Ennéades (trad. Bouillet)/I/Livre 9/Notes

La bibliothèque libre.
Les Ennéades de Plotin,
Traduction de M. N. Bouillet
Ennéade I, livre ix :
Du suicide | Notes



LIVRE NEUVIÈME.

DU SUICIDE.

Ce livre est le seizième dans l’ordre chronologique. Dans la Vie de Plotin (§ 24, p. 29), il est intitulé : Du Suicide raisonnable. Il doit être rapproché du livre iv de l’Ennéade I (§ 7, 8 ; p. 81-82) et du livre ix de l’Ennéade II (§ 18, p. 309). Il paraît n’être qu’un fragment d’un traité plus étendu.

Voici ce que Creuzer dit à ce sujet :

« Hic ipse liber, quem nunc tractamus, pro fragmento potius, utpote paucis tantummodo sententiis absolutus, quam pro justo libro haberi debet. Atque hoc ipsum fortasse sit unum ex vestigiis quæ plura exstant (Vid. Fabricii Bibl. gr., V, p. 696, éd. Harles) duplicis recensionis Plotinianorum operum, Eustochianæ et Porphyrianæ. Illud addam, non credibile esse Porphyrium sua in recensione tam nudum tamque contractum libellum emisisse, qualis hic ipse est quem nunc habemus, sed potius justum librum, certe omnibus iis argumentis instructum quibus ipse a præceptore suo Plotino a morte sibi inferenda aversus fuerat. Hic vero libellus speciem habet sciagraphiæ, unde demum secundis curis liber suis numeris absolutus effici possit. Hæc, si probabiliter ponuntur, simul indicio sunt nos hodie in nostris Codicibus mixtam possidere recensionem, videlicet compositam ex Porphyriana atque Eustochiana. »

§ I. RAPPROCHEMENTS ENTRE LA DOCTRINE DE PLOTIN ET CELLE DE PLATON.

Beaucoup de philosophes ont traité la question du suicide. Nous ne citerons ici que Platon, parce que Plotin a évidemment pris pour texte de sa dissertation le passage suivant du Phédon (p. 62 ; t. I, p. 194 de la trad. de M. Cousin) :

« Sur quoi se fonde-t-on, Socrate, quand on prétend qu’il n’est pas permis de se donner la mort ? J’ai bien ouï dire à Philolaüs, quand il était parmi nous, et à plusieurs autres encore, que cela n’était pas permis ; mais je n’ai jamais rien entendu qui me satisfît à cet égard. — Il ne faut pas te décourager, reprit Socrate ; peut-être seras-tu plus heureux aujourd’hui... Si l’on admet que la mort est quelquefois préférable à la vie, il pourra te sembler étonnant qu’alors même on ne puisse, sans impiété, se rendre heureux soi-même, et qu’il faille attendre un bienfaiteur étranger... Cette opinion a bien l’air déraisonnable et cependant elle n’est peut-être pas sans raison. Je n’ose alléguer ici cette maxime enseignée dans les mystères, que nous sommes ici-bas comme dans un poste, et qu’il nous est défendu de le quitter sans permission. Elle est trop relevée et il n’est pas aisé de pénétrer tout ce qu’elle renferme. Mais voici du moins une maxime qui me semble incontestable, c’est que les dieux prennent soin de nous et que les hommes appartiennent aux dieux. »

Cicéron résume ainsi la doctrine de Platon dans le Songe de Scipion : « Quare et tibi, Publi, et piis omnibus retinendus est animus in custodia corporis ; nec injussu ejus a quo ille est vobis datus, ex hominum vita migrandum est, ne munus assignatum a Deo defugisse videamini. »

§ II. MENTIONS ET CITATIONS QUI ONT ÉTÉ FAITES DE CE LIVRE.

Dans son Commentaire sur le Songe de Scipion (I, 13), Macrobe, pour développer la pensée de Cicéron que nous venons de citer, résume la doctrine du Phédon et reproduit en le commentant le livre de Plotin. Voici ce morceau, que nous donnons en entier parce qu’il montre l’analogie qu’il y a entre les idées de Platon et celles de Plotin :

« Quare et tibi, Publi, et piis omnibus retinendus animus est in custodia corporis ; nec injussu ejus a quo ille est vobis datus, ex hominum vita migrandum est, ne munus assignatum a Deo defugisse videamini. » Hæc secta et praeceptio Platonis est, qui in Phœdone definit, homini non esse sua sponte moriendum ; sed in eodem tamen dialago idem dicit, mortem philosophantibus appetendam, et ipsam philosophiam meditationem esse moriendi. Hæc sibi ergo contraria videntur ; sed non ita est : nam Plato duas mortes hominis novit. Nec hoc nunc repeto, quod superius dictum est, duas esse mortes : unam animœ, animalis alteram ; sed ipsius quoque animalis, hoc est hominis, duas asserit mortes, quarum unam natura, virtutes alteram præstant[1]. Homo enim moritur, quum anima corpus relinquit solutum lege naturæ ; mori etiam dicitur, quum anima adhuc in corpore constituta corporeas illecebras philosophia docente contemnit, et cupiditatum dulces insidias reliquasque omnes exuitur passiones ; et hoc est quod superius ex secundo virtutum ordine, quæ solis phiiosophantibus aptæ sunt, evenire signavimus. Hanc ergo mortem dicit Plato sapientibus appetendam ; illam vero, quam omnibus natura constituit, cogi, vel inferri vel accersiri vetat, docens exspectandam esse naturam ; et has causas hujus aperiens sanctionis, quas ex usu rerum, quæ in quotidiana conversatione sunt, mutuatur.

Ait enim eos qui potestatis imperio truduntur in carcerem, non oportere inde diffugere, priusquam potestas ipsa quæ clausit, abire permiserit : non enim vitari pœnam furtiva discessione, sed crescere. Hoc quoque addit nos esse in dominio deorum, quorum tutela et providentia gubernamur ; nihil autem esse invito domino de his quæ possidet, ex eo loco in quo suum constituerat, auferendum ; et sicut qui vitam mancipio extorquet alieno, crimine non carebit ; ita eum qui finem sibi, domino necdum jubente, quæsiverit, non absolutionem consequi, sed reatum.

Hæc Platonicæ sectæ semina altius Plotinus ex sequitur. Oportet, inquit, animam post hominem liberam corporeis passionibus inveniri ; quam qui de corpore violenter extrudit, liberam esse non patitur : qui enim sibi sua sponte necem comparat, aut pertæsus necessitatis aut metu cujusquam ad hoc descendit aut odio ; quæ omnia inter passiones habentur[2]. Ergo, etsi ante fuit bis sordibus pura, hoc ipso tamen quo exit extorta sordescit. Deinde mortem debere ait animæ a corpore solutionem esse, non vinculum : exitu autem coacto animam circa corpus magis magisque vinciri ; et revera ideo sic extortæ animæ diu circa corpus ejusve sepulturam vel locum in quo injecta manus est pervagantur : quum contra illæ animæ quæ se in hac vita a vinculis corporeis philosophiæ morte dissolvunt, adhuc exstante corpore, cœlo et sideribus inserantur. Et ideo illam solam de voluntariis mortibus significat esse laudabilem quæ comparatur, ut diximus, philosophiæ ratione, non ferro ; prudentia, non veneno. Addit etiam, illam solam esse naturalem mortem ubi corpus animam, non anima corpus relinquit. Constat enim, numerorum certam constitutamque rationem animas sociare corporibus ; hi numeri dum supersunt, perseverat corpus animari ; quum vero deficiunt, mox arcana illa vis solvitur qua societas ipsa constabat ; et hoc est quod fatum et fatalia vitæ tempora vocamus. Anima ergo ipsa non deficit, quippe quæ immortalis atque perpetua est, sed impletis numeris corpus fatiscit ; nec anima lassatur animando, sed officium suum deserit corpus quum jam non possit animari ; hinc illud est doctissimi vatis :

. . . . . . Explebo numerum reddarque tenebris.

(Virg., Æn., lib. VI, v. 545.)

« Hæc est igitur naturalis vere mors, quum finem corporis solos numerorum suorum defectus apportat ; non quum extorquetur vita corpori adhuc idoneo ad continuationem ferendi. Nec lavis est differentia vitam vel natura vel sponte solvendi : anima enim, quum a corpore deseritur, potest in se nihil retinere corporeum, si se pure, quum in hac vila esset, instituit ; quum vero ipsa de corpore violenter extruditur, quia exit rupto vinculo, non soluto, fit ei ipsa necessitas occasio passionis ; et malis, vinculum dum rumpit, inficitur. Hanc quoque superioribus adjicit rationem non sponte pereundi : Quum constet, inquit, remunerationem animis illic esse tribuendam pro modo perfectionis ad quam in hac vita unaquæque pervenit, non est præcipitandus vitæ finis, quum adhuc proficiendi esse possit accessio. Nec frustra hoc dictum est : nam, in arcanis de animæ reditu disputationibus, fertur in hac vita delinquentes similes esse super æquale solum cadentibus, quibus denuo sine difficultate præsto sit surgere ; animas vero ex hac vita cum delictorum sordibus recedentes, æquandas his qui in abruptum ex alto præcipitique delapsi sunt, unde facultas nunquam sit resurgendi. Ideo ergo concessis utendum vitæ spatiis, ut sit perfectæ purgationis major facultas.

Ergo, inquies, qui jam perfecte purgatus est manum sibi debet inferre, quum non sit ei causa remanendi, quia profectum ulterius non requirit qui ad supera pervenit. Sed hoc ipso, quo sibi celerem finem spe fruendæ beatitatis arcessit, irretitur laqueo passionis : quia spes, sicut timor, passio est ; sed et caetera, quæ superior ratio disseruit, incurrit. Et hoc est quod Paulius filium spe vitæ verioris ad se venire properantem prohibet ac repellit : ne festinatum absolutionis ascensionisque desiderium magis eum hac ipsa passione vinciat ac retardet ; nec dicit, quod nisi mors naturalis advenerit, emori non poteris, sed, huc venire non poteris : « Nisi enim quum Deus, inquit, istis te corporis custodiis liberaverit, huc tibi aditus patere non potest. » Quia scit, jam receptus in cœlum, nisi perfectæ puritati cœlestis habitaculi aditum non patere. Pari autem constantia mors nec veniens per naturam timenda est, nec contra ordinem cogenda naturæ. Ex his quæ Platonem, quæque Plotinum de voluntaria morte pronuntiasse retulimus, nihil in verbis Ciceronis, quibus hanc prohibet, remanebit obscurum. »

Dans ce morceau, Macrobe ne se borne pas à traduire Plotin : il développe ses pensées par des emprunts qu’il fait soit au Phédon de Platon[3], soit à d’autres livres de Plotin lui-même, comme nous l’avons indiqué dans les notes des pages 440, 441.

Olympiodore, dans son Commentaire sur le Phédon (p. 6), cite le livre de Plotin en l’intitulant : Du Suicide raisonnable. Ce livre de Plotin a encore été cité par David l’Arménien. Voici ce qu’il dit dans son Commentaire sur les cinq Voix de Porphyre (Manuscrits de la bibliothèque impériale de Paris, n° 1939, fol. 117) :

Ὁ μέντοι Πλωτῖνος περὶ εὐλόγου ἐξαγωγῆς γράφων... μὴ ἀμελεῖν λέγων πάντη τοῦ σώματος δι’ ἐπιμελείαν ψυχῆς, ἀλλὰ τὴν προσήϰουσαν αὐτοῦ ποιεῖσθαι πρόνοιαν, ἔως οὖ ἑϰεῖνο ἀνεπιτήδειον γενόμενον διαστήσοι ἑαυτὸ τῆς πρὸς τὴν ψυχὴν ϰοινωνας• ἄτοπον γὰρ τὸ πρὸ ϰαιροῦ έξάγειν ἑαυτόν.

Enfin Jean de Salisbury fait allusion à l’opinion de Plotin dans les termes suivants :

«...Licet et in eo [Cato] erraverit, quod auctoritate propria vitæ munus abjecit. Quod non modo fidelium institutis, sed constitutionibus gentium et sapientissimorum edictis constat esse prohibitum. Veteres quidem philosophiæ principes, Pythagoras et Plotinus, prohibitionis hujus non tam auctores sunt quam præcones, omnino illicitum esse dicentes, quempiam militiæ servientem a præsidio et commissa sibi statione discedere contra ducis vel principis jussionem. Plane eleganti exemplo usi sunt, eo quod militia est vita hominis super terram. » (Policraticus, II, 27.)

Nous ne mentionnons pas des écrivains plus récents qui ont pris le suicide pour texte d’éloquentes dissertations et dont les paroles sont présentes à toutes les mémoires.



  1. Voy. plus haut, p. 384-385.
  2. Voy. Enn. I, liv. ix, p. 141.
  3. Voy. les citations du Phédon qui se trouvent plus haut, p. 381-383, et p. 439-440.