamum in Cartefium flringeret.

Nunquid prodigiofum eft, ut quod tam publiée fadtum fuit in epulis, coram pluribus hominibus qui curam habere debent fuas confeientiae & fui honoris (nolim enim credere fimiles Voetio fieri omnes qui ipfum fréquentant), & quod infuper ex fe ita probabile eft, ut qui nonnifi de eo per conjecturas judicant, illud verum effe non dubitent, nempe Voetium inftigaffe Schoockium ad feribendum contra me; an non, inquam, portentofum, hoc ipfum ab eo ele&um fuiffe quod negaret apud Judices, quo fundamenti loco fubfterne- retur fententiae, quâ me perdere deftinabat ? Nec poteft in dubium revocari illa Schoockii narratio facta coram fuis judicibus; nam illi ejus adverfarii non contradixerunt in fuâ lite contra ipfum, cui in- fperferunt tam multa aliéna & minoris momenti, ut hanc omiffuri non fuiffent, nifi metuiffent convinci poffe eorum teftimoniis, qui tune una convivas fuerant.

Sed neque hoc fufficit convincendo Dematio; | vult fibi probari quôd importune follicitarit Schoockium ad infiftendum fchedulae quam praefcripferat; omnis enim ipfius defenfio eft dicere, nulla hîc importuna: follicitationis fpecies. Quafi non fatis fit importunitatis erga aliquem, poftquam alter illi praefcripfit teftimonium quod noluitper omnia admittere, etfi alter ille plurimum poffet in ipfum, ad eum infuper fchedulam mittere cum his verbis : Velim in tefli- monio tuo qnœdam mutari, &c; quod tam evidenter eft contra bonos

�� � s6a-a66. APOLOGETICA. } I }

mores & leges, ut licet illa fcheda nihil nifi verum contineret, re- prehendi tamen mereretur qui eam mififfet. Sed praeterea ipfemet dicit nullam fibi interceffiffe familiaritatem cum Schoockio; & tamen fateturquôd, poft hanc fchedulam miffam,venerit poftridie ad ipfum inter 6 & 7 matutinam; quod, meo judicio, importunam admodum follicitationem indicat.Vir aetate jam gravis, ac Theologias Profeffor, fummo mane adit asdes alterius longe junioris, cum quo nullam colit familiaritatem, ut ab eo rem petat quas ad fe non aliter per- tinet, uti déclarât, quàm ut bonum officium praeftet amico fuo, & de quâ etiam ille fuus amicus jam ante repulfam paffus fuerat. Nemo folet quenquam adiré eo modo, cum eo de re aliquâ afturus, nifi animo eum feriô precandi, & fuas inftantias & rationes adjungendi rationibus & inftantiis amici à quo mittitur.

Sed fateor me nefcire cur Voetius | ipfe non ibat ad Schoockium, nifi quôd vellet in eo, ut in procurandâ Schoockii fcriptione contra me, fimiam imitari, qua? pede catelli utebatur ad caftaneas ex foco educendas. Aut forte, poftquam fecerat ipfe à fuà parte quicquid po- tuerat, fperabat perfuafionem & authoritatem plurium efficaciores futuras, quàm unius; & oportebat ut Voetius & Dematius, tanquam duo fenes celeberrimi, & qui, uti credo, tune totam Facultatem Theologicam veltras Academiae conftituebant, quoniam tertius circa illa tempora diem fuum obierat, artificia fua conjungerent, ad cafti- tatem iftius Sufannas expugnandam".

Cseterum, ut concludam, nolo | vobis commemorare, quôd pro- mulgatione veftrâ i3 Jun. 1643, quaî adeo celebris fuit, ut illius memoria fitduratura multos in annos, expreffe declaraveritis, velle vos quasftionem inftituere de moribus Voetii, quoniam fi taies eflent quales deferipferam, eum nocentiffimum veftraî Urbi arbitraremini; at cùm illi nunc longe pejores reperiantur quàm dixeram, fane pro- mifiis veftris ftare teneremini. Nolo quoque vos adverfùs ipfum irri- tare, dicendo quôd juftitiam habuit ludibrio, dum voluit perfonam rei fuftinere, nunquam interrogatus, & mihi, plane nefeio, Aftoris perfonam imponere, & fingere quôd fe calumniatus effem, illi rem tribuendo quam honeftam reputat, & tandem condemnationem meam procurare per Deputatos quorum nomina nunquam feire potui; quod nihil minus meretur, quàm ita femel & feriô reum conftitui, ut non fit quôd fubfannet. Nolo quoque vos contra ejus

a. Un long passage du texte français ne se trouve point traduit ici. Voir ci-avant, p. 263, note c.

Œuvrks. III. 84

�� � J 14 Q.UERELA S 66-a68.

filium concitare, dicendo quôd, dum effutit hase omnia, non eft in leviori culpâ quàm D. Regius, quem ajunt fua: Profeffionis amit- tendse periculum adiiffe, quôd in fufpicionem veniffet mecum com- municatorum confiliorum quaî agitabantur in veftrâ Academià, licet meà intereffet ea noffe, nec arcana Reip. fuiffent, ut aliis perfuafum voîebat Voetius. Nolo odiofos aliis hos Voetios reddere, dicendo, fie illos in malo effe induratos, & impune peccandi confuetudinem ita eos impudentes reddidiffe, ut non folùm juftitiam ipfam, fed fua quoque crimina rideant; & | quafi teftimonia aperte falfa, feripta manu Voetii & Dematii, ad Schoockium inducendum ut ea in judi- cio deponeret & judices falleret, res effent parvi momenti, junior Voetius ea vocat amuleta, quafi Tizoîotr.-x nullius efficaciaî, mihi mifla ab Univerfitate Groningenfi. Nec fatis habet ex fuo Pâtre S. Paulum fabricari, qui nullius eft Jibi conjcius, licet multis homi- num myriadibus ejus crimina innotuerint, nihilque prœter convicia & abfurditates illis diluendis proferre queat; fed eoufque procedit vaefaniaî, ut eum conférât cum Jefu Chrifto, dicendo de D. Marelio & me, Piet. in par., quatern. H, p. 10 : quôd Herodes & Pilatus atnici faâi effent, ut innoxiœ famee ac per Dei gratiam illibatœ (hujus feilicet novi * Chrifti) maculant afpergerent. Tandem nolo petere à vobis juftitiam contra hos calumniatores & falfarios : veftrum eft judicare, num vobis honeftum fit & utile, eorum crimina debitae peenae fe fubducere; id meâ non refert. Non puto deinceps quen- quam futurum, qui fidem adhibeat iis quœ in medicturi aut icripturi funt : omnes ipforummachinationes erunt ridiculae & abfque frudtu, eafque irridebunt vel qui nondum œre lavantur, modo non corrobo- rentur veftrâ prote&ione; nam feelera ipforum nunc fatis nota funt, aut fi nondum fatis innotuerunt, meà intereft ut ea propalem apud illos omnes qui eorum mendacia po.fent audire hoc feculo & fequu- turis, ne mihi noceant; & conabor nihil ejus omittere, quod erit mei officii.

| Sed fubmiffe peto, id mihi permittatis, ut quo par eft honore & cultu, quem debeo & exhibere volo Magiftratibus talis Urbis qualis veftra eft, apud vos querar de vobis ipfis, eo quôd veltro agendi modo, & fententià quam hoftes mei ja&ant fe à vobis contra me ob- tinuiffe, tantùm authoritatis & favoris conciliants eorum calumniis, & juftà de caufà poffim dicere, quôd de vobis folis queri debeam. Non eft quôd velim ideo ullà vituperii macula vos afpergere ob ea quae feciftis. Scio vel optimos quofque judices pofle decipi falfis

a. « Novi » addition. Voir p. 268, 1. 16.

�� � 268-Î70. APOLOGETICA. ) I $

depofitionibus teftium; nefcio autem omnes technas & fraudes qui- bus G. Voetius ufus efl ad ea obtinenda qua; confecutus eft; imô an illa obtinuerit, nec certô fcio; id unum fcio, hominem ejus quo eft ingenio, & qui eà pollet authoritate quam habuit in veftrâ Urbe, multapoffe confequi. Sed quoniam ratio vult &juspoftulatut, quoad fieri poteft, reftituamus in integrum eos quos laeferimus, vel nef- cientes, vel etiam animo non tam lasdendi, quàm bene faciendi ; quoniam etiam id habent in more homines probi, qui fuse famse f aoque honori confulunt, uti par eft % ut follicite reparent damna quœ nefciendo aliis intulerint, ne credantur data operâ & malo animo ea intuliffe; prout è contrario ftupidiorum eft, & animarum | vilium & infimae fortis hominum, qui nihil generofi fapiunt, poft malum alicui illatum, etiam forte citra animum iaedendi, velle amplius illi nocere, eumque ideo folùm odiffe, quôd fe ipfius odium meruiffe fentiant; fimilium quoque eft, ubi femel lapfi fuerint, ut ad decus fuum putent fpectare, etiam quod maie fecerint tueri, licet tacite faftum impro- bent : quâ in re dum volunt fupra homines effe, infra beltias fe de- primunt, eo quôd beftia; femper faciant quod fibi videtur optimum, nec tam cati & prudentes dentur unquàm homines quibus quan- doque falli non contingat b ; quoniam denique vos reputo genero- fitate, probitate, prudentià nemini fecundos, nec dubito, poftquam funt rete&œ fraudes & c falfitates adverfariorum meorum, fie ut eas ignorare nequeatis, quin libenter fuis occafionem captaturi mihi fatisfaciendi in iis quae petiero : Ideo velim vos expendere quot me oneraveritis gravaminibus.

Primùm, cum veftrâ promulgatione faclâ 1 3 Junii 1643, me citaftis ad lonum campanas, & per ea programmata, quaî tantà cum follici- tudine undique per has Provincias miffa fuere, ac fi erro vel profu- gus aliquis ac nefarii & atrociffimi cujufdam criminis reus pera&us fuiuem. Licet enim aliud non commemorabatur, nifi quôd fcripfiffem in Voetium, attamen, quia hadenus fuit inauditum nulloque com- probatum exemplo, aliquem tam extraordinario ritu citari, quôd in alium hominem privatum feripferit, nefciantque plebeji ac genera- tim homines illiterati, quoufque fe extendat peccatum quod in librorum feriptione confiftit : ipfis dabatis occafionem reputandi me grande in eo admififfe peccatum & crimen, quod etiam exemplo deftitueretur. Eratque hsec injuria | eo grandior, quôd eam minus

a. « Uti par elt » addition. Voir p. 268, 1. 27.

b. « Quâ in re. . . non contingat » idem. Voir p. 269, 1. 7.

c. « Fraudes & » idem. Voir p. 269, 1. 9-10.

�� � 3 16

��QjJERELA a 7 o-27*.

��eram commeritus : nam rêvera nihil aliud feceram, quàm me defen- dere, longé modeftiùs & moderatiùs quàm tenebar, contra atrocif- fimas calumnias quas quis excogitare poflit, & ad quas cun&ari, nec illis me tempeftivè opponere, fummse imprudentiae fuiffet. Nam praeterea quôd fupra demonftravi, Voetium conûlium mufle à longo tempore omnibus perfuadendi me Atheum efle, juftam habeo caufam exiftimandi quôd etiam me vellet Atheifmi in Judicio infi- mulare, atque, quantum in fe foret, innocentem falfis teftimoniis obruere ac opprimere. Nec enim injuria ei fiet, fi dicatur aptus teftibus corrumpendis; & Schoockius aflerit quôd, cùm nihil magis mihi objici à fe commendaret quàm Atheifmum, fpondebat taies teftes aliquando prodituros (ad me iftius criminis convincendum), qui pojfent reuera ajfiduijive clajjici leftes haberi. Nec. & mod. defenf. pag. 48. Sed ex quo vidit me meae defenfioni invigilare, nullum producere potuit. Alterum gravaminum, quibus me oneraftis, caput eft illa fententia, quas à vobis lata dicitur, quâ mea fcripta condem- nantes, Praetori veftro facultatem faciebatis in me agendi, & quan- tum in vobis erat me mulctandi honore & bonis. Addo, pro tertio, non folùm A&um | 1 1 Junii 1645, quo prohibebatis Typographis & Bibliopolis edere aut vendere fcripta quae pro me forent, quo tem- pore accepi Judicium DD. Groninganorum, datum 10 Aprilis ejuf- dem anni, quod mea? juftificationi inferviebat, dum Voetius curabat excudi epiftolam Schoockii ad fuas in me ftatuminandas calum- nias, fed etiam omnem illam proteclionem, quam à quadriennio in- dulfiftis injuriis iftius Voetii & caeterorum quos in me concitavit; adeo ut aliquamdiu nemo amicorum meorum in veftrâ urbe aufus fuerit, nifi diffimulatis manu & nomine, ad me ea perfcribere quae ifthîc in meum praejudicium fiebant, licet nequirent légitime, me non praemonito, fieri. Et dum Schoockius affeclibus Voetii indul- gebat, in me fcribendo, ut ipfi placeret, atrociffimas & teterrimas quaflibet calumnias, gratus vobis hofpes erat & in veftrâ Urbe acceptiflimus ; & teftimonium, quod ab ipfo extortum fuerat, in judicio ceu bonum & validum admittebatur, licet contradi&io- nibus fcatens & aequivocationibus refertum, uti poftea explicuit; debuifletque ipfius liber, in me ante editus, ipfum recufabilem & fufpeftum reddidiffe. Sed, poftquam quafdam pro me veritates confeffus eft, aftio injuriarum ideo ipfi fuit intentata, | & quamvis eas tam evidenter comprobarit, ut de illis DD. Groningani du- bitare nequiverint, nondum tamen ideo apud vos abfolvi potuit. Adeo ut videamini, à quatuor annis, omni ope in id incubuifle ut mihi manicas injiceretis ne me defenderem, dum vapulabam adver-

�� �

  • 7»-»73- Apologetica. 317

fario meo, & is omnem fuam rabiem & furorem in me effundebat. Sed & inter rationes propter quas à vobis fatisfadtionem expe&o, & hanc, fi placet, reponam, nempe noluiffe me illa vincula quibus me continebatis abrumpere, licet facillimum fuiffet ; & patienter pertuliffe omnes injurias quas ab illo tempore retuli à Voetiis, nihi! moliendo ad meî vindicias, eo quôd viderem vos toto veftro cor- pore fie eos protegentes, ut vobis intactis feriri à me nequirent; neque vos volebam offendere. Ad quae omnia enixe ac fupplex peto, attendere velitis, ut quam expefto à vobis fatisfa&ionem poffim confequi. Quôd fi aliam obtinere non dabitur, dignemini id faltem mihi concedere, quod vel gravifllmorum criminum reis de- negari non folet : nempe ut per vos feiam, quae eft fententia quam in me latam ferunt, per quos judices lata fit, quam habuerint caufam fundamentalem eam ferendi, & quas fuerint tum aceufationum tum probationum capita ex quibus me condemnarunt. Super his Deum veneror, | velit vobis ea infpirare confilia, quas gloriae fuse promovendae magis conducent, &ex quibus majorem laudem & celebritatem refe- rais apud eos omnes quibus virtus eft in pretio, juftamque rationem ipfe habeam me profitendi,

Nobiliff. & Ampliff. DD M

Vobis addi&iffimum

Des Cartes.

�� � ÉCLAIRCISSEMENTS

��Page 204, note a.

Le même ouvrage de G. Voet, Seleâarum Difputationum Pars Prima (1648), donne, à propos de la 4" thèse De Atheifmo, soutenue le i3 juillet 1639, le passage suivant, visiblement remanié et augmenté en 1647 pour la publication :

« Vfque in hodiernum diem, multi ex Belgis, prœfertim Batavis, novi- » tatis nimis avidi, Libertinifmo (sic) nimis patienter & ftolide admiran- » tur, fanaticos quofque hîc ortos & émergentes, aut aliunde ob libertatem » feu licentiam fc£tarum hue confluentes Libertinos, neutrales, atheos » bénigne ferunt, cumque iis familiariter converfantur, eos pro folitâ im- » primis in exteros & peregrinos humanitate in deliciis habent. Obleclan- » tur enim aut morum civilitate, aut urbanitate & dexteritate in falibus & » jocis, aut promptitudine aut faltem oftentatione alicujus ingenii, aut » aliquâ eorum five eloquentià five loquentiâ, aut facultate poëticâ, aut » aliquâ arte & thaumaturgiis atque inventis mathematicis & mechanicis, » aut aliquâ folius arithmeticae & geometriae pra&icae exercitatione. Haec » aliaque folidae fapientia? & pietati, qux delicatulis & verfatilibus homi- » nibus nimis moroia & molefta, vulgô praeferuntur. Hic pietatis honos. » Hinc fertilis atheorum, libertinorum, Lucianorum, neutralium, apud » nos proventus, furor, infolentia. Lipfius epifl. cit. dicit fe plurimos no- » viffe qui Deum negarent; & ibidem illi res erat cum Berchemii amico, » viro literato : fed hic haerebat in Belgio Papiftico. In Hollandiâ nuper » fuit indoclus & ISumxta quis Torrentius, opificio & arte pi£lor : is quod » à penicillo exfpeétare non poterat, à garrulitate fuâ quasfivit, quâ incau- » tas & voluptuarias mulierculas, aliofque infanos quofdam homines, in » profeffionem Epicuream (ad quam propendebant) traheret atque unà » argento emungeret, ita ut nonnulli foro cefferint. Summa Atheifmi ejus » videbatur effe : infernum effe hîc mifere vivere ; ccelum verô hîc bene » vivere, & bonarum rcrum effe. Senatus Harlemenfis, conquifitis teftimo- » niis, ex conlilio feptem praeftantiff. ICC. quasftioncm de illo habuit; fed

�� � Eclaircissements. 519

» cùm non confiteretur, viginti annorum incarceratione fuit raultatus. » Inde paucis annis poft dimiffus, in Angliâ ad tempus aliquod publico » ftipendio honoratus vixit : unde bello civili exorto, ftipendio deftitutus, » in Hollandiam cùm rediiffet anno 1644, Amfteldami obiit &fepultus eft. » De caufâ & geftis ejus, in archivis & fcriniis urbis Harlemenfis (fi cui » hœc tanti fint) plura conquiri poffunt. Fuit & alius quidam idiota Alc- » marianus, nomine Nachtegaelius, qui anno 1614 aut 161 5 (fi bene me- » mini), ob atheas blafphemias de tribus impoftoribus Hagae - Comitis » effutitas, ab ordinariis deputatis Ordd. Hollandiae in exilium pulfus eft. » Plura ejufmodi monftra recenferi poffent, fi hiftoria fcribenda effet & » non potius aeternis tenebris fepelienda illa nomina, quse publicâ judicum » fententiâ, aut propriis fcriptis, orbi non innotuerunt. Saltem conftat, » Bataviam noftçam tanquam hserefeom, Libertinifmorum, & Atheifmo- » rum,fentinam ubivis fuiffe habitam ; ac propterea haereticos ac fanaticos, » alibi dilapfos aut extrufos, praetenfâ loci libertate feu licentiâ illeftos, hîc » fibi afylum quaefiviffe. » (Pages 223-224.)

��IT

��Page 247, note a.

Sur les relations de Descartes et de Desmarets, voici le témoignage de celui-ci dans son ouvrage Ultima patientia tandem expugnata etc. (Gro- ningue, 1644), dont le dernier chapitre a précisément pour titre : Quo expenduntur ea quœ ad Nob. D. De/cartes /pédant, p. 397-423 :

« Supereft ut id diluam, quod ambitiofe quoque mihi obje&um fuit : me » Nobilem virum D. Renatum Defcartes ad fcribendum contra D. Voe- » tium impuliffe; ipfi Articulos Synodi Hagienfis communicaffe, ut eos in » Prasfatione fuae Epiftolas ad Virum Celeberrimum commode explicaret » (voir ci-avant, p. 7 à p. 11); ac tandem feduxiffe Cl. D. Schoockium, » ut in jus citatus à Cartefio Myfteria ea | revelaret, quae minus honorifica » D. Voetio fuiffe videntur. Nec fagaciores plerique dubitant, non alio » cuneo Narrationis famofae fcriptorem adaftum fuiffe, quàm ut laboranti » D. Voetij famae, ex ijsquae in Senatu noftro Academico tranfada fuerant, » fubveniret : elevatâ fi poffet Acïorum fide, per ea qua; in meam exifti- » mationem emittebat. Et ipfe D. Voetius fibi eft confcius fuas querelas » de Cl. D. Schoockio per me fedu£to fe hinc inde difperfiffe ; quae caufa » quoque fuit, cur ego Sceleftus fimplex, ille verô duplex, ipfi diceremur. » Et quo major invidia hîc mihi creetur, id exaggeratur vehementer, quôd » Cartefius fit homo Pontificius & Jefuitarum difcipulus, quem armaverim » & cujus patrocinium fufceperim contra Theologum Reformatum. .. » (Pages 397-398.)

�� � jio Eclaircissements.

« Ad Cartefium quod attinet, îs fané talis eft & à génère & ab eruditione, » ut me non pudeat amicitiae ipfius ; quam fcio multos alios meae condi- » tionis homines in Belgio, D. Voetio quoad Zelum ac Pietatem | non » inferiores, & coluiffe & colère : quàm artta cum ipfo intercèdent familia- » ritas Reverendo & Dofliffimo Viro, ut alios mittam adhuc viventes, » D. Ludovico de Dieu, toti Academiae Leydenfi confiât. Et quôd Vir » fubacliffimi ingenij & liberrimi judicij haereat adhuc in Pontificiâ com- » munione, videat D. Voetius annon fit quadantenus in caufâ, dum ipfum » acerbitate nimiâ fugat, & fcandalum illi multiplex objicit, moribus & » modis agendi nimis alienis à fuâ profeffione. . . » (Pages 398-399.)

« Interea tamen,quàm falfô mihi imputetur, quôd ipfum impulerim ad » fcribendum in D. Voetium, aut evulganda ea quae Hagae facla fuerant, » non alijs oftendam nunc verbis, quàm quibus olim ufus fum ad Clariff. » & Celeberrimum D. Rivetum, in eâ quam ad illum dedi Epiftolâ XXII » Juli 1643. Ex litteris tuis, inquiebam, intelligo quàm liberaliter & » gratis ijlhîc mentiantur : quod enim fpargitur à nonnullis me authorem » fwjfe D. De/cartes fcribendi contra D. Voetium, & fugillandi nuperam » Synodum, purum putum eft mendacium ; cui dum te, Vir ClariJJime, » oppofuijli, debitum Veritati & Innocentiœ patrocinium prcebuifli. Deum s enim omnium tejlem & iudicem tejior, me iilius Scriptionis confilium » D. De/cartes, homini, antequam illud cepijfet, mihi folùm de nomine » noto, nec diredè | nec indireâè fuggejfiffe ; nullamque mater iam vel me » diatè vel immédiate ad illam ipfi contulijfe, aut eam mihi vi/am antequam » excuderetur. Et qui potuerim ego Aâa Synodica nupera illi communi- » caffe, ut ea traheret in remfuam, cùm nec mihi ipfi ea vifafint niji diu » pofiquam hue veni? unde nonnifi femel ad eum fcripfi ', gratias aâurus » pro librifui exemplari ad me tranfmijfo ; & tum fane primùm mirari » fubijt, quàd etiam illum non latuijfent quœ in Synodo tranfaâa fuerant : » adeo (ex confeientiâ loquor) me infeio hœc illi innotuerunt & ab eo pro- » mulgata funt . . . Quin vifus eft mihi in Prœfatione non offendiffe prœ- » \teritam Synodum, fed complanaffe viam proximœ, ad eam Aâorum » fuorum juftam interpretationem, per quam omnem ex illisortam offen- » fionem,fud etiam authoritate falvd, facillimè abftergat. Si verà is ali- » quid acerbiùs fcripjit in D. Voetium, id omne hic Jibi imputât, & iilius » meminerit tituli in Pandeâis : Quod quifque juris in alterum ftatuerit, » ut ipfe eodem jure utatur b . Nihil tam acerbe illîc diâum deprehendes, » quod non fit lenius ijs quœ habet in fuo Specimine c contra me : itafolet, » jufto Deijudicio,ijs accidere qui omnia fibi in omnes licere putant, ut » quam malè dicendo de alijs ceperant voluptatem, malè de fe audiendo » amittant... «(Pages 399-401.)

« Haec malui referre, ijfdem verbis quibus antea fcripfi, quo conftet ipfi

a. Lettre perdue.

b. Lib. II, tit. 11.

c. Voir ci-avant, p. 6, note a.

�� � Eclaircissements.

��J 21

��» D. Voetio, me non recurfurum fuiffe ad tergiverfationes & aequivoca- » tiones, fi juridicè debuiffem refpondere ad poftulatum quod voluiffet » mihi fieri à Cl. D. Schoockio : Ecquis Cartejto Synodi Hagienfis Aâa » communicaffet? Nec puduiffet negare, fi feciffem, cùm potuerim fine » culpâ feciffe : quippe qui ejus Synodi membrum effe defieram, nec illius » Afta fub figillo confeffionis acceperim. . . » (Page 401.)

« Quôd verô dicor Cl. D. Magiftrum Schoockium feduxiffe ut D. Voetij » Myfteria Eleufina retegeret in judicio, tantundem habet veritatis : cùm » certum fit, & ex Aftis publicis liqueat, C. D. Schoockium, proprio motu » & ex confcientiae officio, in jus citatum à Nob. Cartefio, ifta omnia de- » claraffe. Quàm verô ab hac Camarinâ movendâ procul fuerim, inde » liquet. Primo, quôd cùm ipfe D. Cartefius me rogaffet" ut quaedam » exemplaria Epiftolœ fuœ contra D. Voetium, oppofuae Admirandce Me- » thodo Philofophiœ Cartefianœ, vellem fuo nomine offerre Nobilifl". p. t. » Academiae noftras Curatoribus : id nolui facere, ne turbas quaerere vide- » rer, fed illi Bibliopolae ad quem miffa fuerant peragendum reliqui. » Secundo, quôd cùm 7 Nov. 1643 Nob. Cartefius ad me fcripfiffet b , fibi » in animo effe C. D. Schoockium in jus trahere & feriô contra illum » agere, nifi ultro declararet fe Voetio inftigatore & authore fcripfiffe, vel- » lem itaque vel hoc pofterius tentare cujus jam Specimina aliunde habe- » ret, vel faltem fe fubmonere quâ via rem hîc aggredi deberet, ego ipfum » dehortatus fum ab omni litigio c . Indicavi non videri mihi verofimile, » C. D. Schoockium, qui dicebatur feipfum ultrô oneraffe ut ali|um fuble- v varet, aliquid contra fafturum ; confului ut vel contemptu generofo fe » de Ultrajedinis ulcifceretur, vel proprijs armis, fcripto nempe aliquo, » fe tueretur ; rogavi ut, fi quid moliri decreviffet, pateretur me effe » plané extra partes, & alium quaereret cujus operâ uteretur : effe enim » D. Schoockium caput Academiae noftras (erat tune Reftor Magnificus), » & pacem inter collèges vigere, quam turbatam nollem ; me quidem mihi » gratulari, quôd caufam eam quam defenderam, idoneam judicaffet fuae » promovendae, fed diverfa cùm fuerint confilia noftra, abfque invidiâ non » futurum, fi fuorum particeps fierem. Quibus fie acquievit Nobiliffimus » ille Vir, litteris feriptis 12 Dec. 1643 d , laudato etiam meo candore, ut » declararet noluiffe rem ita tranfa£tam uti primo petierat ; alia fe nunc » confequutum majoris momenti, aliâ quoque via inftituturum ; manfu- » rum tamen mihi amicum, etfi abrupto inter nos omni litterarum com- » mercio ; prout rêvera ab illo tempore, nec ego ad eum fcripfi, nec is ad » me ; & quae agitaret confilia, nefeivi. » (Pages 402-403.)

Cette dernière déclaration de Desmarets confirme bien celle de Des- cartes, p. 247 ci-avant, 1. 6-7. Ce qui suit la confirme encore plus. En effet, Desmarets continue :

a. Lettre perdue. c. Lettre perdue.

b. Idem. d. Idem.

Œuvres. III. 85

�� � 3 2 2 Eclaircissements.

« Forte negotium alto manfiffet fepultum filentio, nifi ipfe D. Voeti) » Lief-hebber der Waerheyt, anno fuperiori, libello fao infcripto Aenge- » vangen Proceduyren tôt Utrecht, &c. », ignem gladio fodicaffet, & » (quod vix fciebatur) retuliffet quomodo ad 111. & PP. DD. Ordines » hujufce Provinciae miffa fuiffet à D. Legato Galliae Cartefij querela, » quas necdum mihi vifa fuerat, cùm ifte libellus Ultraje&o prodiret ; » ipfius Excell. Legati perfonœ facras epiftolam & interceffionem fcopticè » traduxiffet ; totam culpam Phi\lofophiœ Carteftanœ & convitiorum atro- » cium quae affatim in illâ continebantur, in unicum D. Schoockium » tranftuliffet ; palam affirmaffet, Voetio nihil commune cum Schoockij » libro, de quo etiam contra ipfum Schoockium Cartefius jam Groningae » expoftularet ; afleruiffet denique Schoockium, cujus ftilus fatis in eo » libro apparebat, fe paratum profiteri ad illum tanquam fuum defenden- » dum. Nam, quaefo, quid hoc erat, nifi amicos D. Cartefij ad negotium » urgendum vel refumendum incitare? 111. ac PP. noftros Ordines fuggil- » lare, quafi detre£laflent juftitiam adminiftrare homini erudito & nobili, » pro quo tamexprefle Legatus Régis Chriftianiffimiintercedebat,ejufque » litteras inter chartas rejeftaneas fepofuiffent; & ipfum Cl. D. Schooc- » kium ad invidiam hanc femel amoliendam, tum honoris tum confcien- » tias caufâ, adigere ? Quid mirum ergo, fi Nob. Cartefius, ex Galliâ » redux", per fe & amicos fuos apud Proceres noftros fubinde Hagam » excurrentes c inftiterit, expoftulaverit, & de negleclâ Legati commenda- » tione queftus fuerit ? Quid mirum, fi Senatum Academicum, cujus foro » fuberat reus quem petebat, adierit ? Quid mirum, fi Cl. D. Schoockius » hanc arripuerit lubens occafionem, confcientiam fuam liberandi, & que- » relam contra fe apud 111. & PP. DD. Ordines depofitam, utpote fibi » admodum invidiofam & gravem, eluendi ? » (Pages 403-404.)

« Sed de me, id verè profiteor nefciviffe, ut parum femper curiofus fui » rerum, ad me non fpedantium, antequam Litterae Nob. D. Cartefii ad » Senatum noftrum Academicum redditae fuiffent d , quid agitaretur | in eu » re; quomodo Cl. D. Schoockius fuis literis querelarum plenisdenun ciaret » D. Voetio, fore ut hœc omnia cum ipfius infamiâ tandem renudaret ; » quomodo quasftiones, quae fibi poffent fieri, fi res in judicium veniret, » D. Voetio, proponeret; quomodo hic eas eludendas, per vitilitigationes » & aequivocationes pudendas fuggereret ; quomodo D. Schoockio perfua- » dere conaretur, Cartefium non aufurum quicquam hîc movere contra » ipfum; quomodo fpargeret fe hue venturum, ut Cartefium in vincula » conijci curaret, quo hic à fuâ aftione contra D. Schoockium inftituendâ » deterreretur; quomodo haftas amentatas Schoockio fubminiftraret, qui- » bus duriora quœque Philofophice Carteftanœ defenderet, aliquando non

a. Ci-avant p. 239, note b.

b. Voir t. IV, p. io5, p. 123 et p. i55.

c. Ibid., p. 99, p. 179 et p. 196.

d. Ibid., p. 177.

�� � Eclaircissements . }2j

» fine fpecie Blafphemiœ : qualis haec nominatim, potuiffe Cartefium » metaphoricè & citra contumeliam vocari Caïnum vagum, quia etiam » Deus, inquiebat, comparatur in Scripturâ leoni, lupo, furi &c. Habe- » mus hîc Hueras ipfius D. Voetii plurimas, ex quibus eorum quae dico » Veritas, non mihi modo, fed meis RR. & Clariff. DD. Collegis, plenè » innotuit.» (Pages 404-405.)

« Cùm ergo horum omnium effem nefcius, priufquam Nob. Cartefius » fuam aéîionem contra Cl. D. Schoockium inftituiffet, res ea longé ma- » gis mihi ex improvifo accidit, quàm vel ipfi reo, vel D. Voetio, qui » nunc faltem comperit, fummam effe aftutiam carere aftutiâ, & nihil » tutius, nullam expeditiorem effe viam, quàm fincerè agere. Occultae » techna;, virtuti & veritati contrarias, prodeunt tandem in lucem, & fuos » authores pudore fuffundunt. . . » (Page 405.)

Cette citation nous révèle l'existence, et nous donne le résumé d'une correspondance particulière, entre Descartes et Desmarets, qui avait échappé à nos investigations. Cinq lettres nouvelles doivent être inter- calées, dans la correspondance générale, aux dates suivantes :

1. Descartes à Desmarets, mai-juin 1643.

2. Réponse de Desmarets, juin 1643.

3. Descartes à Desmarets, 7 nov.. 1643.

4. Réponse de Desmarets, nov. ou déc. 1643.

5. Descartes à Desmarets, 12 déc. 1643.

A ces cinq lettres s'en ajoutent au moins deux autres, qui sont anté- rieures : l'une (perdue) de Desmarets à Descartes, et la réponse de celui-ci, qui est notre lettre CCXCI, t. III, p. 605-607. Nous pouvons même dater cette dernière plus exactement : Descartes y parle, en effet, des « trois premières feuilles», (t. III, p. 606, 1. 6), qu'il a reçues du livre de Voetius contre Desmarets; or nous savons, par Desmarets lui-même, que ces trois premières feuilles furent connues sur la fin de septembre 1642 : « Jam » fubfinem Septembris anni 1642 vifa fuerant quibufdam tria prima folia » Speciminis fui (n. Voetii) », (Ultima patientia etc., p. 3i8), et Descartes les avait entre les mains depuis quelque temps déjà (t. III, p. 606, 1. i2-i3). De plus, Descartes attend la fin de l'impression, et sait déjà que l'ouvrage aura « environ vingt feuilles » (1. 29); (il en a exactement un peu plus de 2i,soit5u pages in- 12). Donc la publication est proche, et Desmarets nous apprend qu'elle est du commencement de mars 1643 : « fub Martij » initium anni i643,licet prima pagina libri annum 1642 haberet (quod » fuit etiam n.uffr»)pi(o8èç), prodijt Spécimen. » (Ultima patientia, p. 3s6.) La lettre de Descartes serait donc, non pas de janvier 1643,' mais plutôt de février, et sans doute de la même date, 18 ou 19 février, que la lettre CCXCV, où elle s'est trouvée insérée (t. III, p. 617).

D'autre part, la correspondance ayant cessé à partir du 12 déc. 1643, au dire de Desmarets lui-même, Descartes pouvait donc déclarer qu'il

�� � 224 Eclaircissements.

ne lui écrivit point durant toute l'affaire de Groningue, laquelle ne fut engagée, en effet, que lorsqu'il y eut adressé sa requête de janvier 1644 (t. IV, p. 84).

��III

��Page 280, note a.

Ces douze pages (p. 253-264) forment une parenthèse, d'un caractère historique, dans le gros ouvrage, d'ailleurs entièrement dogmatique, de Paul Voet, Theologia naturalis reformata. Les voici in extenso :

« . . .Culpandi veniunt triumviri (utinam hase divulgandi neceffitate non » conftringerer !), Cartefius, Marefius, Schoockius. Qui communem hue » operam contulerunt, ut infontem Parentem (Gisbertum Voetium) in- » famem, heterodoxum, univerfo orbi proponerent. Quid ille contra? » Nihil, nifi quôd, inficiando ea vera effe, quae illi libéré ac liberaliter & » impunè in illum jaciunt, non probant, nec unquam id tentarunt, in fi- » lentio ac patientiâ animam poffidere decreverit. Ne tamen illi impunè in » pofterum graffarentur, aliquid hîc illis fine odio & affeclu reponendum » putavi, quo faltem eorum fpicula in parentem emiffa obtunderentur. » Quod antequam agam, paucis odii in Parentem concepti occafionem » enarrabo. »

« Cartefium inftigavit ejufdem Philofophia in Academiâ Ultrajectinâ » judicio Profefforum, approbante faclum hoc Nob. & Ampl. Sen. urbico, » condemnata & proferipta. Quod quia faftum tum temporis, cùm Rêver. » Parens magnificum Reftorem ageret, ac fi ideo procurante faftum effet, » virulentiffimum Cartefius edidit libellum, cui inferiptio Epiftola ad » Dinetum, ut & alterum, Epiftola ad celeberrimum Virum. D. Marefium » malè habuit (alia hue non revocabo, ut qui inculpatam feribam defen- » fionem),quôd in controverfiâ Marianae Fraternitatis, quam cum Parente j inftituerat, judicio Facultatum Theologicarum, omnium in Belgio Aca- n demiarum, ut & illuftrium Scholarum, excepta Groninganâ, in quâ tum » temporis ipfe docebat, nec non fententiâ fummi Theologi Andreae Ri- » veti, condemnatus, fuccubuerit. D. Schoockio amicitiœ Paternae renun- » ciandi occafionem dédit, | quôd à Rev. Parente (quo nomine fe fpretum, » verùm malè, opinabatur) ad Theologicam Profeffionem Trajeclinam » nunquam fuiffet commendatus. Quafi id, folo accurante Parente, fieri » potuiffet, & non Senatûs Urbici juffu, cujus au&oritati omnia commiffa » funt. »

« Cum Cartefio mihi primùm agendum ; qui cùm mortuus nocuerit » libellis fuperftitibus & reeufis, in iis ut mortuus inter vivos erit retun- » dendus. Et licet defunflo nocere nec poffim, nec velim, Parenti tàmen 1 mederi potero, cui vivo nocitum eft. Non verè maledifta malediflis, aut

�� � Eclaircissements. j 2 5

» convitia convitiis opponam, verùm publica Academias Ultraje&inae, Sy- » nedrii Ecclefiaftici,de Rev. Parentis vitâ & honeftate & do£trinâ teftimo- » nia. Subjungam Nobiliffimi & Ampliffimi Magiftratûs Urbis Trajeftinae » decretum, quo libelli Cartefii in Parentem emiffi (poftquam Cartefius » effet citatus, ut caufam fuara tutaretur) famofis fcriptis annumerantur, » & Nobil. Praetori injungitur, ut aétionem de libellis famofis in Carte- » fium inftituat. Teftimonia, de verbo ad verbum hue tranflata, fie fo- » nant. » {Cette pièce et la suivante Teftimonium etc. sont en tête de l'o- puscule intitulé : Teftimonium | Academiae | Vltraie&inae | Et | Narratio Hiftorica | qua defenûe, qua exterminatae novae | Philofophiae. | Rheno- Trajeâi, Ex typographiâ Wilhelmi Strickii Anno CIDIDCXLIII, dont il a été question, notamment, t. III, p. 568-56 g, et t. IV, p. 34-35.)

��RECTOR ET PROFESSORES

Acad. Ultrajeâ.

LECTORI CANDWO S.

Quemadmodum Rev. & Clar. vir D. Gisbertus Voetius, Collega nofter amicijjimus, ab auâore Epijlolœ ad Dinetum infamatus fit, non te latet, bénévole Lefior. Decreveramus jam lumfamam viri optimi tefiimonio pu- blico ajferere ; fed certis de caufis res in hune ufque diem dilata efi. Cùm verô neque finem neque modum prœdiâus auâorfibi fecerit,fed ad prio- rem epifiolam, aliam multà acerbiorem adjecerit, eaque ab hominibus ma- levolis in vernaculum tranfiatafit, ut eà majorem exifiimationis jaâuram apud omnes Collega nofter faceret, haut diutiùs cunâandum rati, ex man- data atque auâoritate Ampliftimi Senatûs Urbani, prœjens Teftimonium, \unâ cum Narratione hiftorica eorum, quœ apud nos aâa & geftafunt, ut vêtus Philofophia in pojfejjione retineretur, vulgandum cenfuimus : non ut cujufquam famam aut exiftimationem lœderemus, fed ut innocentia viri optimè de Univerfitate noftrâ meriti omnibus magis magifque innotefeeret. Vale.

Dat. Trajeâ. ad Rhenum,

IV Kal. 03ob. CIDIDC XLIIL

��TESTIMONIUM

Académies Ultrajeâina?.

Rector et Professores Acad. ultrajectinj:

Left. S.

Quanquam virtus vitaeque integritas fuffragiis aliorum non indigent, ea tamen interdum eft hominum improbitas, ut confugere ad teftimonia cogantur, qui vivos innocentiœ fuse teftes circumferunt. Experti id funt

�� � }2Ô

��Eclaircissements.

��nonnulli ex Collegis noftris, viri praeftantiffimi : qui cùm vitam, mores, ftudia fua ita omnibus approbent, ut fingulis exemplo, Academiae univerfae ornamento fint : tamen in epiftolà Renati Cartefii ad Dinetum, conviciis & contumeliis indignum in modum profciffi funt. Ac licet non timucrint, ne per praedictam epiftolam exiftimatio fua apud viros bonos, & rerum Academiae noftrae gnaros, periclitaretur ; quia tamen animadverterunt, quendam heterodoxum nuper calumnias nonnullas ex eâ epiftolà in libel- lum fuum tranftuliffe ; ne idem imperiti alii lacèrent, neve malè creduli fide hiftoricà niti putarent, quœ mendaciis & calumniis oppleta funt: tefti- monio Academico innocentiam fuam tutandam libi exiftimarunt. Nos itaque, aequiffimae eorum poftulationi déférentes, teftamur, falfum effe quod autor epiftolae fcribit (page 175), quofdam ex collegis, Medicum fibi prœferri advertentes, manifejlè eidem invidijfe, ac perfœpè à Magijiratu contendijfe, ut nova docendi ratio prohiberetur. Praeterquam enim quôd invidiœ caufa nulla effet, etiam primx apud Magiftratum in poftulando partes non illorum fuerunt, fed aliorum, qui communi Academix periculo movebantur : quippe cùm res ipfa clamaret, non poffe non veterem philo- fophandi rationem magno cum Academiae detrimento mutari. Ac ne hi quidem perfœpè, fed femel duntaxat à Magiftratu id poftularunt: non fuopte arbitrio, fed ex confilio & delegatione Senatûs Academici. Tantùm autem à veritate abhorret, aut laboraffe eos, qui invidiffe dicuntur, per totum triennium, ut Medico nova Philofophia | interdiceretur; aut novam provinciam, quafi pro prœmio benè navatae operae, à Magiftratu Medico datant: ut intra triennium, profeffionem problematicam, commendatione praecipuâ ejus Theologi cujus latus calumniâ petit, obtinuerit : nec ante mota ei controverfia fit, quàm difputatio ejus de circulatione fanguinis emanaffet.

Improba porrô divinatio eft, quâ autor epiftolae (pag. 179) fupplojiones fcholafticae juventutis Collegis, nefcimus quibus, impingere velle videtur ; neque enim ulla haftenus, in quavis facultatc, difputatio paulô fervidior fuit, in quâ non immodeftiam difputantium auditores ftrepitù & fupplo- fione pedum caftigaverint. Quôd autem unâ difputatione praeter morem Praefes ipfe explodi vifus fit, cùm aliàs folis opponentibus, aut defendcn- tibus, ea procella metuatur, id pravè faétum fatemur ; quin etiam dolori nobis eft, judicandi fibi partes fumere eos, qui difcendi gratià convenere ; fed neque in poteftate noftrâ fuit, id malum à Proefide avertere, neque dolo cujufquam noftrûm, aut confilio, factum eft.

Illa praeterea manifefta calumniâ elt, quâ autor epiftolae (pag. 187) de- cretum Senatûs Academici, de retinendà in docendo vetere Philofophia, Joli Reâori attribuere conatur; dum alios guident diffentientes numéro fuffragiorum viâos fcribit, alios autem, viros pacificos, Reâori Juo, quem mordacem noviffent, contradicere noluijfe ringit. Nam & omnes confen- fiffe in decretum, libellus Ampliffimo Senatui Vrbano exhibitus, & ab univerfis fubfcriptus, abundè arguit ; & falfum eft, quenquam noftrûm mordacitate viri mitifiimi coactum, ut aliter diccret, aliter fentiret. Unus

�� � Eclaircissements. 327

duntaxat ex Collegis fuit, qui non decreto contradixit, fed a£Hs potius Academiae infcribendum, quàm typis evulgandum cenfuit.

Adhaec potentiam Theologi, quam di£lâ epiftolâ (pag. 177 & i85) invi- diofè exaggerat, nullam agnofcimus, in eo collegio, in quo libertas cen- fendi & diffentiendi omnibus œqua : nifi forte, pro magnis in Academiam & Ecclefiam meritis, aliqua exiftimatio atque autoritas potentia eft. Eun- dem praeterea Theologum, cùm Reftoris munere fungeretur, ipfiufque officii effet, videre ne quid Academia detrimenti caperet, & convocaffe Se- natum, & retuliffe fatemur; in fuo dolore & accufatorem & judicem fuiffe, id verô pernegamus : quippe qui palam ediceret, fuas injurias fibi curas fore, | ad Senatum non nifi publicam totius Academiae caufam fe referre.

Poftremô, quôd autor cpiftolae Theologum praedi&um turbulentum & feditiofum Reâorem vocat (pag. 188 et 211), in eo infigniter injuriam ei fieri conquerimur. Adeô enim ille nihil turbulenter, nihil feditiofè geffit, toto anno quo Re£loris munere defunftus eft, ut è contrario ipfius praeci- puè vigilantiœ atque dexteritati imputemus, fopitis turbis, quietem prifti- nam Academiae poftliminiô reftitutam effe.

Quae omnia, uti planiùs atque apertiùs intelligantur, Narrationem hifto- ricam earum rerum, quae apud nos geftae funt, exhibemus : le&orem rogantes, ut, autoris epiftolae diffimilis, publico potius Academia; teftimo- nio fidem habere, quàm occultis fufurronum mendaciis aures praîbere velit. Dab. Trajeai ad Rhenum, Kal. Mart. Anno CID IDCXLIII. {Ces deux pièces sont suivies, dans l'opuscule mentionné ci-avant, de la Narra- tio hiftorica, qui en occupe la plus grande partie.)

COPIA TRANSLATI EXTRAC Tl EX ACTIS SYNEDRII ULTRAJECTI.

A Domino Prœfide prolata funt quœdam aâa, qua? Reverendum fpeâa- rent Synedrium, quce de verbo ad verbum fie fonant :

Quôd, quandoquidem D. Voetius variis calumniis, injuriis aut diffama- tionibus gravatur, idque per publica feripta fub nomine Renati des Cartes édita, opus effe exiftumavit, ut prœdiâum Rev. Synedrium teftimonium det, quoad conciones, vitam & converfationem D. Voetii, & an non ille fit magnus verœ reformata; Religionis propugnator adverfus omnem idolola- triam, fuperfiitionem, feâas, & opiniones, veritati Verbi Divini répu- gnantes, idque fecundum exigentiam fui muneris.

Quibus aâis leâis, & eorum contento perpenfo, taie quid Jlaluit fuper Us Rev. Synedrium, £■ ad Ampliffimos Dominos taie feriptum miftt decre- tum 7 Aug. 1643 :

Petentibus Ampliff. Dominis Urbis Ultraj. Senatoribus, ut fecundum veritatem Domino Profeffori Gisberto Voetio daretur teftimonium fuper ejus munere, vitâ, geftis & converfatione : Rev. Synedrium Ecclefiœ Refor- matée Ultrajecli nullas invenit rationes, cur non tali petitioni omni modo

�� � j 28 Eclaircissements.

annueret, prcefertim cùm veritati dare teftimonium quis objlringatur, imprimisfi ad hoc fit rogatus.

Tejîamur itaque, certificamus & declaramus, fecundùm finceram veri- tatem, coram omnibus & fingulis quibus hœc exhibebuntur, prœdiâum D. Gisbertum Voetium, Euangelii minijlrum Ultrajeâi, purum & fanum ejfe in doârinâ, quœ efil \ fecundùm pietatem, apprimè vigilantem in eccle- fiajiicâ fuâ funâione, indies œdificantibus concionibus magnos & fperatos profèrent em fruâ us, fie ut Ecclefiœ Dei & nobis omnibus fit fummè gratus, feipfum indies ofiendendo magnum & clarum verœ & reformatai religionis Chrifiianœ antecefforem, & \elotem, omnis idololatriœ , fuperflitionis, feâarum, & opinionum Verbo Dei repugnantium, adverfarium ; adeoque femetipfum, fecundùm fuœ vocationis exigentiam, fidelem gerendo, idque ex voto proborum.

Quod verà ejufdem fpeâat vitam, gefia & converfationem, talem fefe inter nos geffit, & etiam gerit, ut nihil aliud teftari noverimus, nifi quàd honeftus, virtute prœditus, probusfit, & femetipfum ofienderit in converfa- tione modefium & pacis amantem, tam inter Collegas, quàm apud Eccle- fiam univerfam : fie ut omnes nos & finguli ex corde optemus, etiam à Deo petamus, ut liceat nobis in Ecclefiâ Ultrajeâinâ ejus minifierio frui diu~ tiùs, ad Dei gloriam & Ecclefiœ œdificationem.

Aâum Ultraj. in Synedrio Ecclefiafiico, 7 Aug. 1643.

Inferiùs erat pofitum :

Decreto & mandato Synedrii Ecclefiafiici Ecclefiœ Chrifli Ultrajeâi.

Et erat fubfcriptum :

ANDREAS SUAVE, Ecclefiœ Trajeâinœ Pafior.

« Sequitur Extra&um decreti Nobil. atque Ampliff. Senatûs UrbisTra- » je&inœ, pro curiâ publicarum Ultrajefti, poft campanae pulfum, i3 Sept. » 1643 » : (Ce qui suit est la traduction latine de la pièce dont nous avons donné le texte flamand, t. IV, p. 20-23, et une traduction française, t. IV, p. 65o-652.)

Cùm placuiffet Urbis Ultrajeâinœ Senatui, Illufirem Scholam in hac urbe fundare, eamque pofimodum in Academiam erigere, ut, quantum in fe effet, eandem celebrem redderet : habita informatione fuper cujufque generis viris eruditis, & digniffimis, fepofito affeâu, taies ad Prqfefiionem vocandos curarunt, qui eruditione, pietate ac vitœ honefiate eminerent; & confilio deliberato ac magnd cum circumfpeâione taies invenerunt, etiam elegerunt, qui omnes (excepto quùd quidam, in negotio Renati des Cartes Domini de Perron, ejufque Philofophid, ulteriùs fit progreffus, quàm

�� � Eclaircissements. 7 20

quidem optaffemus) fuâ eruditione, pietate, & diligentiâ, Academiœ fupra tnodum utiles fuerunt, 6 etiatnnum funt, idque non fine plenariâ fatisfa- âione Magijiratûs, omniumque proborum ; inter quos D. Gisbertus Voetius SS. Theologiœ DoâorS | ProfeJJbr, necnon Ecclefiœ pajlor, non eft inter poflremos numerandus, utpote in docendo folidus, in concionibus dogma- ticus, fubtilis in difputationibus, detejiabundus ac expugnabundus A theif- mum, Libejrtinifmum & opiniones quafque hœreticas S. Script, adverfas, multos aberrantes ad veram religionem doârinâ & exemplo vitœ piœ du- cendo, fuperftitionem è peâoribus idiotarum eradicando :fic ut, in Theo- logiœ Profejfore & Doâore, nihil ampliùs optari aut defiderari pojfit. Et quemadmodum omnes ijlœ dotes eum apud omnes probos pio/que gratum & acceptum reddunt : ita eœdem apud veritatis inimicos acerbum odium & invidiam excitant, quemadmodum multis partibus hoc apparuit, prœfertim ex duabus epijiolis nomine prœdiâi Cartefii in lucem emiffis, quarum una ad Jefuitam nomine Dinet ejl miffa, altéra infignita titulo : Epiftola Renati des Cartes ad Celeberrimum virum &c. In quâ ille Cartefius prœdiâum D. Voetium multorum fcelerum, impie tatum ac vitiorum incufat, quàd fcil. concionibus abuteretur, ad mendacia, convitia Jcurrilia, ftudium conten- tionum, feditionum, infamationum diverforum, & inordinatam potentium virorum reprehenfionem, contemnendo fuperiores potejlates, hypocrita, contumax, iracundus, imperium in collegas ufurpans, idemque affeâans in omnes homines ; quàd feditiofus fuerit Reâor Academiœ, & in Repu- blicâ etiamnumfit, & quœfunthujus generis alia, ideoque commonefaciens (fcil. Cartefius) urbis hujus redores, ut ad illa attenderent, & eum (fcil. Voetium) eo nomine punirent, quamvis & ipfe Cartes (sic) eofdem redores cenfurâ notet, feu taxet, quàd in ipforum urbe divendi prohibuerint de/en- fionem Regiifuper Thefibus quibufdam, cùm tamen eam defenfionem mo- dejlam & œquam efj'e, toti mundo innotuiffet. Quœ omnia pofiquam inno- tuiffent Dominis Senatoribus, ipfi i3 Jun. novifiimi (quamvis innocentia D. Voetii, fingulis, qui illum probe noviffent, nota effet) publicatione poft campanœ pulfum faââ, prœnominato Cartefio infinuaverant, ei permiffum fore, ut fe fiftat in hac urbe, intra fpatium trium proximarum feptima- narum, gavifuro immunitate accedendi & recedendi, quo contenta duabus Epijiolis prœnominatis ita confirmaret, ut ipfe judicaret fuœ intentioni hoc ejfe utile. Super quâ publicatione fœpè nominatus Cartefius fuâ Epi- fiolâ data 6 Jul. fubfequente, ftyl. nov., ad prœnominatos Dominos Sena- tores fcripferat (voir cette lettre, t. IV, p. 8-i3), inter alia, quàd noviffimè édita epiftola, cujus infcriptio erat : Epiftola Renati des Cartes ad Cele- berrimum virum &c. taliter effet confcripta, ut probationes, quœ ad veri- ficationes omnium eorum, quœ de iflo homine fcripfiffet, ubique additœ reperirentur, in quantum eœdem eum ratione ab eo exigi pofjint, & quàd ideo etiam multas ifitius hominis aâiones \ infpecie omiferit, fibi notas, ne ad earum probationem tefies producere teneretur; inter alia etiam, eâdem illâ epiftola, dicens, Senatum,fi ea infpiciat, quœ eà fpeâantia fcripfiffet, animadverfurum, fe prœter fui honoris juftam defenfionem potiffimum id Œuvres. III. 86

�� � JJ°

��Eclaircissements.

��operam dedijfe, ut commodo Reipubl. 6 Urbis prœdiâœ, ut & Academiœ exijiimationi utrimque confuleret. Quam Epijlolam prœdiâam cùmperle- gijfent & examinaffent prœnominati Domini Senatores, eandem ut & duas altéras in prcenominatâ publicatione memoratas, prœfati Senator{es) per fuos Commijfarios, aliofque extra Jïudium par tium conflitutos, ut id opor- tuit, vifitari & examinari curarunt, & ex eorum relatione intellexerunt, prœnominatum Cartefium injuria conqueri, quàd à D. Voetiofupra modum fit lœjus, cùm ne minimam quidem probationem eà adducat, veritm Jolum- modà confequentias trahat ex falfis prœjuppofitis, incertis conjeâuris, & malis prœfumptionibus nixus, ex quibus D. Voetio affingat, quàd fit autor, fautor, correâor, aut coartifex variorum libellorum, quibus toties prœno- minatus Cartefiusje injuriatum putat, & quàd prœterea prœfatis Senato- ribus confiiterit omnia illafaljà confia a fuijfe, & veritati contraria. Adeo ut prœnominatus Cartefius nullam omninà caufam habuerit, ut D. Voetii bonam famam ac exiftimationem fie enormiter lœderet; verùm quàd hoc potiùs faperet genium Jefuitarum, quorum Je difeipulum fuijfe, quojque in omni vitâje magni fecijfe profitetur ; & quàd nullam aliam Juarum ama- rulentarum ac pejfimarum diffamationum, ut & criminationum, probatio- nem adducat, quàm exfamâ, & falfis relationibus hominum mendacijjimo- rum, hofiium reipublicœ hujujce & Academiœ, ut & Religionis Reformater. Et quoniam de innocentid D. Voetii iterumque nominati Jatis confiât prœ- diâo Senatui, etiam (quamvis non necejfum fuerit) eadem innocentia tefii- moniis tam quorundam privatorum, quàm plurimorum Jpeâabilium colle- giorum manifefiata efi : Senatus eapropter déclarât prœnominatas duas epifiolas ejfejcripta diffamatoria, famojojque libellos, quibus non tantùm prœnominati D. Voetii bonafama & exifiimatio enormiter lœditur, verùm & Academiœ interejfe, ut & ProfeJJorum infpecie bonafama & Urbis hujus regimen vilipenditur. Prœcipit eapropter omnibus &fingulis, ne prœdiâas Epifiolas, in qudcunque fuerit linguâ, intra hanc Urbem ejujve jurijdiâio- nem, imprimere, injerre, divendere, difiribuere, direâè aut indireâè, clam aut palam prœjumant, idque Jub pœnâ arbitrid, pro re natâ, Jervato Domino Prœtori hujus Urbis, contra prœdiâum Cartefium, prœdiâorum nomine, jure aâionis.

Et fubfcriptum erat :

Accordât me prœjente

C. D. RIDDER.

| « Ad D. Samuelem Marefium me confero, qui cùm pleraque in Rev. » Parentcm ex Cartefii feriptis fit mutuatus, illo refutato, & fe refutatum » fentiet, fuaque in illis proferipta. Quia tamen in nonnullis ad a£la Sena- » tûs Academici Groningani recurrit, hoec tantùm regeram : aéla Gronin- » gana à pauciflimis ProfeiToribus, tribus aut quatuor, non ultra, caeteris » refragantibus, malitiofè fabricata, qua; judicium vix appellare audet, fed » tefiimonium feu declarationem Schoockii indigitat, Rev. Parenti ut &

�� � Eclaircissements. 3 3 1

» Clar. de Matio praejudicare non poffe. (Voir t. IV, p. ig6-igg.) Non » fi judicium: neque enim vocatus, neque citatus, neque auditus eft Pa- » rens aut de Matius ; refque inter Cartefiura & Schoockium a£la, alteri » prœjudicium non parit. Non fi teflimonium : quia fidem Schoockius, » teftis fingularis, non merebatur, alterum fufpicionibus onerando, ut » femet expediret. Ne dicam ex fententià Scabinorum Ultrajeftinorum fatis » apparere, quôd Schoockianum teflimonium à veritate aberret.' Praeter- » quam quôd multis nullitatibus Groninganum five judicium, five aâa, » five tejiimonium, five fententià, laboret. Id ex profeflo probavi (neque » quicquam repofuerunt illi, ad quos ea res pertinet) in iractatu meo, cui » titul. Pietas in Parentem, & altero, cui infcriptio Tribunal iniquum. « Verùm, ne videar hîc in propriâ caufâ mihi applaufifte, fubjungam » Facultatis Juridicas Acad. Lugdun. fuper aftis Groninganis judicium:»

Omnibus, quœ litteris, jujfu ampliffimi Senatûs Academici Groningani, ad Nobiliff. ac Celeberrimum D. Renalum des Cartes 16 Cal. 164S datis continentur, quceque aâa funt in eodem Senatu 1 April. eodem anno, iifdemque annexa reperiuntur, vijis ac rite examinatis : Nos qui fub- fcripjimus, Profejfores Juridicœ Facultatis in Academiâ Lugduno-Batavd, rogati de jure & effeâu aâorum, re/pondemus, nobis videri fententiam à prœdido Senatu latam, nullam ejjfe, ob varias defeâus, & caufas, nomen- que definitivœ non mereri; ac per eam nec jus, nec famam ac exijlima- tionem Reverendi D. Gisberti Voetii aliorumque lœdi ac imminui pojfe, oportere ac debere.

Ita, falvo meliori judicio, Jlatuimus Lugduni 16 Jul. 1647.

« Et erat fubfcriptum : »

B. SCHOTANUS.

A. VINNIUS.

JACOB US MESTERTIUS.

| « Superfunt D. Martini Schoockii innumerae fufpiciones, ne dicam » calumniae, quibus Praeceptorem infontem (Gisbert Voet), nefcio quibus » furiis agitatus, gravare voluit. Facili negotio eas difflabo, opponendo » fententiam Scabinorum Trajeftenfium, à quâ appellavit, quâ injuriarum » condemnatus eft Schoockius (& in illo Marefius, qui paffim ejus audlo- » ritatem praetendebat), idque multorum nomine, praefertim quôd Rev. » Parentem ut falfarium, apud a&a Senatûs Groningani, detulifl'et. Verba » fententiae haec funt :

Vifo à judicio Urbis Trajeâinœ proceffu, coram eodem judicio injlruâo, inter Gisbertum Voetium Arrejlantem & Carolum Dematium Adjunâum, Doâores Theologiœ & Profejfores hujus Academiâ?, ab und parte, & Martinum Schoockium L. A. À". 9 Profefforem Philofophiœ in Academiâ

�� � j p Eclaircissements.

Groninganâ Arreftatum, & citatum in caufd injuriarum, ab altéra parte. Prœnominatum judicium, omnibus mature expenfis, etiam claufulâ falu- tari, qud petitio eft munita, faciens jujlitiam, adhibito confilio Jurifcon- fultorum praâicorum : condemnat Arreftatum, utcoram Prœtore & duobus Scabinis hîc in graphejo, ad propiorem elucidationem & Juppletionem eorum, quœ in fuis fcripturis & per/onalibus refponfionibus, in proceffu Me & alibi dixit & fcripfit, declaret : quàd formula atteftationis, ab Arre- ftante ad illum miffa, in eum finem ut ipfe Arreftatus talem daret, & cor- reâio per Adjunâum, in chartulâ qud propofitâ, de quibus duobus prolixe in ipfo proceffu fit mentio, falfa non effet: & quàd ejus intentio nunquam fuerit coram Senatu Academico Groningano declarare, quàd Arreftans aut Adjunâus ipfum Arreftatum follicitaverint, aut follicitari curaverint, utfalft quid deponeret, aut teftarelur, aut quàd taie quid illi per impor- tunitatem fuerit extortum, & quod Arreftanti & Adjunâo nullam falfita- tem aut improbitatem attribuât, aut de Us taie quid prcefumat. Velit infu- per, ut quicquid ipfe Arreftatus, \elo fui honoris, & ut omnem infamiam evitaret, paulà durius aut dixeril aut feripferit, quod forte in aliumfen- fum accipi ac trahi pofftt, fie accipiatur, & fi neceffum fit, corrigatur, ut omnis falfitas & improbitas ab Arreftante & Adjunâo femota fit ; & ut talis fuœ declarationis Arreftanti & Adjunâo relinquat inftrumentum informa. Et judicat judicium, Arreftatum ulteriùs non teneri, neque prœnominatâ declaratione ejus honorem & exiftumationem lœfam, aut diminutam, dene- gans Arreftanti & Adjunâo fuam petitionem & concluftonem alium in finem ad honorabilem & utilem emendationem inftitutam ac faâam, penfando fumptus proceffûs propter rationes.

Itafaâum & pronunciatum Ultrajeâi, 3i May 164g.

| « Et ne forte Ampl. Scabinorum mentem non fatis affecutus fuiffe » dicar, malui & fententiam Belgicè pronunciatam fubjicere. »

©efien fctj ben ©eredjte bet Stobt Utredjt, Ijet procès boor ben fetben ©eredjte geinftrueert tuffdjen Gisbertus Voetius araftant enbe Carolus Dematius ge= bocdjbe, beijbe 3)octoren inbe Xrjeologtc enbe ^îrofefforen bec SIcabemie alffier ter eenre, / enbe Martinus Schoock L. A. M. enbe $rofeffor ^tjilofopljiae inbe SIcabemie tôt ©roeningen gearreft bc enbe gfiebaegt)be in coâ ban injurien / ter onbete fbbe. / 't boorfô. ®ered)t, rtjpeïijcf getet Çebbenbe op atleS, / enbe ooeï op be ctaufule falutair, / baet mebe ben etyfdj té gemunieert, boenbe redfjt met abotjg ban geprac tifeerbe SRedjtjgeteerben, / conbemneert ben gearrejteerbe boor ben $eere Schout enbe hoee Schcpenen ter ©ecretartje allier / tôt naerber elucibotie enbe fuppletie ban 't geene bh. fijne ©cfjrifturen enbe perfonete refponfiben inben proceffe tjicr enbe barr alrebe geferjt of gefdjreben té / te berefaren / bût ï|et concept ban atteftatie / b>m 6i) ben orreftant toegefonben / ten fine ht) Cent gcarreft fce gepaffeert te Worben / enbe 't rebre* 6t) be geboeajbe in feetfer cebuHelen boorgeftelt / beijbe in ben proceffe Wiitlopia) bermelt, niet en w<té bâté / enbe bot pin intentie noçt en toaâ geroeep ooor

�� � Eclaircissements. 3 jj

ben ©enaet inbe SIcabemie tôt ©roeningen te berctaren bat ben arreftant / of geboegbe Cent gearreft*» gebergt / of boen bergen foube Ijebben / bat ty batfdjetiicf t?et foube beboferen of getutjgen / of bat Cent futcr. met imbortunitetjt foube jijn geejtorqueert, / enbe bat l)tj ben arreftant enbe geboedjbe geen batffjeçt ofte onbroomïjetjt en attri= bueert / of toe bertrouwt. / Segerenbe bat afle 't gène t)b gearreft be , ugt een gber tôt fljn eer, / enîie om atte infamie af te toeren, mat Ijarber foube mogen fjebben gefetjt of gefdjreben / 't teeli in een anberen fin betftaen ofte getogen foube mogen toorben, / alfoo fat toorben gebut)bet, / enbe ift noot gecorrigeert, / bat aHe oatfljetjt enbe onbroomljeçt banben arreftant enbe geboedjbe toerbe geerdubeert enbe ugtgef» loten ; / enbe banbe felbe berclaringe ben arreftant enbe geboedjbe te laten bolgen acte in forma, berftaenbe bat ben gearreft** baer mebe madj bolftaen, / enbe bat met be boorfj. berclaringe fijn eer enbe retoutatie nlet en fal toefen getebeert ofte bercort, / ontfeggenbe ben arreftant enbe geboedjbe tjaren etyfdj enbe conclure in anberen boegen tôt Ijonorabite enbe brofitabife amenbe gebaen enbe genomen / enbe combenfeert be coften ban befen broceffe om rebenen.

Aldus ghedaen ende gepronuncieert, t'Utrecht, Op den xxxjft* Mey, Anno 164g.

| « Atque ita me abundè fatisfeciffe calumniis triumvirorum, quibus » Rev. Parentem petiverunt, & tamen fine calumniâ, illi judicabunt, qui » fine gratiâ & odio caufas aeftimare confueverunt. Veniam dabit aequus » Le£tor, quôd hase in tranfitu meo libro inferuerim. Meâ enim id inte- » rerat quàm maxime, & caufa pietatishoc flagitabat, ne indefenfi manerent » illi, quibus, prasfertim infontibus, poft Deum omnia debemus pietatis » officia. »

(Pacli Voet Theologia Naturalis Reformata, Trajefli ad Rhenum, cIdIdclvi, p. 253-264.)

�� � RENATI DES CARTES

NOT^

��IN

��Programma quoddam, fub finem Anni 1647 in Belgio editum, cum hoc Titulo :

EXPLICATIO

Mentis humanœ, Jîve Animœ ratio-

nalis, ubi explicatur quidjit,

& quîd ejjfe pojfît. .

�� � LECTORI*

��Ex quo tempore lucem adfpexit Philofophia Nob. Viri Renati des Cartes, à multis quidem,fed non uno excepta ejl modo : verùm diver- fam ea experta ejt fortunam, prout in tnanus diverforum incidit ac genios. Sunt qui ferias in eam inftituerunt Obje&iones, quibus ferib ab Heroë illo eji refponfum, tum Latine, tum Gallice. Alii, cùm aliud non pojfent, arrodere tatnen eam & admordere voluerunt : quibus, ut ipfe in Praefatione Médit. Metaph. vatem egit Philofophus, ratio- num feriem & nexum comprehendere non curantibus, in fingulas tantùm claufulas argutari fuit ftudium ; qui id[circo, quamvis cavil- landi occafionem in multis invenerint, nihil tamen quod urgeat, aut refponfione dignum fit, objecerunt*. Hujus farinœ ejt, Tenebrio quidam ac Lucifuga, qui nunc Theophilum, nunc Mercurium, Cof- mopolitam fe vocat, in gemino libello, ante aliquot annos edilo ' ; & nuperus Theologus in/ud Methodi Cartefianae Theologicâ Confide-

a. Cette Préface n'est pas de Descartes, qui même ne l'a pas approuvée, voir t. V, p. 114, 1. 8. L'édition princeps, que nous suivons ici, ne donne l'indication des pages qu'à partir de la pièce de vers Renato des Cartes etc., p. io. Elle a donc tenu compte cependant de la préface, p. 3-9. Nous reproduirons cette pagination en haut des pages de la présente édition.

b. Voir t. VII, p. 9, 1. 29, à p. 10, 1. 5.

c. L'un d'eux portait ce titre : « In primant Philofophiam Cartefianam » Nota', auâore Theophilo Co/mopolita. Libelle imprimé in XVI durant » l'été de cette année {1643), fans nom d'imprimeur, fur une copie qu'on » feignoit avoir été imprimée d'abord à la Haye. L'impofture & la calom- » nie y régnoient, depuis le titre jufqu'à la conclufion du libelle. L'extra- » vagance du ftile & la groffiereté des injures dont il étoit rempli, refifem- » bloit fi fort à celles que M. Regius attribuoit à Voetius dans fa claffe & » fes converfations, qu'on peut raifonnablement préfumer que, de tout ce » qui pouvoit appartenir à Voetius, il n'y avoit que fon nom de caché » dans tout ce libelle, & que fon efprit s'y produifoit partout. (En marge : » Leur. Mff. 23, 24, de Regius à Defcartes.) Voetius n'en ufoit prefque » plus autrement dans les écrits diffamatoires qu'il avoit foin de faire » répandre contre M. Defcartes, fouvent fous un nom emprunté & quel- » quefois fous un nom poftiche. » (A. Baillet, La Vie de Monfieur Des Cartes, t. II, p. 204-205.)

Œuvres. III. 87

�� � J}8 NOTjE (4-8)

ratione ", in quâ criminationes fuas ac calutnnias, Deo Opt. Max., Deo Forti, Zelotoe, Caufae fuae Vindici, Nominis Aflertori, Veritatis Pro- teftori, facras facere, cum multorum Jlupore , non erubuit. Quafi criminationibus & calumniis certare, idem fit, ac Caufam, Nomen, Veritatem T)e\,vindicare, affer ère, protéger e l An non | hoceji illud, quod Propheta ait Malachias, c. i, 8 : Deo offerre animalia casca, clauda, aegrota, quœ Ducibus fuis ac Curatoribus offerre, facerdotem iflum puduijfet ? Et, fi attentus Confiderator attentais confideraffet hcec Methodi verba {pag. 3 : Ne quis igitur putet, me hîc traditu- rum aliquam Methodum, quam unufquifque fequi debeat ad re&è regendam ratione m ; illam enim tantùm, quam ipfe fecutus fum, exponere decrevi\ Et pag. 1 3 : Quamvis, quia opus meum mihi fatis placet, ejus exemplar hîc vobis proponam, non ideo cuiquam Author efle velim, ut fimile quid aggrediatur) c ,/aa7èa£ illâfuâ Con- fideratione abfiinuijjet, ex quâ nominis maculant potiùs quàm laudem apud œquos | rerum œjlimatores reportavit : ut non dicam, rroXvîrpay- poaimç, notam eum incurrijfe, dum falcem Theologicam immifit in mejfem Philofophicam ; quod vere efi, pzmëzwtiv tU «klo yévoç,. Alii in Philofophiam Cartefianam infurrexerunt thefibus ad difputandum proponifolitis, Lutetiaî, Ultrajefti, Groningœ, Franekerse, Lugduni: &, vel aperto Marte ejus Authorem/uw* aggreffi, velfub teâo & gene- rali Neotericorum Philofophorum titulo îatenter in ipfum irruerunt, vel in totum nomen ejus diffimularunt . Pojlremi generis utriufque Ipecimen nuperrimè contigit, in Antiquiffimâ & Novijfimâ Belgicae Fœderatas Acadcmiâ. In Lugdunenfi quidem, Philofophus prima- rius*, Vir, ut D. | Cartefius judicat, non malus, ac fimplex potiùs quàm prudens, affeélit, nefcio quo, abreptus, Neotericis quibufdam Philofophis, tamfatuas, tam ineptas, tant infulfas ajjînxit opiniones ; ut feipfum fecerit ludibrium multis jocumque ac rifum, multis com- mijerationem. Et quamvis in difputandi aâu quadrifyllabum hoc no- men, Cartesivs, non p ronunciaverit ; ac publiée poflulatus, ut nomen alicujus Neoterici Philofophi, tamjlultas opiniones tenentis, proferret, turpiter hic defecerit : ita tamcn fe gefjit, & in omnem circumegit partent, ut non alium defignari quàm D. Cartefium facile Auditorum cuivis conjtiterit. Et quid multis ejl opus ? Thefes ipfce hoc abundè loquuntur. In Ultrajedinà Academiâ, Medicus' non \ indoâus, dij-

a. Rnvius, Confideratio Theologica (1648). Voir t. V, p. 126.

b. Voir t. VI, p. 541, et aussi, p. 4, 1. 7-10.

c. lbid., p. 548, et p. 1 5, 1. 6-9.

d. Adam Stuart. Voir t. V, p. 126, 127 et 128.

e. Henry de Roy [Henricus Regius).

�� � (8^) In Programma. J}9

putalionem quandam confcripfit, de Cachexie Leucophlegmaticâ, cui Corollaria nonnulla fubjunxit, ad convellendas Médit. Metaph. Car- tef. inflituta : quœ, cùm dijputatio effet fufflaminata, patenti folio, per varias Hollandiaï Vrbes funt miffa, infignum vel triumphi, vel pro- vocations, ac certaminis in eas infiituendi. Licet verb Generofiffi- mus D. des Cartes ijlos Thefium & Confiderationum ajfultus atque allatrationes magno animo contemferit, nihilque unquam reponere voluerir : tantùm tamen à Je impetravit, ut ijli Corollariorum Pro- grammai Refponfum aliquod repofuerit. Quod Amico, cui mijit & potejlatem ejus fecit, non indignum fuit vifum luce publicâ" : quo fortaffis ad meliorem \ mentent reducatur Programmais Author, & quia nonnullis forte videatur in eâ contineri aliquid vindice dig- num ; neque enim unquam exiftimationi aut partibus fuis defuit, vel deefi, D. Cartefius in refpondendo, fi quid adverfus Philofophiam fuam refponftone dignutn fuerit produâum . At verb calumnias ac futiles nugas, & quœ nullam ex fuis fententiis aut refponfionibus feriunt, fed quœ aut in objeâiones tantùm, vel àfe excogitatas, vel ab aliis ad inventionem veritatis prolatas, incurrunt, aut hinc indè particulam ex fuis fcriptis vellicant, infuper habet. Scilicet, Aquila non captât mufcas c . Sed Prœfationum fatis ; atque ipfum Program- mais examen & Notas légère atque expendere, opéra? fuerit pretium.

a. « . . .L'autre écrit latin. . . avoit pour titre : Explication de l'Efprit » humain ou de l'Ame raifonnable, où l'on montre ce qu'elle ejl & ce qu'elle » peut être. Il fut imprimé à Utrecht, premièrement en forme de petit » livre fous le nom de M. Regius, fon ancien difciple, & enfuite en feuille » étendue par manière de programme ou placart pour Être affiché dans les » places & les rues, fans nom d'Auteur ni d'Imprimeur. M. Defcartes » l'ayant reçu de cette féconde forme, reconnut auffi-tôt l'Auteur par le » ftile & par le bruit commun. . . » (A. Baillet, La Vie de Monfieur Des- Cartes, t. II, p. 334-335.) Corrigeons ici une erreur du prulégomène de la lettre DU : il s'agit d'un placard latin, et non pus flamand. (Tome V, p. 109.)

b. Voir t. V, p. 109.

c. Desiderii Erasmi Adagia. Chilias III. Centuria il. Prov. lxv. — De même la comparaison, rapportée ci-avant, p. 44, 1. 9-1 1, se trouve aussi dans Erasme, édition gréco-latine du Nouveau Testament, préface de l'é- vangile selon saint Mathieu.

�� � RENATO des CARTES

Philofophiae Reftauratori, Seculi ornamento.

��Nullius addi&us jurare in verba Magiftri,

Dum verum ex veri fonte, Renate, bibis, Et Menti reddis fua jura, & Senfibus aufers,

Quam nimiam tribuit credula turba, fidem : Nefcio quo dubitans paclo, dubia omnia tollis,

Atque ex non certis omnia certa legis. Certe Atheus propriis cadit armis : & malè Sextus

Affenfum cohibens, vincitur arte fuà. Nilque obftare poteft jam, Mente Deoque reperto,

Materia ingenio fubditur, ecce, tuo. Quà Motu in varias diffiffà & mille figuras, .

Orbis tam vafti nobile furgit opus. Hinc Cœli, Terrœque, Marifque, atque Aeris almi

Fufa per hoc magnum femina inane fluunt. Quae natura Ignis, rutilum fplendefcere Solem

Quid faciat? Mixtis additus unde Color î Unde tremor Terris, quà vi Maria alba tumefcant,

Cur fexangula Nix, gutta rotunda, cadat? Cur Magnctem ineat Ferrum, vis fcire? Renati

Hic unus labor eft, quem via nulla latet, Cujus & Ingenio affurgunt Prifcique Novique,

Nec vidiffe ajunt fecula cuntta parem. Invidus huic quifquis renuit fubmittere fafces,

Naturam violans, Matris adulter erit. Et fragili dentem quœrens illidere, foldo

Offendet. Melius, non tetigiffe, fuit. Cui fie extremis refpondent prima, quis illum

Haec fine crediderit pandere facra Deo?*

a. De qui sont ces vers ? Dans une lettre à la princesse Elisabeth, du 3i janvier 1648, Descartes désigne le nom de l'auteur par les premières lettres seulement. (Voir t. V, p. 114, 1. 14.) Clerselier lut Hey., et plus tard un annotateur de l'exemplaire de l'Institut, acceptant ces trois pre- mières lettres, les compléta ainsi Hey(danus). Mais peut-être fallait-il lire Huy., auquel cas le nom serait Huy(gens). C'est l'opinion de Baillet : « Je croirois que c'elt plutôt M. Huyghens. » [La Vie de Monfteur Des- Cartes, t. II, p. 335, en marge.) S'agirait il encore de Constantin Huy- gens, fils aîné de l'ami de Descartes? (Cf. t. V, p. 321-322.)

�� � RENÀTl DES CARTES

NOTJE

In Programma quoddam,

fub finem Anni 1647

in Belgio editum,

cum hoc Titulo :

Explicatio Mentis humanœ, five

Animœ rationalis, ubi explicatur

quid/it, & quid effepojfit.

��10 Accepi à paucis diebus duos libellos, in quorum uno aperte & dire&e impugnor 3 , in altero te&e & oblique duntaxat. Et quidem priorem nihil moror : imô habeo gratias ejus authori, quôd, cùm nihil niû futiles cavillationes, & nulli credibiles calumnias, im-

i5 probo labore collegerit, hoc ipfo teftatus fit, fe nihil invenire potuiffe in meis fcrijptis, quod 'merito re- prehenderet, ficque ipforum veritatem, meliùs quàm fi ea laudaffet, confirmant, idque cum difpendio fuse famée. Alius autem libellus magis me movet : quamvis

20 enim nihil in eo aperte de me habeatur, prodeatque

a. Voir ci-avant, p. 338, note a.

�� � J42 N0TiE u-14.

fine nomine Authoris & Typographi, quia tamen con- tinet opiniones quas judico perniciofas & falfas, edi- tufque eft forma Programmatis, quod vel templorum valvis affigi, & quibuflibet legendum obtrudi polfit, dicitur autem jam antea typis mandatus fuiffe fub aliâ 5 forma cum adjun&o nomine cujufdam, tanquam Au- thoris 8 , quem multi putant non alias quàm meas opi- niones docere : cogor detegere ejus errores, ne mihi forte imputentur ab illis, qui cafu incident in obvias iftas chartas, & mea fcripta non legerunt. 10

| Sequitur Programma quale ultimâ vice prodiit in lucem :

EXPLICATIO

Mentis Humanœ, Jive Animœ rationalis, ubi explicatur quidjit, > 5

& quid effe pojjit.

��Mens humana eji, quâ aéliones cogitativœ ab homine primo peraguntur ; eaque in folâ cogitandi facultate, ac interno prinçipio, conjijiit. 20

//.

Quantum ad naturam rerum attinet, ea videtur pati, ut mens pojfit ejje vel fubflantia, vel quidam fubfiantiœ cor- poreœ modus ; vel,Ji nonnullos alios Philofophantes fequa- mur, qui Jîatuunt extenjionem & cogitationem ejje attri- 2 5 buta, quœ \ certis fubjîantiis , tanquam fubjeéîis, infunt,

a. Henry de Roy (Regius). Voir ci-avant, p. 33g, note a.

�� � «4-> s. In Programma. j^j

cùm ea attributa non fint oppojita, Jed diverfa, nihilobjlat, quo minus menspojjit ejfe attributum quoddam, eidemjub- jeéîo cum extenjione conveniens, quamvis unum in alterius conceptu non comprehendatur . Quicquid enim pojfumus 5 concipere, id poteji ejfe. Atqui, ut mens aliquid horumfit, concipi poteji ; nam nullum horum implicat contradiélio- nem. Ergo ea aliquid horum ejfe poteji.

III.

Errant itaque, qui ajferunt, nos humanam mentem clare '° & dijîinéîe, tanquam necejfariô* à corpore realiter dijlin- élam, concipere.

IV.

Quodautem mens rêvera nihil | aliud Jit quàm Jubjlan- tia,Jive ens realiter à corpore dijlinclum, & aélu, ab eo '5 Jeparabile, & quod Jeorjim per Je Jubjijlere poteji: id in Sacris Literis, plurimis in locis, nobis ejl revelatum. Atque ita, quod per naturam dubium b quibujdam ejfe poteji, per divinam in Sacris revelationem nobis jam ejl indubitatum.

V.

20 Nec objlat, quod de corpore dubitare, de mente vero dubitare nequaquam, pojfimus. Hoc enim illud tantùm probat, quod, quamdiu de corpore dubitamus, illam ejus modum dicere non pojfimus.

VI.

25 Mens humana, quamvis Jit Jubjlantia à corpore realiter

a. Sive aâu. (Note de l'édition princeps.)

b. Si accuratam & non moralem rerum veritatem S- cognitionem quce- ratnus. (Même remarque.)

�� � ?44 NoTiE «5-17.

difiinéla, \ in omnibus tamen aélionibus, quandiu efi in corpore, efi organica. Atque ideo, pro varia corporis dif- pojitione, cogitationes mentis funt variœ.

VIL

Cùm hœc fit naturœ, à corpore, & corporis difpofitione, 5 diverfœ, nec ab hac oriri queat : ea ejî incorruptibilis.

VIII.

Cùmque ea nullas partes, nec ulîam extenfionem in con- ceptufuo habeat : frufira quœritur, an fit tota in toto, & in fingulis partibus tota. 10

IX.

Cùm mens œquè ab imaginariis atque a veris affici queat, hinc a per \ naturam dubium efi, an ulla corpora à nobis rêvera percipiantur. Verùm, etiam hoc dubium tollit divina in Sacris revelatio, quâ indubitatum efi, Deum i5 cœlum & terram & omnia, quœ Us continentur, creajfe, & etiamnum confervare.

X.

Vinculum, quo anima cum corpore conjuncla manet, efi lex immutabilitatis naturœ, quâ unumquodque manet in eo 20 fiatu, in quo efi, donec inde ab alio deturbetur.

XL

Cùmfitfubfiantia, & in gèneratione nova producatur: reclifiime fentire videntur ii, qui animam rationalem, per

a. Non moraliter, fed exquifitam & accuratam rerum veritatem quœ- renti. (Même remarque que ci-avant, p. 3^3, notes a et b.)

�� � 17-19- In Programma. 34$

immediatam creationem, à Deo, in generatione, produci volunt.

\XII.

Mens non indiget ideis, vel notionîbus, vel axiomatis innatis : fedfola ejus facilitas cogitandi, îpji, ad aéîiones fuas peragendas, fufficit.

XIII.

Atque ideo omnes communes notiones, menti infculptœ, ex rerum obfervatione vel traditione originem ducunt.

XIV.

Imo ipfa Idea Dei, menti injita, ejl, vel ex divinâ rêve- latione, vel traditione, vel rerum obfervatione.

XV.

Conceptus nojler de Deo, five idea Dei, in mente noflrâ i5 exijlens, non eftfatis validum argumentum ad exiflentiam Dei probandam : \ cùm non omnia exijlant, quorum con- ceptus in nobis obfervantur ; atque hœc idea, utpote à nobis concepta, idque imperfeéle, non magis quam cujufvis alius rei conceptus, vires noflras cogitandi proprias fuperet .

��10

��20

��XVI. Cogitatio mentis eft duplex : intelleélus & voluntas.

XVII.

Intelleélus ejl perceptio & judicium.

9 traditione (sic, édit. princeps)] traduttione (édit. lut., de 1668, faute).

Œuvres. III. 88

�� � 346 NotjE 19-ao.

XVIII.

Perceptio ejlfenfus, reminifcentia, & imaginaiio.

XIX.

Omnis fenfus ejî perceptio alicujus motus corporel, quœ nullas fpecies intentionales dejîderat : if\que fit, non 5 in externis fenforiis, fed folo cerebro.

XX.

Voluntas eji libéra, & ad oppofita, in naturalibus, in- differens : ut ipfa nobis teftatur confcientia.

XXI. 10

Hœcfe ipfam déterminât; nec cœca ejîdicenda, ut vifus non dicendus fur dus .

« Nulli faciliùs ad magnam pietatis famam perveniunt, » quàm fuperftitiofi & Hypocritee 3 . »

��SEQUITUR .5

EXAMEN PROGRAMMATIS.

Ad titulum notœ.

Adverto in titulo h , non nudas affertiones de anima rationali, fed ejus explicationem promitti : adeô ut cre-

a. Voir ci-avant, t. VIII, première partie, p. 2, 1. 16-17. Cette phrase, reproduite à la fin du placard de Regius, est de Descartes. (Voir ci-après, p. 364,1.4-10.)

b. Ci-avant, p. 342, 1. i3.

�� � îo-ai. In Programma. 547

dere debeamus, omnes rationes, vel faltera praecipuas, quas author habuit, ad ea, quae propofuit, non tantùm probanda, fed etiam explijcanda, in hoc programmate contineri; nullafque alias ab ipfo effe expeétandas. 5 Quôd autem animam rationalem nomine mentis huma- nœ* appellet, laudo : fie enim vitat aequivocationem, quae eft in voce animes, atque me hac in re imitatur.

Adjingulos articulos notœ.

In articulo primo h , \iâetur velle illam animam ratio-

10 nalem definire, fed imperfeéte : genus enim omittit, quôd nempe fit fubftantia, vel modus, vel quid aliud ; folamque exponit differentiam, quam à me mutuatus eft : nemo enim ante me, quod feiam, illam in folâ cogitatione, five cogitandi facultate, ac interno principio

i5 (fupple ad cogitandum) confiftere afferuit.

In articulo fecundo c , incipit inquirere in ejus genus; dicitque, videri rerum naturam pati, ut mens humana \pqffit ejje vel fubjlantia, vel quidam fubflantiœ corporeœ modus.

10 Quae aflertio contradidionem involvit, non mino- rem, quàm fi dixiffet, rerum naturam pati, ut mons poffit effe vel fine valle vel cum valle. Quippe diftin- guendum eft inter illa, quee ex naturà fuâ poflunt rau- tari, ut quod jam feribam vel non feribam, quôd ali-

25 quis fit prudens, alius imprudens ; & illa, quae nunquam mutantur, qualia funt omnia quae ad alicujus rei effen- tiam pertinent, ut apud Philofophos eft in confeffo.

a. Ci-avant, p. 342,1. 14-15.

b. Ibid., I. 17.

c. Ibid., 1. 2t.

�� � J4^ NotjE 3J-Î4-

Et quidem non dubium eft, quin de contingentibus dici poffit, rerum naturam pati, ut illa vel uno, vel alio modo fe habeant : exempli caufâ, ut jam fcribam, vel non fcribam. Sed cùm agitur de alicujus rei eflentiâ, plané ineptum eft & contradictorium, dicere, rerum 5 naturam | pati ut fe habeat aliquo alio modo quàm rêvera fe habet. Atque non magis pertinet ad naturam montis ut non fit fine valle, quàm ad naturam mentis humanae ut fit id quod eft : nempe ut fit fubftantia, fi eft fubftantia, vel certe ut fit rei corporese modus, fi 10 quidem eft talis modus. Quod hîc nojier conatur per- fuadere, atque ad iftud probandum fubjungit haec verba: vel fi nonnullos alios philofophantes fequamur*, &c, ubi per alios philofophantes me aperte defignat ; primus enim fum, qui cogitationem tanquam praeci- >5 puum attributum fubftantiae incorporeae, & extenfio- nem tanquam praecipuum corporeae, confideravi. Sed non dixi, attributa illa iis méfie tanquam fubjedis à fe diverfis : cavendumque eft, ne per attributum nihil hîc aliud intelligamus quàm modum : nam quicquid 20 alicui rei à naturâ tribujtum efle-cognofcimus, five fit modus qui pofïit mutari, five ipfamet iftius rei plane immutabilis eflentiâ, id vocamus ejus attributum. Sic multa in Deo funt attributa, non autem modi. Sic unum ex attributis cujuflibet fubftantiae eft, quôd per a 5 fe fubfiftat. Sic extenfio alicujus corporis, modos qui- dem in fe varios poteft admittere : nam alius eft ejus modus, fi corpus iftud fitfphaericum, alius, fi fit qua- dratum ; verùm ipfa extenfio, quae eft modorum illo- rum fubjedum, in fe fpeétata, non eft fubftantiae cor- 3o

a. Page 342, 1. 24-25.

�� � , 4 -j6. In Programm 349

poreae modus, fed attributum, quod ejus effentiam naturamque conflituit. Sic denique cogitationis modi varii funt : nam affirmare alius eft cogitandi modus quàm negare, & fie de ejeteris ; verùm ipfa cogitatio,

5 ut eft internum principium, ex quo modi ifti exur- gunt, & cui infunt, | non concipitur ut modus, fed ut attributum, quod conflituit naturam alicujus fub- ftantiae, quse an fit corporea, an verô incorporea, hîc quaeritur.

10 Addit, ifla attributa non effe oppofita, fed diverfa*. Quibus in verbis rurfus contradi&io eft : cùm enim agitur de attributis aliquarum fubftantiarum effen- tiam conftituentibus, nulla major inter illa oppofitio effe poteft, quàm quod fint diverfa ; & cùm fatetur,

i5 hoc effe diverfum ab illo, idem eft ac <û> diceret, hoc non effe illud ; effe autem & non effe contraria funt. Cùm, inquit, non fint oppofita, fed diverfa, nihil obfiat quo minus mens pojfit effe attributum quoddam ei- demfubjeéîo cum extenfione conveniens, quamvis unum in

ao alterius conceptu non comprehendatur b . Quibus in verbis, manifeftus eft paralogifmus : concludit enim de qui- buflibet at|tributis, id, quod non nifi de modis proprie didis verum effe poteft; & tamen nullibi probat, men- tem five cogitationis internum principium effe talem

a 5 modum ; fed è contra, non effe, ex ipfifmet ejus verbis in articulo 5 poûtis, mox oftendam c . De aliis autem attributis, quse rerum naturas conftituunt, dici non

20 comprehendatur] reprehendatur [édit. lat., de 1668 faute).

a. Page 343, 1. I.

b. Ibid., 1. 1-4.

c. Ci-après, p. 354,1. 29.

�� � J 50 NoTiE a6-i8.

poteft, ea, quae funt diverfa, & quorum neutrum in alterius conceptu continetur, uni & eidem fubjefto convenire ; idem enim eft, ac fi diceretur, unum & idem fubjedum duas habere diverfas naturas : quod implicat contradiétionem, faltem cùm de fimplici & 5 non compofito fubjedo quaeftio eft, quemadmodum hoc in loco.

Sed tria hîc advertenda funt, quae fi bene intelleda effent ab hoc fcriptore, nunquam in tam manifeftos errores incidiflet. 10

\Primum eft, ad rationem modi pertinere, ut quam- vis fubftantiam fine illo facile intelligamus, non pof- fimus tamen vice verfâ modum clare intelligere, nifi fimul concipiamus fubftantiam cujus eft modus : ut in 1 parte principiorum, art. 6i a , explicui, atque in hoc i5 omnes Philofophi confentiunt. Nqflrum autem non attendiffe ad hanc regulam, ex ejus articulo quinto fit manifeftum : ibi enim fatetur, nos pqfle de corporis exi- Jîentiâ dubitare, cùm intérim de mentis exi/îentiâ non du- bitamus h : unde fequitur, mentem pofle à nobis fine 20 corpore intelligi, ac proinde non effe ejus modum.

Alterum, quod hîc notari velim eft, differentia inter entia fimplicia & compofita. Quippe compofitum illud eft, in quo reperiuntur duo vel plura attributa, quo- rum utrumque fine alio poteft diftinde intelligi : | ex 2 5 hoc enim, quod unum fine alio fie intelligatur, co- gnofeitur non effe ejus modus, fed res vel attributum rei, quae poteft abfque illo fubfiftere ; ens autem fim- plex illud eft, in quo talia attributa non inveniuntur.

a. Première partie de ce volume, p. 29, 1. 16.

b. Ci-avant, p. 34?, 1. 20-21.

�� � s8-3o. In Programma. j^i

Unde patet, illud fubje&um, in quo folam extenfio- nem cum variis extenfionis modis intelligiraus, effe ens fimplex : ut etiam fubje&um, in quo folam cogi- tationem cum variis cogitationum modis agnofcimus. 5 Illud autem, in quo extenfionem & cogitationem fimul conlideramus , effe compofitum : hominem fcilicet, conftantem anima & corpore, quem videtur author nojîer pro folo corpore, cujus mens fit modus, hîc fumpfiffe.

10 Deniquehîc notandum, in fubje&is, ex pluribus fub- ftantiis compofitis, feepe unam effe praecipuam, quse à nobis ita confideratur, ut, quod ei ex reliquis adjun- gimus, ni|hil aliud fit quàm modus : fie homo veftitus confiderari poteft, ut quid compofitum ex homine &

1 5 veftibus ; fed veftitum effe, refpedu hominis, eft tantùm modus, quamvis veftimenta fint fubftantiae. Eodem- que modo, potuit author nojier in homine, qui ex anima & corpore eft compofitus, confiderare corpus tan- quam praecipuum quid, ratione cujus, animatum effe

20 vel cogitationem habere, nihil aliud eft quàm modus ; fed ineptum eft inde inferre, ipfam animam, five id per quod corpus cogitât, non effe fubftantiam à cor- pore diverfam.

Conatur autem, quse dixit, confirmare hoc Syllo-

25 gifmo : Quicquid pojfumus concipere, id potejl effe : Atqui ut mens aliquid horum fit (nempe fubftantia, vel modus corporeae fubftantiae), concipi poteft : natn nul- lum horum implicat contradiclionem : Ergo &c. \ Ubi notandum eft, hanc regulam, quicquid pofiumus con\ci-

3o père, id poteft effe, quamvis mea fit, & vera, quoties

a. Page 343, 1. 4-7.

�� � 2j2 NOTiE 3o-3i.

agitur de claro & diftindo conceptu, in quo rei pof- fibilitas continetur, quia Deus poteft omnia efficere, quae nos poffibilia effe clare percipimus ; non effe ta- men temere ufurpandam, quia facile fit, ut quis putet fe aliquam rem rede intelligere, quam tamen prseju- 5 dicio aliquo excaecatus non intelligit. Atque hoc con- tingit huic authori, cùm negat implicare contradidio- nem, utuna & eadem res habeat alterutram è duabus naturis plane diverfis, nempe, ut fit fubftantia, vel modus. Si tantùm dixiffet, nullas fe percipere ratio- 10 nés, propter quas mens humana credi debeat fub- ftantia incorporea potiùs quàm fubftantiae corporeae modus, poffet ejus ignorantia excufari ; fi verô dixif- fet, nullas ab humano ingenio poffe inveniri rationes, quibus unum potiùs | quàm aliud probetur, arrogan- 1 5 tia quidem effet culpanda, fed non appareret contra- didio in ejus w.\ -à J cùm autem dicit, rerum naturam pati, ut idem fit fubflantia, vel modus*, omnino pugnan- tia loquitur, & abfurditatem ingenii fui oftendit.

In articulo tertio b , fuum de me judicium profert. 20 Ego enim fum, qui fcripfi « mentem humanam ,clare » & diftinde poffe percipi ut fubftantiam à fubftantia » corporeâ diverfam » : nofler autem, quamvis non aliis nitatur rationibus quàm iftis contradidionem in- volventibus, quas in articulo praecedenti explicuit, me 2 5 errare pronunciat. Sed hoc non moror. Nec examino verba, necejfario, five aclu c , quae nonnihil ambiguitatis continent ; non enim funt magni momenti.

a. Page 342, 1. 22-24.

b. Page 343,1. 8.

c. Ibid., 1. 10, et note a.

�� � 31-33. In Programma. j^j

Nolo etiam examinare, quse in articulo quarto* de Sacris Literis ha|bentur, ne videar mihi jus arrogare de alterius religione inquirendi. Sed dicam tantùm, tria gênera quaeftionum efle hîc diftinguenda : quae- 5 dam enim folâ fide creduntur, quales funt de myfte- rio Incarnationis, de Trinitate, & fimilibus; alise verô, quamvis ad fidem pertineant, ratione tamen naturali quaeri etiam poflunt, inter quas Dei exiftentia & hu- manae animse à corpore diftin&io folent ab Orthodoxis

10 Theologis recenferi ; ac denique aliae funt, quse nullo modo ad fidem, fed ad folum ratiocinium humanum fpedant, ut de quadraturâ circuli, de auro arte Chy- micâ faciendo, & fimilibus. Atqueut illi Sacrae Scrip- turae verbis abutuntur, qui ex iis maie explicatis has

i5 ultimas elicere fe putant : ita etiam ejus authoritati derogant, qui priores argumentis à folâ Philofophiâ petitis demonftrandas fuflcipiunt ; fed tamen omnes Theologi contendunt, effe oftendendum, ipfas lumini naturali nonadverfari, atque in hoc praecipuum fuum

ao ftudium ponunt. Médias autem, non modo lumini na- turali non adverfari arbitrantur, fed etiam hortantur Philofophos, ut ipfas rationibus humanis pro viribus demonflrent. Neminem autem unquam vidi, qui afiir- maret, rerum naturam pati, utres aliqua aliter fe ha-

2 5 beat quàm docet Sacra Scriptura, nifi vellet indirecte oftendere, fe Scripturae illi fidem non habere. Cùm enim priùs nati fimus homines quàm fadi Chriftiani, non credibile eft, aliquem ampledi feriô eas opi- niones, quas redae rationi, quae hominem çonftituit,

3o contrarias putat, ut fidei, per quam eft Chriftianus,

a. Page 343, 1. 12.

Œuvres. III. 89

�� � 2^4 NOTiE 33-35.

adhsereat. Sed forte etiam author nojier hoc non dicit : verba enim ejus funt, per naturam dubium quibuf\dam effe poffe, quod per divinam in Sacris revelationem nobis jam eft indubitaîum . In quibus duplicem contradi&io- nem invenio : primam in eo, quôd unius & ejufdem 5 rei effentiam, quam répugnât non eandem femper manere (quiafi fupponatur alia fieri, hoc ipfo erit alia res, & alio nomine indigitanda), fupponat effe, per naturam , dubiam , ac proinde mutabilem ; aliam in verbo quibufdam, quia, cùm omnium eadem fit natura, io quod non nifi quibufdam dubium effe poteft, non eft per naturam dubium.

Articulus quintus* referendus eft adfecundum potiùs quàm ad quartum : neque enim in eo agit author de revelatione divinâ, fed de naturâ mentis, an fit fub- i5 ftantia vel modus; atque ut probet defendi poffe, illam nihil aliud effe quàm modum, conatur folvere objeétionem ex meis | fcriptis defumptam. Quippe fcripfi, nos non poffe dubitare, quin mens noftra exi- ftat, quia, ex hoc ipfo quôd dubitemus, fequitur, illam 20 exiftere ; fed intérim nos poffe dubitare, an ulla cor- pora exiftant ; unde collegi & demonflravi , illam à nobis clare percipi, ut rem exiftentem, five, ut fubftan- tiam, quamvis nullum plane corpus concipiamus, ac etiam negemus ulla corpora exiftere, ac proinde 25 mentis conceptum non involvere in fe ullum concep- tum corporis. Quod argumentum putat fe difflare, cùm ait, illud lantùm probare, quod quamdiu de corpore dubitamus, mentcm ejus modum dicere non poJJimus b .

a. Page 343, 1. 19.

b. Ibid., 1. 21-23.

�� � 35-3 7 . In Programma. j^

Ubi oftendit, fe plane ignorare, quid fit quod à Phi- lofophis vocatur modus : in eo enim confiftit natura modi, quôd nullo pado poffit intelligi, quin concep- tum rei, cujus eft modus, in conceptu fuo in|volvat, 5 ut jam fupra explicui 3 . No/ier autem fatetur mentem pofle aliquando intelligi fine corpore, quando fcilicet de corpore dubitatur ; unde fequitur, illam tune fal- tem dici non pofle ejus raodum. Atque, quod ali- quando verum eft de alicujus rei eflentiâ vel naturâ,

10 femper eft verum; fed nihilominus affirmât, rerum na- turampati, ut mens fit tantùm corporis modus b : quae duo manifefte contradidoria funt.

Inarticulofexto% quid fibi velit, non capio. Memini quidem audivifle in fcholis, animant ejfe aéîum corpo-

i5 ris organici; fed ipfam dici organicam, nunquam ante hanc diem audivi. Atque ideo ab authore nojîro veniam peto, ut, quia nihil hîc certi habeo quod feribam, meas conjeduras, non tanquam rem veram, fed tan- quam conjeduras duntaxat, exponam. Duo inter fe

20 pugnan|tia mihi videor advertere : quorum unum eft, quôd mens humana fit fubftantia realiter à corpore diftinda; hocque aperte quidem dicit Author, fed ra- tionibus, quantum poteft, difîuadet, foliufque Sacrse Scripturae authoritate probari pofle contendit; aliud

2 5 eft, eandem illam mentem humanam in omnibus fuis adionibus efle organicam five inftrumentalem , quse fcilicet per fe nihil agat, fed quâ corpus utatur, tan- quam membrorum fuorum confirmatione, aliifque cor-

a. Page 35o, 1. 11-14.

b. Page 342, 1. 22-24.

c. Page 343,1. 24.

�� � Jf6 NoTjE 3 7 -3g.

poreis modis ; atque ita, non quidem expreffis verbis, fed re ipfâ affirmât, mentem nihil aliud ejfe quàm cor- poris modum, ut etiam ad hoc unum probandum om- nium rationum fuarum aciem inftruxit. Quae duo tam manifefte contraria funt, ut non putem, Authorem 5 velle utrumque fimul à leétoribus credi, fed ea de in- duftriâ fie | inter fe mifcuifTe, ut fimplicioribus qui- dem fuifque Theologis Scripturae authoritate aliquo modo fatisfaciat; fed intérim nafutiores agnofeant, illum, cùm ait, mentem ejfe à corpore dijlinéîam, ironiâ 10 uti, atque omnino in eâ elfe opinione, quôd nihil fit quàm modus.

In feptimo etiam & oéîavo articulo a , videtur tantùm ironiâ uti. Atque retinet idem Socraticum fchema in pojîeriore parte articuli noni b . Sed in priori ratio- i5 nem affertioni fuse adjungit, ideoque, illum ibi feriô agere, credendum effe videtur. Nempe, docet per na- turam dubium effe, an ulla corpora à nobis rêvera percipiantur ; rationemque affert, quia mens œque ab imaginants atque à veris affici poteji c . Quae ratio ut vera 10 fit, fupponendum eft, nos nullo intelledu proprie dido poffe uti, fed eâ tantùm facultate, quae fenfus commu- ais vocari folet : in quâ feilicet rerum tam verarum quàm imaginariarum fpecies recipiuntur, ut mentem afficiant, & quam ipfis brutis Philofophi vulgo con- 25 cedunt. Sed fane, qui habent intelledum , nec fa&i funt tanquam equus & mulus, etiamfi non à folis re- rum verarum imaginibus afficiantur, fed etiam ab iis,

a. Page 344, 1. 4 et 1. 7.

b. Ibid., 1. 14-17.

c. Ibid., 1. 12-14.

�� � 3g-4«- In Programma. j^y

quse in eorum cerebro aliis ex caufis occurrunt, ut contingit in fomnis, unas tamen ab aliis rationis lu- mine clariffime dignofcunt. Et, quâ via id refte ac tuto fiât, tam accurate in meis fcriptis explicui, ut nemi- 5 nem, qui ea perlegit, & intelligendi eft capax, Scep- ticum effe poffe, confidam.

In decimo & undecimo articulo", licet etiam ironiam fufpicari. Atque fi anima credatur effe fubftantia, ri- diculum eft & ineptum, dicere : vinculum, quo ipfa

10 manet cum corpore çon\junéïa, ejfe legem immutabilitatis naturœ, quâ unumquodque manet in eo ftatu } in quo eji b .

Eque enim, quse disjun&a funt, ac conjun&a, manent

in eodem ftatu, quamdiu nihil eorum ftatum mutât; quod hîc non quaeritur, fed quomodo fiât, ut mens

i5 fit corpori conjunda, non autem ab eo disjunéta. Si autem anima fupponatur effe modus corporis, reéte dicitur, non aliud quaerendum effe vinculum, quo ei jungatur, quàm quod maneat in eo ftatu in quo eft, quia nullus alius eft modorum ftatus, quàm quôd in-

20 fint rébus quorum funt modi.

In articulo 12 e , non videtur nifi folis verbis à me diffentire. Cùm enim ait, mentem non indigere ideis, vel notionibus, vel axiomatis innatis, & intérim eifacul- tatem cogitandi concedit (puta naturalem five inna-

2 5 tam), re afiirmat plane idem, | quod ego, fed verbo negat. Non enim unquam fcripfi vel judicavi, men- tem indigere ideis innatis, quae fint aliquid diverfum ab ejus facultate cogitandi ; fed cùm adverterem,

a. Page 344, 1. 18 et 1. 22.

b. Ibid., 1. 19-21.

c. Page 345, 1. 3. Voir t. VII, p. 37, 1. 29, à p. 38, 1. 10.

�� � Jj8 NOT\E 4'-43.

quafdam in me efle cogitationes, quae non ab objectis externis, nec à voluntatis meae determinatione proce- debant, fed à folâ cogitandi facultate, quae in me eft, ut ideas five notiones, quae funt iftarum cogitatio- num formae, ab aliis adventitiis aut faéîis diftinguerem, 5 illas innatas vocavi. Eodem fenfu, quo dicimus, gene- rofitatem efle quibufdam familiis innatam, aliis verô quofdam morbos, ut podagram, vel calculum : non quôd ideo iftarum familiarum infantes morbis iftis in utero matris laborent, fed quôd nafcantur cùm quâ- 10 dam difpofitione five facultate ad illos contrahendos. |Egregiam verô confequentiam, in articulo i3 a y ex praecedenti deducit. Ideo, inquit,(quôd mens, fcilicet, non indigeat ideis innatis, fed fola facultas cogitandi ei fufficiat) omnes communes notiones, menti infculptœ, i5 ex rerum obfervatione, vel traditione, originem ducunt : tanquam, fi facultas cogitandi nihil pofïit per fe prse- ftare, nihilque unquam percipiat vel cogitet, nifi quod accipit à rerum obfervatione vel traditione, hoc eft, à fenfibus. Quod adeô falfum eft, ut è contra, quifquis 20 rede advertit, quoufque fenfus noftri fe extendant, & quidnam fit praecife, quod ab illis ad noftram cogi- tandi facultatem poteft pervenire, debeat fateri, nul- larum rerum ideas, quales eas cogitatione formamus, nobis ab illis exhiberi. Adeô ut nihil fit in noftris ideis, 25 quod menti, five cogitandi facultati, non fuerit inna- tum, | folis iis circumftantiis exceptis, quae ad expe- rientiam fpedant : quôd nempe judicemus, has vel illas ideas, quas nunc habemus cogitationi noftrae praefentes, ad res quafdam extra nos pofitas referri : 3o

a. Page 345, 1. 7.

�� � 43-45. In Programma. j ço,

non quia iftae res illas ipfas noftrse menti per organa fenfuum immiferunt, fed quia tamen aliquid immi- ferunt, quod ei dédit occafionem ad ipfas, per inna- tam fibi facultatem, hoc tempore potiùs quàm alio, 5 efformandas. Quippe nihil ab objedis externis ad mentem noftram per organa fenfuum accedit, praeter motus quofdam corporeos, ut ipfemet author nojîer, in art. ig a , ex meis principiis affirmât ; fed ne quidem ipû* motus, nec figurae ex iis ortae, à nobis concipiun-

io tur, quales in organis fenfuum fiunt, ut fufe in Diop- tricâ explicui b . Unde fequitur, ipfas motuum & figu- rarum ideas nobis effe innatas. | Ac tantô magis innatae effe debent ideae doloris, colorum, fonorum, & fimilium, ut mens noftra poffit, occafione quorundam

i5 motuum corporeorum, fibi eas exhibere ; nullam enim fimilitudinem cum motibus corporeis habent. Quid autem magis abfurdum fingi poteft, quàm quôd om- nes communes notiones, quae menti noftrae infunt, ab iftis motibus oriantur, & fine illis effe non poflint ?

20 Vellem, nojîer me doceret, quifnam ille fit corporeus motus, qui poteft in mente noftrâ formare aliquam communem notionem, exempli caufâ, quod, quœeadem funt uni tertio, Jint eadem inter fe, vel quamvis aliam : omnes enim ifti motus funt particulares, notiones

i5 verô illse, univerfales, & nullam cum motibus affinita- tem, nullam ve ad ipfos relationem, habentes.

Pergit tamen, in articulo 14 e , affirmajre, ipfam ideam

a. Page 346, 1. 3.

b. Tome VI de cette édition, p. 109, Et première partie de ce t. VIII, p. 3i9-323.

c. Page 345, 1. 10.

�� � 3 6o NotjE 45-47.

Dei, quae in nobis eft, non à noftrâ cogitandi facultate, cui fit innata, fed ex divinâ revelatione, vel traditione, vel rerum obfervatione, ejfe. Cujus aflertionis errorem fa- ciliùs agnofcemus, fi confideremus, aliquid dici pofle ex alio efîe, vel quia hoc aliud eft caufa ejus proxima 5 & primaria, fine quâ efle non poteft ; vel quia eft remota & accidentaria duntaxat, quae nempe dat occa- fionem primariae, producendi fuum effe&um uno tem- pore potiùs quàm alio. Sic artifices omnes funt ope- rum fuorum caufae primariae & proximae ; qui verô 10 jubent, vel mercedem promittunt, ut illa faciant, funt caufae accidentariae & remotae, quia fortaflis nifi juffi non facerent. Non autem dubium eft, quin traditio vel rerum obfervatio faepe fit caufa remota, nos invi- tans, ut ad ideam, quam habere poflumus | de Deo, 1$ attendamus, illamque cogitationi noftrae praefentem exhibeamus. Quôd autem fit caufa proxima iftius ideae effeftrix, à nemine dici poteft, nifi ab eo, qui putat nihil à nobis de Deo unquam intelligi, nifi quale fit hoc nomen, Deus, vel qualis fit figura corporea quae 20 nobis ad repraefentandum Deum à piétoribus exhi- betur. Quippe obfervatio, fi fiât per vifum, nihil pro- priâ fuâ vi menti exhibet praeter piduras, & quidem piduras ex folâ motuum quorundam corporeorum varietate confiantes, ut ipfe Author no/ier docet ; fi a5 perauditum, nihil praeter verba & voces; fi verô per alios fenfus, nihil in eâ habetur quod referri poflit ad Deum. Et fane, quôd vifus nihil praeter piéturas, nec auditus praeter voces vel fonos, proprie ac per fe exhi- beat, unicuique eft manifeftum : adeô ut illa omnia 3o |quae praeter iftas voces vel piduras cogitamus tan-

�� � 47-48. In Programma. j6i

quam earum fignificata, nobis repraefententur per ideas non aliunde advenientes quàm à noftrâ cogi- tandi facultate, ac proinde cum illâ nobis innatas, hoc eft, potentiâ nobis femper inexiftentes : effe enim in 5 aliquâ facultate, non eft, effe a&u, fed potentiâ dum- taxat, quia ipfum nomen facultatis nihil aliud quàm potentiam defignat. Quôd verô de Deo nihil praeter nomen vel effigiem corpoream poffimus cognofcere, nemo poteft affirmare, nifi qui fe aperte atheum, at-

10 que etiam omni intelle&u deftitutum, fateatur.

Poftquam A uthor nofler iftam fuam de Deo opinio- nem expofuit, réfutât in art. i5* argumenta omnia, quibus Dei exiftentiam demonftravi. Ubi fane mirari fubit hominis confidentiam, quôd tam facile, tam

i5 |paucis verbis, putet fe omnia poffe evertere, quae ego longâ & attenta meditatione compofui, libroque inte- gro explicui. Sed nempe omnes rationes, quas ad hoc attuli, ad duas referuntur : Prima eft, quôd oftende- rim, nos habere Dei notitiam, five ideam, quae talis

20 eft, ut, cùm ad eam fatis attendimus, &, eo modo quo explicui b , rem perpendimus, ex folâ ejus confidera- tione cognofcamus, fieri non poffe quin Deus exiftat, quoniam exiftentia, non poffibilis duntaxat vel con- tingens, quemadmodum in aliarum omnium rerum

25 ideis, fed omnino neceffaria & aélualis, in ejus con- ceptu continetur. Hanc autem rationem, quam pro certâ & evidenti demonftratione, non ego folus habeo, fed habent etiam alii plures, iique dodrinâ & ingenio fupra caeteros eminentes, qui eam cum cura examina-

a. Page 345,1. i3.

b. Médit. V. Voir t. VII, p. 65-67.

Œuvres. III. 90

�� � JÔ2 NOTJE 48-5o.

runt: | hanc, inquam, Auîhor Programmais fie réfu- tât. Conceptus nojîer de Deo, Jive idea Dei in mente nofirâ exijlens, non ejî fatis validum argumentum, ad exiflentiam Dei probandam, cùm non omnia exijiant, quorum conceptus in nobis obfervatur*. Quibus verbis 5 oftendit, fe mea quidem feripta legiffe, fed ea nuilo modo intelligere, vel potuiffe, vel voluiffe : non enim vis mei argumenti defumiturab ideâ in génère fumptâ, fed à peculiari ejus proprietate, quae in ideâ, quam ha- bemus de Deo, evidentiflima eft, atque in nullis aliarum 10 rerum conceptibus poteilreperiri : nempe ab exiftenti'ae neceffitate, quae requiritur ad cumulum perfedionum, fine quo Deum intelligere non poffumus. Aliud argu- mentum, quo demonftravi Deum effe, exeodefumpfi, quôd evidenter probaverim, nos non habituros fuiffe i5 faculjtatem, ad omnes eas perfediones , quas in Deo cognofeimus, intelligendas, nifi verum effet, Deum exiûere, nofque ab illo effe creatos b . Quod putat Nojîer fe abunde diffolvere, dicendo, ideam, quam ha- bemus de Deo, non magis quam cujufvis alterius rei con- 20 ceptum, vires nojlras cogitandi proprias fuperare c . Quibus verbis, fi tantùm intelligit, eum, quemde Deo concep- tum fine gratiae fupernaturalis auxilio habemus, non minus effe naturalem , quàm fint reliqui omnes quos habemus de aliis rébus, mecum fentit; fed nihil inde 25 contra me colligi poteft. Si verô exiftimat, in illo conceptu non plures perfeétiones objedivas involvi quàm in omnibus aliis fimul fumptis, aperte errât; ego

a. Page 345, 1. 14-17. — Lire obfervantur.

b. Médit. III. Voir t. VII, p. 5i-52.

c. Page 345, 1. 17-19.

�� � 5o-5j. In Programma. }6j

autem ab hoc folo perfedionum exceffu, quo nofter de Deo conceptus alios fuperat, argumentum meum defumpfi.

\Infex reliquis articulis*, nihil habet notatu dignum, 5 niû quôd, cùm velit animse proprietates diftinguere, confufe admodum & improprie de iis loquatur. Quippe ego dixi b , eas omnes referri ad duas praeci- puas,quarum una eft perceptio intelledûs, alia verô determinatio voluntatis, quas Nofter vocat intelleclum

10 & vnluntatem c . Ac deinde illud, quod vocavit intelle- clum, dividit in perceptionem &judicium d , quâ in re à me diffentit. Ego enim, cùm viderem, praeter percep- tionem, quae praerequiritur ut judicemus, opus effe affirmatione vel negatione ad formam judicii confti-

»5 tuendam, nobifque faepe effe liberum ut cohibeamus affenfionem, etiamfi rem percipiamus : ipfum adum judicandi, qui non nifi in affenfu, hoc eft, in affirma- tione vel negatione confiftit, non retuli ad percep- tionem in|telledûs, fed ad determinationem volun-

20 tatis. Poftea, inter fpecies perceptionis, non enume- rat, nifi fenfum, reminifcentiam, & imaginât ionem e : unde colligi poteft, eum nullam intelledionempuram, hoc eft, intelle&ionem quae circa nullas imagines corporeas verfetur, admittere ; ac proinde ipfum fen-

  • 5 tire, nullam de Deo, nec de mente humanâ, vel aliis

incorporeis rébus, cognitionem haberi : cujus rei non aliam caufam poffum fufpicari, quàm quôd eae, quas

a. Page 345, 1. 20, à p. 346, 1. 12.

b. Première partie de ce t. VIII, p. 17, art. xxxn.

c. Page 345, 1. 21.

d. Ibid.,\. 23.

e. Page 346, 1. 2.

�� � 564 NOTiE 5*-54-

habet de illis rébus, cogitationes fint tam confufse, ut nullam unquam puram, & ab omni corporeâ ima- gine diverfam, in fe animadvertat.

In fine denique a , addidit haec verba ex meo aliquo fcripto defumpta : Nulli facilius ad magnam pietatis 5 famam perveniunt, quàm fuperjiitiofi & Hypocrites . Qui- bus quid fignijficare velit, non video : nifi forte référât ad hypocrifim, quôd ufus fit ironiâ multis in locis ; fed non puto, illum iftâ via poffe ad magnam pietatis famam pervenire. 10

Cseterum, cogor hîc fateri, me pudore fuffundi, quod antehac iûum Authorem, tanquam perfpicaciffimi ingenii virum, laudarim, atque alicubi feripferim, « me non putare ullas ab ipfo doceri opiniones, quas « nollem pro meis agnofcere b ». Sed nempe, quando i5 ifta feribebam, nullum adhuc videram ejus fpecimen, in quo fidus exferiptor non fuifTet, nifi tantùm femel in verbulo uno c , quod illi tam maie cefiferat, ut fpe- rarem nihil taie amplius effe aufurum ; & quia vide- bam, ipfum in reliquis magno cum affedu opiniones 20 ampledi, quas veriffimas arbitrabar, id ejus ingenio & perfpicacitati tribuebam. Nunc autem mul|tiplex experientia cogit me, ut exiftimem, non tam amore veritatis eum teneri, quàm novitatis. Atque quoniam omnia, quae ab aliis didicit, pro antiquis & obfoletis 25 habet, nihilque fatis novum ei videtur, nifi quod ex proprio cerebro extundit ; eft autem adeô infelix in

a. Page 346, 1. 13-14.

b. Voir ci-avant, Epift. ad Voetium, p. 1 63, 1. n-12.

c. Hominem ejfe ens per accidens. Voir t. III, p. 460, etc.

�� � 5 4 -56. In Programma. j6ç

fuis inventis, ut nullum unquam verbum in ejus fcrip- tis notaverim (quod ex aliis non exfcripfiffet), in quo non aliquem errorem contineri judicarem : monere debeo illos omnes, qui meas opiniones ab eo defendi

5 ûbi perfuadent, nullas effe, non modo in Metaphy- Jicis, in quibus aperte mihi adverfatur, fed etiam in Phyjicis, de quibus alicubi in fuis fcriptis agit, quas non maie proponat & corrumpat. Adeô ut magis in- digner, quôd talis Doéîor fcripta mea pertraétet, atque

io interpretanda five interpolanda fufcipiat, quàm quôd

jalii nonnulli fummâ cum acerbitate ipfa impugnent.

Quippe neminem ex acerbis iftis adhuc vidi, qui

non mihi tribueret opiniones à meis toto cœlo di-

verfas, atque adeô abfurdas & ineptas, ut non verear,

i5 ne ullis cordatis viris poffit perfuaderi meas effe. Sic eo ipfo tempore, quo haec fcribo, mihi adhuc afferun- tur duo novi libelli ab aliquo hujus generis adverfario confcripti a , in quorum priore habetur : Effe Neote- ricos nonnullos, qui ceriam omnem fidem fenfibus abro-

20 gant, & Philofophos Deum negare, & de ejus exijîenîîâ dubitare pojfe contendunt, qui infitas intérim à naturâ humanœ menti de Deo notifias aéîuales, fpecies, & ideas, admittunt. Dicitur autem in altero : Neotericos ijlos au- dacler pronunclare, Deum non mode négative, fed & po-

2 5 fitive, fut caufam efficientem dici debere. Atque in utro- que libello nihil aliud | agitur, quàm quod argumenta multa congerantur ad probandum : primo, nos nullam Dei cognitionem acluaîem in utero matris habuiffe, ac proinde nullam de Deo aélualem fpeciem & ideam menti

3o nojlrœ ingenitam; fecundo, non oportere Deum negare, a. Livrets de Jacques de Rives (Jacobus Revius). Voir t. V, p. 126-128.

�� � }66 NOTiE 56-58.

atque illos effe atheos & legîbus puniendos qui eum ne- gari; tertio denique, Deum non effe caufam efficien- tem fui ipfius.

Quae omnia poflem quidem fupponere contra me non fcribi, quia nomen meum in ifiis libellis non 5 habetur, & nulla efl opinionum, quse in iis impu- gnantur, quam non plane abfurdam & falfam putem. Sed tamen, quia non diffimiles funt iis quse jam faepe ab aliis ejufdem ordinis hominibUs mihi per calum- niam fuerunt imputatae, nullique alii agnofcuntur 10 quibus eae tribui poffint ; ac denique quia multi non dubitant, quin ego ille fim, | contra quem ifti libelli fcripti funt : monebo hîc, ex occafione, earum au- thorem :

Primo, per ideas innatas me nihil unquam intelle- i5 xiffe, nifi quod ipfemet, in pag. 6 fui pofterioris li- belli, verum effe expreffis verbis affirmât, nempe nobis à naturâ inejfe potenîiam, quâ Deum cognofcere pojfumus ; quod autem iflae ideae fint acluales, vel quod fint fpe- cies nefcio quae à cogitandi facultate diverfae, nec 20 unquam fcripfiffe nec cogitafle : imô etiam me magis quàm quenquam alium ab iftâ fupervacuâ entitatum fcholafticarum fupelleftile elle alienum, adeô ut à rifu abftinere non potuerim, cùm vidi magnam illam catervam, quam Vir, fortaffe minime malus, laboriofe 2 5 collegit ad probandum, infantes non habere notiiiam Dei aclualem, quandiu funt in utero matris, tamquam fi me hoc pafto egregie impugnaret.

Secundo, me | nunquam etiam docuiiïe, Deum effe negandum, vel ipfum nos poffe decipere, vel de omnibus 3c

3 Non à la ligne (édit. pr inceps). — - 14 Même remarque. — 28 Idem.

�� � 58-5 9 . In Programma. 367

ejje dubitandum, vel fidem omnem fenfibus abrogandam, velfomnum à vigiliâ non dijlînguendum, vel fimilia, quae à calumniatoribus imperitis aliquando mihi objeda funt ; fed omnia ifta expreffiffimis verbis rejeciffe, va- 5 lidiffimifque argumentis, imô etiam auûm addere, validioribus quàm ab ullo ante me refutata fuerint, refutafle. Quod ut commodiùs&efficaciùs praeftarem, propofui, initio Meditationum mearum, ifta omnia tanquam dubia, quae non à me primùm fuerunt in-

10 venta, fed à Scepticis dudum decantata 3 . Quid autem iniquius, quàm tribuere alicui fcriptori opiniones, quas eo fine tantùm refert ut eas refutet ? Quid inep- tius, quàm fingere, faltem illo tempore, quo iftse fal- fse opiniones proponuntur & nondum | refutantur,

i5 eas doceri ; atque ideo illum, qui refert atheorum ar- gumenta, ejje Atheum temporarium? Quid magis pué- rile, quàm dicere, fi moriatur intérim priufquam fpe- ratam fuam démon ftrationem fcripferit vel invenerit, eum Atheum moriturum, ipfumque in anteceffum per-

20 niciofam doétrinam docuifife, non autem ejje facienda mala, ut eveniant bona, & talia. Dicet forte aliquis, me iftas falfas opiniones non retulifle tanquam aliorum, fed tanquam meas. Verùm quid hoc refert? quando- quidem in eodem libro, in quo ipfas retuli, omnes re-

25 futavi ; atque ex ipfo libri titulo potuit intelligi, me ab iis credendis efife plane alienum, quandoquidem in eo démon jîrationes de exiflentiâ Dei promittuntur h . Eflne aliquis adeô flolidus, ut exiftimet, eum, qui talem li- brum componit, ignorare, dum primas ejus paginas

a. Tome VII, p. 17-23.

b. Ibid., p. p. xix, xxi, zxiu.

�� � j68 NOTiE 5^.

exa|rat, quid in fequentibus demonftrandum fufcépe- rit? Objediones autem tanquam meas propofui, quia hoc exigebat ftylus meditationum, quem rationibus explicandis aptiffimum judicavi. Quae ratio fi noftris cenforibus non fatisfacit, velim fcire, quid dicant de 5 Sacris Literis, cum quibus nulla humana fcripta funt comparanda, quando vident in iis nonnulla, quse non poflunt rede intelligi, nifi fupponantur tanquam ab impiis, vel faltem ab aliis quàm à Spiritu Sando vel à Prophetis dida efle. Qualia funt, Eccl. cap. 2, haec 10 verba : Nonne melius eft comedere & bibere, & ojîendere animœfuœ bona de laboribusfuis, & hoc de manu Deiejî. Quis ita devorabit & déliais affluet ut ego ? Et in capite fequenti : Dixi in corde meo de filiis hominum, ut proba- ret eos Deus, & ojienderet Jimiles ejfe bejîiis. Idcirco unus i5 interitus efi homi\ni$ & jumentorum, & œqua utrifque conditio : Jicut moriîur homo,Jic & illa moriantur ; fimi- literfpirant omnia, & nihil habet homo jumento amplius, &c. An credunt ibi Spiritum Sandum nos docere, ven- tri efle indulgendum, & affluendum deliciis, animaf- 20 que noftras non magis efle immortales quàm jumen- torum? Non puto eos ufque adeô efle furiofos. Sed neque debent etiam calumniari, quôd iis inter fcri- bendum non ufus fim cautelis, quae nunquam ab ullis aliis fcriptoribus fuerunt obfervatae, nec ab ipfo qui- 25 dem Spiritu Sando.

Tertio denique, moneo libellorum iftorum autho-

rem, me nunquam fcripfifle, Deum non modo négative,

fed & pojïtive, fut caufam efficientem dici debere, ut in

pag. 8 porterions fui libelli valde inconfiderate affir- 3o

mat. Quaerat, légat, evolvat mea | fcripta : nihil un-

�� � 6j-63. In Programma. j6ç

quam fimile in illis reperiet, fed omnino contrarium. Me verô à talibus opinionum portentis quàm maxime effe remotum, notiffimum eft iis omnibus, qui vel fcripta mea legerunt, vel aliquam meî notitiam ha- 5 bent, vel faltem omnino fatuum effe non putant. Atque idcirco admodum miror, quis fit fcopus iftorum Calumniatorum : nam fi volunt perfuadere hominibus, ea me fcripfiffe, quorum plane contrarium in meis fcriptis reperitur, deberent priùs curare, ut omnia,

io quse in lucem edidi, fupprimantur, nec non etiam, ut ex eorum, qui jam ea legerunt, memoriâ deleantur: quamdiu enim hoc non faciunt,plus fibi nocent quàm mihi. Miror etiam, quôd contra me, qui eos nunquam laceffivi, nihilque nocui, fed qui fortaffe, fi me irrita-

i5 rint, nocere poffem, tantâ cum acerbitate ac | tanto ftudio invehantur, interimque nihil agant contra mul- tos alios, qui eorum dodrinam libris integris refu- tarunt, ipfofque ut Simplicios & Andabatas a derife- runt. Nolo tamen hîc quicquam addere, quo revocem

  • o illos ab inilituto libellis me fuis impugnandi : video

libenter me tanti fieri ab ipfis ; fed iis intérim precor fanitatem.

H œc fcripta funi Egmondœ in Hollandiâ, circa fincm Decembris, Anno 164J.

j5 FINIS.

��a. Voir ci-avant, p. 168, note b. Voir Erasme, Adagia : Chilias II. Centuria ni. Prov. 33 : Andabatœ.

��Œuvre». III. 91

�� � ÉCLAIRCISSEMENT

��Regius ne se tint pas pour battu, après la réponse de Descartes à son placard de 1647. Il revint à la charge, à deux reprises, en 1648 et en 1657 i" Explicatio Mentis humance 6c. contra Cartefium. (Ultraj., 1648, in-4.)

a Brevis explicatio Mentis humanœ. five Animœ rationalis, antea pu- blico examini propojita, 6 deinde operâ H. Regii Ultraj. nonnihil dilu- cidata, 6 à notis Cartejii vindicata. Editio pojtrema... (Traj. ad Rhen., typis Th. ab Ackersdijck et G. à Zijll, anno 1657, in-4, 36 pp.)

Entre temps, un ami de Descartes, Tobie d'André [Tobias Andréa), avait publié, en i653, une réponse à Regius :

Brevis Replicatio repofita Brevi Explicationi Mentis humanœ, five Ani- mœ rationalis, D. Henrici Regii, Medici ac Philofophi Vltrajeâini, notis Cartejii in Programma ejufdem argumenti firmandis, veritatique magis illujirandœ. A Tobia André*, A. L. M. Hijl. 6 L. Gr. Profejf. Ord. in almd Groningœ Omlandiœque Academid. (Amftelodami, typis Ludovici Elzevirii, i653. Marque : la Minerve. Pet. in-12, 6 ff. limin., 3îopp., 1 f. d'errata, 1 f. blanc.)

D'autre part, Revius venait de publier : Methodi Cartefianœ confide- ratio theologica. (Lugd. Bat., 1648, in-12.) Cet ouvrage suscita une ré- ponse, en faveur de Descartes, après la mort du philosophe :

Joh. Claubergii, in publico Teutoburgenft ad Rhenum Athenœo profejjo- ris, Defenjio Cartefiana, adverfus Iacobum Revium theologum Leidenfem, 6 Cyriacum Lentulum, prqfejforem Herbornenfem : pars prior exoterica, in quâ Renati Cartejii differtatio de Methodo vindicatur, fimul illujîria Cartefianœ logicœ 6 philojophiœ fpecimina exhibentur. (Amftelodami, apud Ludovicum Elzevirium, i652, pet. in-12, 6 ff. limin., 63 1 pp.) Enfin Cyriacus Lentulus, professeur à Herborn, avait publié contre Descartes : Nova Ren. Des Cartes fapientia, faciliori quàm antehac methodo deteâa. (Herbornae, i65i, in-12.)

��

TABLE DES MATIÈRES



Avertissement 
 iii
Frontispices 
 xv
Epistola ad G. Voetium 
 1
Argumentum 
 3
Voetio Des Cartes s. d. 
 13
Pars Prima.
   
De Introductione Philos. Cart. 
 14
» Secunda.
   
De factis Voetii 
 27
» Tertia.
   
De Philos. Cart. capite 1° et 2° 
 35
» Quarta.
   
De usu librorum & doctrinâ Voetii 
 39
» Quinta.
   
De Philos. Cart. capite 3° 
 55
» Sexta.
   
De libro Confrat. Mar 
 64
» Septima.
   
De meritis G. Voetii 
 107
» Octava.
   
De Prœfatione Philos. Cart. & sectione 3° 
 136
» Nona.
   
De 4° sectione 
 169
Eclaircissement
(Brederodius
 195
»
II 
(Colvius, Heereboord, Elisabeth
 196
Lettre Apologétique aux Magistrats d'Utrecht 
 199
Aux Magistrats d'Utrecht 
 201
Eclaircissement 
 274
Querela Apologetica 
 277
Ad Lectorem 
 279
Nob. & Ampl. Domini, etc. 
 283
Eclaircissement
(G. Voetius
 318
»
II 
(Descartes et Desmarets
 319
»
III 
(Theologia moralis reformata
 324
Notæ in Programma quoddam 
 335
Ad Lectorem 
 337
Carmen 
 340
Notæ etc. 
 341
Eclaircissement 
 370




INDEX

��DES NOMS PROPRES

��PREMIERE PARTIE

��Adam et Eve : 100. Aristote : 192, 323, 327. Bi.aïu : XVIII. Charités : 4.

Copernicus : 85, 86, 98, 337. Democritus : 325, 348. Elisabeth a (Princeps) : 1. Elzevier : xy-xviii. Fredericus (Rei Bohemi.-e) : 1. Gilbert : 300.

��GRAïsio»(Horatius; : 178.

Mintrva : 4.

Musa : 4.

Pontanu» : 178.

Ptoi.em*U5 : 85, 337.

Regiomontanus : 178, 180.

Sarsius (Lothârius) : voir Grassius.

Scheiner (S. I.) : 95.

Stotci: 317.

Tycho-Brahe : 85, 86, 96, 87, 98.

��DEUXIÈME PARTIE

��Adam Stuart : 338.

Adolphus Venator : 141.

JEmuus (Ant.) : 203-4, 279, 288-4.

Agrippa (Henricus-Cornelius) : 23.

Alexander: 219.

Auan : 265.

Andabatœ : 168, 369.

Anselmus Parmensis : 22.

Apelles : 219.

Apmon : 22.

Archilochus : 140.

��Archiuedes : 177-8, 203, 284.

Aristoteles : 19, 26-7, 197. Arminius : 87. Arondel (Comte d') : 198. Atlas ; 203, 284, 292. Augustinus (S 1 ™) : 252, 308. Assuerus : 265.

Baillet (Adrien) : 195-6, 3370, 340. Basso (Seb.) : 26. Batelier (Jacob) : 63, 171.

��a. Les chiffres gras indiquent les pages où les noms propres se trouvent dans le texte même de Descartes; les autres chiffres renvoient seulement aux notes, avertissements et éclaircissements. Le nom de Voet (père et fils), figurant, ou peu s'en faut, à toutes les pages, n'a pas été mentionné sur cette liste.

�� � 574

��Index.

��Bbrgaignï (H.) : 66, 72.

Beza : io5.

Bileam : 97.

Blaku : î83.

Bolsecus : 171.

Boordin (Lt P.) : 222.

Breoerodb (J.-W. van) : 66, 72, 100,

i 9 5. Bruyn (Gualterus de) : 204.

Cainus : 146, 323. Calvinus : io5, 141, 171. Campanzlla : 22. Casteren (J. van) : 66. Cato : 281. Chorebus : 159, 2 55. Claubergius (Joh.) : 370. Clément VIII : 176. Cloppenburch (Joh.) : 106. Colvius (Andréas) : 196-8. Coppes (Otto) : 6, 66, too. Corvinus (J.-A.) : 87. Cyriacus Lentulus : 370.

Daniel : 263.

Dematius (Carolus) : 106, 225, 227, 228-23o, 234, 246-8, 257, 269- 261, 262, 263-4, 267, 274, 295, 298,305,310-4,331-2.

Diest (Henricus à) : 106.

Dieu (Ludovicus de) : 320.

Digeste : 117.

Dinet (Le P.) : 4, 17, 20-1, 22, 30, 32, 34, 38, 55, 59, 109, 139, 142, 143, 162, i63, 1(33, 209, 222, 242, 261, 274, 293, 326, 329.

Doccum (J. à) : 74.

Dodon.eus : 16.

Elias : 208, 255, 286. Elisabeth (Princesse) : 197-8. Elzevier : 35, 37, 39, 143, i65, 208,

3 7 o. Epicurus : 22, 141. Epiphanius : 252, 308. Episcopius : 63. Erasmus : 33g, 369. Esau : 257, 310. Essenius : 191.

��Eucudes : 167.

Eustachius a S" Paolo : 196.

Faulhaberus : i5a. Faustus : 23. Fimbria : 83, 186, 192. Focanus (Jacobus) : 69, 127. Franciscus Davidis : 22. Franckius (Seb.) : 172. Frédéric-Henri (Prince) : 66, 174. Fresnes (A. de) : 66, 100.

Gans (J.) : 66, 100. Gennadius : 252, 308. Georgius David : 22, 140, 172. Gomarus : 87. Gorlcus : 27, 150, 151.

Harv^us : 120.

Heereboord (Adrianus) : 196-7. Henricus Nicolai : 172. Herbert (of Cherburv) : 197. Herodes : 267. Herostratus : 136, 180. Herwyck (Abraham ab) : 63. Heydanus : 340. Hoogelande (Corn, ab) : 197. Hoolck (Gisb. van der) : 3o, 209,

214. Huygens (Constantin) : 78, 102. » » junior : 340.

Iudas (S"-) : 37. Jacob : 257, 310. Jacobus (S 1 "*) : 123. Jeresiias : 124.

Kuysten (Henrick) : 66.

Leew (Van der) : 3o, 214, 23o, Lfmann (Cornelis) : 67, 69, 74, 76,

78-9, 81, 100, 106, 126,235 Leviathan : 42. Lipman 23. Lipsius : 3i8. Louis XIII : 222, 224-5. Louis XIV : 206. Loyola : 28. Lucianus : 22,

�� � Noms propres.

��)7S

��Lullistve : 27. Lus (Pieter) : 66. Lutherus : 141.

Macchiavellus : 22.

Maccovius : 106.

Mahomet : 22.

Malachias : 338.

Mânes : 22.

Marca (Erard de) : 66.

Marcion : 22.

Mardochee : 265.

Maresius (Samuel) : 6, 8, 10, 67, 70, 73, 74, 75-6, 79, 80, 81, 82-5, 88, 89-90, 92, g3, 95, 96-9, 100, 101-2, 106, 111, 126, 128-130, 135, 192, 212, 219, 227-9, 239 - 245, 247-9, 253, 2.S4, 267, 279-282, 301, 314, 319, 32i, 323-4, 33o-i.

Martyr : io5.

Matth^us (S'") : 14, 132, s8i.

Matth/Eus : 23o.

Mauricius Nassovius : 144.

Melanchton : io5.

Mercurius : 3î?.

Mersenne (Le P.) : 14, 4*1 '9/. 10 *. 205, 207, 222, 285.

Mestertius : 33i.

Munckrus (Thomas) : 172.

Nachtecaelius : 319. Noortdyck (Rodolphus à) : 70.

Paraceusist^ : 27.

Patricius : 26.

Paulus (S"») : 7', 76, 103, 112, 267.

Periers (Bonaventure de) : 42.

Peripatetici : 15, 53, 59.

Pieck (G.-W.) : 66.

Pilatus : 267.

PlNDARUS : 140.

Plato : 26, 167. Ploos (A.) : 66. Pol (Fr. van de) : 23o. Polyander (Joh.) : 106. Princesse de Nassau : 144. Prometheus : 141. Pyrrho : 169. Pythagoras : 57.

��Ramus : 26-7, 196.

Ravensberg : 1S7.

Regius (Henricus) : 15-6, 19-20, 27- 34, 59, 62, 75, 138-9, 150, i5i, 154-7, 159, 160, 161-4, 168, 183, 195-7, 208, 220, 251. 266, 286 > 292, 314, 329, 337-9, 342, 346, 370.

Regneri (Cyprianus) : 1 58.

Reneri : 137, 203, 284.

Revius : 337, 341, 365, 370.

Rhkita : 198.

Ribbius (Hermann) : 63.

Ridder (C. de) : 226, 295.

Rivet (André) : 204, 320.

Roseœ Crucis (Fratres) : 27, 142.

Ruysch (F.) : 2 14. (J.) : 66.

Salomon : 264.

Satmo : 142.

Scevola : 83.

Schoock (Martin) : 5, 56, 63, 109, 137, 145-7, 1 56-7, 161, 171, i85, 187, 189-190, 202, 210, 214, 216, 221, 223, 227, 228, 230-6, 239, 242, 244-258, 260-4, 267, 270-1, 279-281, 283, 288-290, 292, 293-299, 301-314, 316, 319, 321-4, 33 1-2.

Schotanus (Bernardus): 33i.

s (Meynardus) : 106, 263.

Scripturte Sacra : 62, 64, 257, 263, 265.281, 343, 353,368.

Seideuus (Martinus) : 22.

Seneca : 63.

Senguerdiui : 29.

Sisyphus : 179.

Socinus : 22, 141.

Socrates : 167, 356.

Spanhemius (Frid.) : 106.

Stratenus : 29, 1 57.

Strick (W.) : 23 9 , 325.

Suave (Andréas) : 328.

Suerius : 8, 9, 77-9. 102.

Suzanne : 263, 313.

Taurellus : 26, 150, i5i. Tayanobus : 22.

�� � }7 6

��Index.

��Tblesius : 26.

Tertullus : 75-6, 77, 95.

Theophilus : 337.

Thersites : 63, 95, 147, 149, 168-7,

171. Thienen : 66, 72. Thomas (S"») : 176. Thraso : 89. Thuillerie (G. de la) ; 217, 242,

291, 302, 3xa. Timon : 142. Tobie d'André : 370. Torrentius : 23, 140-1, 3 18. Triglandius : 106. Tullecens : 66. Tulliu» (M.) : 36, 83.

Udemans : 69, 96. Utenbogarduj : 87.

��Valentia (Greg. de) : 176.

Valle (G. de) : 22.

Vaninus (J.-C.) : 5, 22, 142, 160,

174-6, 179, 181-2, 207. 210, 254.

286-7, 308. Vinnius (A.) : 33 1. Virgile : 31. Vorstius : 196.

Waesberge (Joh. van) : 5, 6, 56, i36,

204, 234. Waterlaet (Lambert van) : 70, 161,

234, 246, 2 53-4, 257-9, 298, 305,

310-311. Weede (Joh. van) : 214. Wtenbogardus. Voir Utenbogardus.

Zanchius : io5. Zonst (L. van) : 66. Zuerius. Voir Suerxuj.

�� � CORRECTIONS

��PREMIERE PARTIE

��Page j , ligne 4 : 2, var. col. 2 9,l.i5: 59,1. 16: 169, note a :

��après Imperli

1.8,

undique

ut < fi > fpatium

après p. 108,

��IV,

��173,1. 12 :

178, var. 1. penult.rt. 4

187, fig. :

��286, note a 294, cliv : 304, clxxiv 314, fig. : 3 14, var. :

��infidere

��virgule, lire : 1. 7,

— undiquaque

— ut fpatium ajouter : Voir aussi

p. 463-464. lire : in fidere

— I.4 Ajouter, au-dessous de la boule H, devant les trois

premiers globules pointillés, les chiffres : 7, 8

et g clvi lire : clxvi

inter dum — interdum

curygratio... ferrae — cur gyratio. . . ferreae à remplacer par la figure de la page 3og. 1. 4 lire : 1. 4,

��DEUXIEME PARTIE

��Page 8, note a, 1. "> : 76, note, 1. 19 : 134,1.7 : 141, note a, I. 10 : » 1. 26 :

162, 1. 24 : 197, note a : Œuvres. III.

��ci-après. lire : ci-après,

guillemets après addixiffem (1. 18.

virgule après poflunt à reporter après ea

— — Rempublicam à effacer ut omnes (ital.) lire : ut omnes (rom.)

phrenefim — phrenefin

après 1642 virgule à ajouter

�� � J/8

��Corrections.

��402

Angevangen Narratia lettre d'appel c Boeck-vercopers eadema £ta ampliamus ce : qui

��Page 210, note b : 21 3, » a:

» » » : 222, 1. 19 : 226, var., 1. 3 : 228, note a, 1. 12 : 252,1. 3 :

» note a,\. 18 : patientia p. 41 1 254, » b, 1. 3 : après 137, 284, 1. 3 (remontant) : famâ 3o5,l. 8 \id.) : quaefo 3 1 5. 1. 24 : Ideo

3 18, 1. dern. : après ICC. 322, 1. 12 (remontant) : après rerum, 326, 1. i5 (id.) : ftrepitù 349, var. : édit. lat., de 1668

��lire : 204

— Aengevangen

— Narratio après &c.

lire : Boeckvercopers

— eadem a&a

— ampliamus : ce qui

— patientia, p. 41 1 virgule à effacer

lire : famâ

— quaefo,

— ideo virgule à ajouter

— à effacer lire : ftrepitù

— édit. lat. de 1668.

�� �


Achevé d’imprimer
par LÉOPOLD CERF
12, rue Sainte-Anne, à Paris
le 22 décembre 1905

  1. Tome IV, p. 197-198.
  2. C. Lemann. Voir ci-avant, p. 75, note c.
  3. Voir ci-avant, p. 271, note d.
  4. Id., p. 217, note d.
  5. a. Omis : scilicet Reformatorum Lutheranorum, Pontificiorum. Voir p. 252, l. 20–22.