Page:Duhem - Le Système du Monde, tome II.djvu/54

La bibliothèque libre.
Le texte de cette page a été corrigé et est conforme au fac-similé.
48
LA COSMOLOGIE HELLÉNIQUE

Parmi les écrits qu’il a laissés, le Moyen-Âge a surtout connu et célébré le traité d’Astronomie qui portait simplement en arabe le titre de Zig, généralement attribué aux tables astronomiques ; la version latine qu’en a donnée, vers le milieu du xiie siècle, Platon de Tivoli (Plato Tiburtinus) porte, selon les manuscrits, fort nombreux, où on la rencontre, des titres variés : De scientia stellarum, De motu stellarum, De mensuris stellarum, etc. L’auteur y est nommé Albatenius ou Albategnius ; c’est le nom sous lequel il fut célèbre durant tout le Moyen-Âge[1].

Le manuscrit arabe du traité d’Al Battani a été conservé à la Bibliothèque de l’Escurial. En ces dernières années, M. Nallino a publié ce texte arabe[2] ; il l’a, en outre, traduit en latin, et enrichi de notes qui sont une abondante source de renseignements pour l’histoire de l’Astronomie grecque et arabe. Nous avons souvent puisé à cette source.

Le cinquantième chapitre de l’ouvrage d’Al Battani[3] se propose de nous faire connaître « les distances et les diamètres des planètes, leurs volumes et les grandeurs de leurs orbites, tels que les donne la méthode indiquée par les Anciens ». Le principe de cette méthode paraît à l’auteur vérité si fortement établie qu’il ne prend même pas la peine de le formuler avant de l’appliquer.

Les distances des planètes supérieures à la Terre sont plus faibles selon les évaluations d’Al Battani qu’au gré des calculs d’Al Fergani. On peut en juger par le tableau suivant, où ces distances sont données en rayons terrestres. Nous avons également inscrit dans ce tableau les distances déterminées, un peu avant l’an 913, par Ibn Rosteh[4].

  1. Cette traduction a été publiée dans la collection suivante : Continentur in hoc libro Rudimenta astronomica Alfragani. Item Albategnius astronomes péritissimus de motu stellarum ex observationibus tum propriis tum Ptolomaei omnia cum demonstrationibus Geometricis et Additionibus Ioannis de Regiomonte, Patauii habita cum Alfraganum publice praelegeret, Eiusdem introductio in elementa Euclidis. Item Epistola Philippi Melanthonis nuncupatoria ad Senatum Noribergensem. Omnia iam recens praelis publicata. Norimbergæ anno MDXXXVII

    Certains exemplaires renferment seulement l’ouvrage d’Al Fergani et celui d’Al Battani. Ils portent le titre suivant : Brevis ac perutitis compilatio Alfragani astronomi peritissimi, totum id continens quod ad rudimenta Astronomica est opportunum. Fol. 26, ro : Explicit Alfraganus Norimbergæ apud Ioh. Petreium, anno salutis MDXXXVIII. — Puis, fol. I, Io : Prœfatio Platonis Tiburtini in Albategnium. Fol. 90, ro : Finis.

  2. Al Battani sive Albatenii Opus astronomicum, ad fidem codicis Escurialensis arabice editum, latine versum, adnotationibus instructum a Carolo Alphonso Nallino. 3 partes. Mediolani Insubrum 1899-1907 (Publicazioni del Reale Osservatorio di Brera in Milaano. N. XL).
  3. Al Battani Opus astronomicum, éd. Nallino, Pars prima, Mediolani, 1903 ; Caput L : De planetarum distantiis et diametris, de magnitudine eorum corporum et sphærarum, ut traduntur juxta ea quæ veteres narraverunt. pp. 120-124.
  4. Kilâb al-A’lâk an-Nafisah VII auctore Ibn-Kosteh, et Kitâb al-Boldân