Atipa/I

La bibliothèque libre.
Auguste Ghio Voir et modifier les données sur Wikidata (p. 7-17).
◄  Préface
II  ►

I

Oune jou, jédi, cété la beautemps, Atipa, oune ovrié mine d’ò, té ca fait so pronmeinnade, la lavancé ; li contré, que oune di so zanmi, li pas té wai dipis longtemps.

— Kin ! mé to, Bosobio, dit Atipa, qué content. Qui nove ? Li gain oune siec, mo pas wai to ; côté to té fica ?

— Mo te Sainnemari, réponne Bosobio ; la Couriège ; ça ahiè mo rivé Cayenne, qué oune bateau tapouye. Bateau la metté quate jou, pou vini ; aussi, mo fatigué, kou oune bête. Dipis gnanpoint vapè encò, mo millò vini pa tè ; mo ca rivé pi vite. Palé mo di temps di Vovoni ; to songé, coument nous té ca fait joli voyage ? Et to, côté to soti ?

— Mon anmi houomme, réponne Atipa, mo soti prospété, Oyapoc. Nous rentré, kou to, qué oune bateau tapouye ; mé, nous té ca descendne ; vent té bon ; nous vini, en oune jou. Mo Cayenne dipis houite jou.

Toute peye gain oune côté, moune gain lhabitoude di roussemblé, tout lé jou. Oune rang ca vini, pou fait zaffai ; oune rang ca vini, pou pronmeinnein. Cayenne, ça la lavancé, a la, pou allé, bonmantin, si ou beinsoin oune moune, oune ovrié mine d’ò soutout.

— En nous donc la Sazi, kioé oune pice, dit Bosobio ; li gain, si longtemps, nous pas prend oune vè ensembme.

— A ma meinme mo té ké offri to, réponne Atipa ; a mo qui wa peyé.

Dé zanmi yé la pati, pou cabaret Sazi qui òbò lavancé la.

Atipa a oune nègue Oyac. Li di Gatebois ; mé, li lévé en ville, pitit donmestique, côté so mouché. Toute moune connaite li. Li savé toute zaffai Cayenne. Lò li té jonne, li fait oune voyage, en France, qué so mouché. Yé rété quec temps en France.

Ça oune nègue qui content causé, di toute quichose ; di zaffai France, soutout. So zanmi yé savé, li té allé en France, yé ca prend plési, pou couté li, lò li ca palé. Yé savé, li pou ca mentò. Yé toute gain confiance en li.

Ça oune gòré solide, résonnabe. Li ca travaille, kou difé. Magré cinquante bonne annein, yé souhété li caba, a pas toute nègue, qui pouvé fait li wai oune point.

Quand li té pitit, li té allé la lècole ; mé, so tête pas té, pou zaffai yé ca montré la chèfrè. Li entré nanne, li soti bourique. Ça pitit moceau quichose li anpprendne, a jousse, pou yé pendne li, si li touché papié. Faut pas crai, pou ça, li ça oune sotte non !

So nom, di vrai, a Lorimé. Fòce li content atipa, toute so zanmi c’ appelé li, Atipa. Nom la rété pou li.

Li ca bin prend so coup l’ sec, kou toute moune ; mé, li pas tafiatò. Meinme, quand li contré, qué oune maite dileau yé la, so plési a di charadé li.

Bosobio li, ça oune nègue Riacoubo. Li ça sosso. Anvant mine d’ò, li pas té jain vini Cayenne. Michaint pitit nègue, plein qué mal kiò, gros vente. Li pas fouti souppòté oune coup l’ poing di Atipa. Yé contré, si souvent la placè, Atipa prend li, anmitié, bin qui Bosobio pi jonne passé li.

Yé c’appelé li, Bagasse. So gros vent la, fait yé baille li nom, Bosobio, la placè. Souvent, pou charadé, yé ca doumandé li, si ça crapaud qui soufflé li.

Pou so pa, li pou ca craché là-sous dileau canne la. Quand locasion présenté, li ca prend so kiwawa bin ; mé, a pas ça yé c’appelé, oune captainne dileau non ! Pou bò di papié, a noai qué blanc, oune so, li ca wai là-sous. Savanne, côté li lévé, si loin, qui jouq athò, lècole pencò rivé là.

Lò dé zanmi yè la entré la Sazi.

— Qui ça to ca prend, doumandé Atipa ?

— Compè, réponne Bosobio, tout ça to wlé ; mé, pas gros bois la. La danbois, nous ca boai li assez. dé jou, nous gain, pou passé Cayenne la, en nous profité, pou tintin òte quichose.

— Dé labsinthe, coumandé Atipa, tout fò, pou Sazi tendé.

Yé prend oune tabe òbò lapòte.

Dé òte nègue entré, en meinme temps, qué yé. Nègue yé la prend oune tabe, pas loin di Bosobio. Oune di yé té gain lai doctò. Li té ca palé francé, oune so. li dit so canmarade :

Eh bin ! qu’est-ce que tu prenez ? de l’amer ou de la punch ?

— Anmé, réponne canmarade la.

Li doumandé donc, dé anmé yanne.

— To tendé nègue la, dit Atipa. A ça qui ca kioé mo, qué yé la. Ou pas savé oune langue, ou wlé palé li, ou wlé fait cranne. Li pas gain quichose mo rhaï passé ça.

— Ou ça criole, palé donc ou langue, passé ou massacré francé.

— Mouché Sazi ça nègue, li wa comprendne ou. Mo pa, mo bin pas savé grand quichose ; mé, si mo té wlé palé francé, mo té wa palé li, mié qui ça. Mo lévé qué blangue, mo allé en france, mo tendé palé francé.

— To wai, Bosobio, nous criole pas gain règue, kou francé ; nous ca palé li, kou nous wlé. Mé, francé a òte bois ; a pas toute chin toute chate, qui ca palé li bin. Blangue meinme qui ça blangue, li gain ça qui ca croché chancé, kou nègue qui la la.

— Lò mo té la chèfrè, mo té coumencé connaite so zaffai. Mo ca assouré to, a zin qué cròc qui landans. Ça mo ca songé moceau, ça latique, qué syntasse. Pou syntasse la pa, frè ! si to pas savé li, to pou ca jain palé francé. Gréméci bongué, landans nous langue, nous pas beinsoin okioué di syntasse.

— A qui ça, doumandé Bosobio, a latique, qué syntasse ? a pronmié foai, mo ca tendé palé di ça.

— Mon anmi houomme, réponne Atipa, mo pas connaite yé assez, pou fait to la détail. Mo rinq savé syntasse la, ça langue yé ca palé la conseil, qué la tribinal.

— Latique la, ça palò médecin : Quand moune bin malade ; si li tâté so pou, li soucouyé so tête, et pis li dit, moune la, à latique di la mò ; compè, pas la peinne encò.

— Doctè pa, a pas toute moune, qui ca comprendne so langue. Lò li baille to papié, pou phòmancie, mo défendne to comprendne oune mot. Quand li doumandé, axonge, ça saindoux ; quand li écrit tisane albumineuse, ça tisanne blanc disé. Coument guiabe to wlé comprendne ça langage la ?

— A pou ça, dit Bosobio, li gain oune tas di zaffai, mo pou ca comprendne ni la tribinal, ni la phòmacie la.

— La chèfrè té gain mathicmatique aussi dit Atipa ; mé, ça la, a zaffai, pou compté. Li bon, pou la banque, pou trèsò, côté qui gain beaucoup soumaqué, pou compté.

— Mo chè, chaque langue gain so pa ségret. Nous meinme, quand nous ca palé, est-ce blangue France ca tendé nous, kou yé wlé ? Si to wlé maré yé meinme, palé moceau argot.

— Coument yé ca palé argot, doumandé Bosobio ?

— To pas connaite argot, reponne Atipa ? Mo té blié to ça nègue en bas ; a langage beif, qué baguise, oune so, zòte connaite, bò la.

— Cayenne, toute pitit moune savé palé argot. Mé oune façon :

Togo çaga ounegou nèguè engan basga.

— Qui ça mo dit to ?

— Orho, frè ! réponne Bosobio ; to langue la, a pas blangue, oune so, li ca maré non !

— Et ça la encò, continoin Atipa :

Mosso cassa lessé dronsson missi.

— A qui ça mo ca tendé la meinme, dit Bosobio ; mo pas comprendne yé oune.

— Oune òte jou, dit Atipa, mo wa espliqué to ça. To qui ça criole di peye, to pou ca tendé, jougé blangue ?

— Côté blangue pou ca tendé, engnin engnin ditout, meinme, ça quand nègresse ca jouré yé compangnin. To savé, coument yé langue ca roulé ; lò la, pou blangue, ça kinguéyanga meinme.

— Blangue pas connait, nous langue, et yé wlé dit, nous pas savé palé. Si cé vrai !

— Oune jou, oune Ventmeinnein yé la, té wlé ari mo, pace mo té doumandé moceau dileau. Li crai, moceau, en criole, a kou en francé, quichose ou pouvé coupé.

— Li pas savé, moceau, ça inpé. Francé ca dit, inpé, pou toute quichose ; nous meinme ca dit moceau, pou toute zaffai. Quand a quichose, pou coupé, nous ca dit, dé foai, bi ; kou oune bi dipain. Gadé wai, si nous ca dit, oune bi dileau ? D’abò nous pou ca dit, bi, pou quichose yé ca boai, nous ca palé bin.

— Blangue té wa wlé nous dit aussi, un peu, du pain, du riz. Non, nous pas beinsoin pointi nous bouche, kou tambou crapaud, pou palé conça. Nous langue bon, kou li fica. Nous wa dit, dipain, douriz, coument li pi millò, la nous zòrè.

— Nous pou ca dit, doupain, ni diriz ; yé wa croché nous zòrè, pas vrai ?

— Mo tendé anglé, mo tendé potigué ; ça francé, oune so, qui ca baille so cò, ça misè la, pou pronnoncé U.

— A kou R ; si nous ca dit, palé pou parler ; nous pa moune Martinique, pou ça ; nous pas divòcé, qué R la. Nous ca séparé, qué li, lafin di mot, oune so. Tout patout, òte côté, nous ca choési. Quand li chouite, nous ca prend li, quand li trop dou, nous ca lessé li.

— Li gain côté, nous ca metté li, passé francé meinme. Gadé, jorne, crabasse. Gadé, H aspiré yé la, presse yé toute, ça R la nous bouche.

— Et pis meinme, toute lette qui dou, pou pronnoncé, nous pas wlé yé ; francé pouvé gadé yé pou li ; a pas landans nous criole la yé wa vini.

— Blangue content tendé nous dit, tombé la dileau, kiouboume ; frappé oune lapòte, bam. Li gain, ça zaffai la, la so langue aussi ; mé, li pou ca palé conça, tant pis pou li. Nous criole pi chouite, passé so langue.

— Et pis, nous criole ca changé, qué temps, kou toutet langue. Moune jounein jodi, pou ca palé vié vié la, encò, ça qui té ca dit, zouq pou jouq la ; chitron, pou citron la ; jorange, pou zorange la. Yé bin fé. Li pas temps, pou nous lessé li ?

— Qué gué règue, li gain ça qui wlé fignolé criole la tròpe. Yé ca mêlé francé qué li, si tant, à la fin nous pou ca comprendne engnin.

— A conça, fòce blangue wlé rangé yé francé la ; athò la, a pi pitit moceau moune, qui ca palé li bin.

— Yé lessé nous tranquille, qué yé règue. Est-ce doé, qué divaite, ça meinme la ; est-ce doctè, qué doctò, ça meinme la ; est-ce mentò, qué menti, ça meinme la ; est-ce to, qué toai ça meinme la ?

— Ditout meinme. réponne Bosobio.

— Et pis, continoin Atipa, est-ce li gain règue, pou dolo moune ? Provic yé comprendne ; a pas ça, oune so, to beinsoin ? Lò nous ca causé conça ; lò nous gain moune, pou dolo ; est-ce li gain langue, qui millò, pou ça, passé criole ?

— To wai, Bosobio ; crai mo, crai oune sotte, pas jain fait, kou nègue qui la la ; pas palé oune langue, lò to pas connaite li. Mo savé, aussi, a pas to lhabitoude. Fait kou mo ; lessé francé, pou blangue, pou ça qui anpprendne li, pou ça qui ca comprendne li.

— A pas conça, mo wai, mouché Badoudou, pas comprendne francé ; li allé, ouq la Matouri, çassé coulève tè, pou voyé en France, pace yé té doumandé li coléoptè ?

— A pas conça, oune mouché, ici la, prend canno, allé à bò, çassé compliment, pace captainne gòlette la té chagé di compliment pou li ?

— Li gain òte piti nègue, mo ca wai souvent, lò yé metté yé soulié, yé paletot, yé chapeau di côté ; yé prende yé badine la lanmain, yé crai roai pas yé maite. Si to tendé, coument yé ca croché francé. Jé jé, jé jé ca tombé. Lò la, yé ca fait mo ponne.

Quand li dit ça ; yé tout lédé prend ari : kia ! kia ! kia !

Yé lévé, qué ari la ; Atipa appelé Sazi, li peyé, et pis yé soti.

— Mo ca monté bò di la case, dit Atipa, et to ?

— Mo c’allé, bò di là-sous la place, réponne, Bosobio, fait oune commichon. Courage !

— Si to contré, qué quec nègue Oyac, dit Atipa, anvant yé séparé, dit yé, mo Cayenne.

Atipa prend chimin so case.